6---sArvadhAtukaprakaraNam-anadantam-aGgam/12---tinganteShu-halsandhi-kAryANi---saMgrahaH: Difference between revisions
6---sArvadhAtukaprakaraNam-anadantam-aGgam/12---tinganteShu-halsandhi-kAryANi---saMgrahaH (view source)
Revision as of 16:04, 28 May 2021
, 2 years agono edit summary
Shubhada V (talk | contribs) No edit summary |
Shubhada V (talk | contribs) No edit summary |
||
Line 404:
|}
{| class="mw-collapsible mw-collapsed"
|+
<big><u>तकारादि-थकारादि-प्रत्यययोः परयोः सन्धिकार्याणि</u></big>
|'''<big>पूर्ववर्णः</big>'''
|'''<big>आदेशः</big>'''
Line 437 ⟶ 438:
| rowspan="2" |<big>घ् + त्/थ्</big>
| rowspan="2" |<big>ग् + ध्</big>
|<big>तथयोः धकारादेशः, घकारस्य</big
|<big>झषस्तथोर्धोऽधः</big>
|<big>जाघघ् + ति → जाघघ् + धि</big>
Line 575 ⟶ 576:
|}
{| class="wikitable"
|<big>'''पूर्ववर्णः'''</big>
|<big>'''आदेशः'''</big>
|<big>'''कार्यम्'''</big>
|<big>'''सूत्रम्'''</big>
|<big>'''उदाहरणम्'''</big>
|-
|<big>त् + त्/थ्</big>
Line 591 ⟶ 592:
|<big>थकारस्य चर्त्वेन तकारः</big>
|<big>खरि च</big>
|<big>मामन्थ् + ति → मामन्त्ति</big
|-
|<big>द् + त्/थ्</big>
Line 694 ⟶ 695:
|
|<big>चाकस् + ति → चाकस्ति</big>
|}
{| class="wikitable"
|'''<big>पूर्ववर्णः</big>'''
|'''<big>आदेशः</big>'''
|'''<big>कार्यम्</big>'''
|'''<big>सूत्रम्</big>'''
|'''<big>उदाहरणम्</big>'''
|-
| rowspan="4" |<big>ह् + त्/थ्</big>
| rowspan="4" |<big>ढ्</big>
|<big>१. हकारस्य ढकारः,</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span>
|<big>हो ढः</big>
|<big>लिह् → लेह् + ति → लेढ् + ति</big>
|-
|<big>तथयोः धकारादेशः,</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span>
|<big>झषस्तथोर्धोऽधः</big>
| <big> → लेढ् + धि</big>
|-
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span>
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
| <big> → लेढ् + ढि</big>
|-
|<big>पूर्वढकारस्य लोपः</big>
|<big>ढो ढे लोपः</big>
| <big> → लेढि</big>
|-
| rowspan="4" |
| rowspan="4" |<big>ग् + ध्</big>
|<big>२. यदि धातुः दकारादिः,</big>
|<big>दादेर्धातोर्घः</big>
|<big>दुह् + ते → दुघ् + ते</big>
|-
|<big>तर्हि हकारस्य घकारः,</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span>
|<big>झषस्तथोर्धोऽधः</big>
| <big> → दुघ् + धे</big>
|-
|<big>तथयोः धकारादेशः,</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → दुग्धे</big>
|-
|<big>घकारस्य जश्त्वेन गः</big>
|
|
|-
| rowspan="13" |
|<big>ग् + ध्</big>
|<big>३. द्रुह्, मुह्, स्नुह्, स्निह्</big>
|<big>वा</big>
|<big>द्रुह् → द्रोह् + ता → द्रोघ् + ता</big>
|-
|
|<big>एषां धातूनां हकारस्य</big>
|<big>द्रुहमुहष्णुहष्णिहाम्</big>
| <big> → द्रोघ् + धा</big>
|-
|
|<big>विकल्पेन घकारः, तथयोः</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span>
|<big>झषस्तथोर्धोऽधः</big>
| <big> → द्रोग्धा</big>
|-
|<big>ढ्</big>
|<big>धकारादेशः, घकारस्य</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|
|-
|
|
|
|<big>द्रुह् → द्रोह् + ता → द्रोढ् + ता</big>
|-
|
|<big>जश्त्वेन गः</big>
|
|
|-
|
|
|<big>हो ढः</big>
| <big> → द्रोढ् + धा</big>
|-
|
|<big>पक्षे हकारस्य ढकारः,</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span>
|<big>झषस्तथोर्धोऽधः</big>
| <big> → द्रोढ् + ढा</big>
|-
|
|
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
| <big> → द्रोढा</big>
|-
|
|<big>तथयोः धकारादेशः,</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span>
|
|
|-
|
|
|<big>ढो ढे लोपः</big>
|
|-
|
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span>
|
|
|-
|
|<big>पूर्वढकारस्य लोपः</big>
|
|
|-
| rowspan="4" |
| rowspan="4" |<big>द् + ध्</big>
|<big>४. नह्-धातोः हकारस्य</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span>
|<big>नहो धः</big>
|<big>नह् + ता → नध् + ता</big>
|-
|<big>धकारादेशः, तथयोः</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span>
|<big>झषस्तथोर्धोऽधः</big>
| <big> → नध् + धा</big>
|-
|<big>धकारादेशः, पूर्वधकारस्य</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → नद्धा</big>
|-
|<big>जश्त्वेन दः</big>
|
|
|}
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
|+<big><u>अयं सङ्ग्रहः</u></big>
|<big>पूर्ववर्णाः</big>
|<big>आदेशः</big>
|-
|<big>घ्, झ्, ध्, भ्</big>
|<big>तथयोः धकारादेशः, पूर्वस्य जश्त्वम्</big>
|-
|<big>ढ्</big>
|<big>तथयोः धकारादेशः, ष्टुत्वम्, ढलोपः</big>
|-
|<big>व्रश्चादिसूत्रे पठिताः धातवः, छ्, श्</big>
|<big>षत्वम्, तथयोः ष्टुत्वम्</big>
|-
|<big>क्, ख्, ग्</big>
|<big>चर्त्वम्</big>
|-
|<big>च्, ज्</big>
|<big>कुत्वम्, चर्त्वम्</big>
|-
|<big>ट्, ठ्, ड्</big>
|<big>चर्त्वम्, तथयोः ष्टुत्वम्</big>
|-
|<big>त्, थ्, द्</big>
|<big>चर्त्वम्</big>
|-
|<big>प्, फ्, ब्</big>
|<big>चर्त्वम्</big>
|-
|<big>य्, व्</big>
|<big>लोपः</big>
|-
|<big>र्, ल्</big>
|<big>न किमपि</big>
|-
|<big>ष्</big>
|<big>तथयोः ष्टुत्वम्</big>
|-
|<big>स्</big>
|<big>न किमपि</big>
|-
|<big>ह्</big>
|<big>ढकारः/घकारः, तथयोः धकारादेशः, ढघयोः जश्त्वम्</big>
|}
{| class="wikitable"
|'''<big>पूर्ववर्णः</big>'''
|'''<big>आदेशः</big>'''
|'''<big>कार्यम्</big>'''
|'''<big>सूत्रम्</big>'''
|'''<big>उदाहरणम्</big>'''
|-
|<big>क् + ध्</big>
|<big>ग् + ध्</big>
|<big>ककारस्य जश्त्वेन गकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>शाशक् + धि → शाशग्धि</big>
|-
|<big>ख् + ध्</big>
|<big>ग् + ध्</big>
|<big>खकारस्य जश्त्वेन गकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>लेलिख् + धि → लेलिग्धि</big>
|-
|<big>ग् + ध्</big>
|<big>ग् + ध्</big>
|<big>गकारस्य जश्त्वेन गकारः एव</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>तात्वङ्ग् + धि → तात्वङ्ग्धि</big>
|-
|<big>घ् + ध्</big>
|<big>ग् + ध्</big>
|<big>घकारस्य जश्त्वेन गकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>लालङ्घ् + धि → लालङ्ग्धि</big>
|-
| rowspan="3" |<big>च् + ध्</big>
| rowspan="3" |<big>ग् + ध्</big>
|<big>१) चकारस्य कुत्वेन ककारः,</big>
|<big>चोः कुः</big>
|<big>पापच् + धि → पापक् + धि</big>
|-
|
|
|
|-
|<big>ककारस्य जश्त्वेन गकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → पापग्धि</big>
|-
| rowspan="3" |
| rowspan="3" |<big>ड् + ढ्</big>
|<big>२) व्रश्च्-धातोः व्रश्चादिना</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span>
|<big>व्रश्चभ्रस्ज...</big>
|<big>वाव्रश्च् + धि → वाव्रष् + धि</big>
|-
|<big>षत्वं, धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big>
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
| <big> → वाव्रष् + ढि</big>
|-
|<big>षकारस्य जश्त्वेन डकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → वाव्रड्ढि</big>
|-
| rowspan="7" |<big>छ् + ध्</big>
|<big>१) ड् + ढ्</big>
|<big>१) छकारस्य शत्वं तदा षत्वं, धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः, षकारस्य जश्त्वेन डकारः</big>
|<big>१) च्छ्वोः शूडनुनासिके</big>
|<big>१) पाप्रच्छ् + धि → पाप्रष् + धि</big>
|-
|
|
|<big>व्रश्चभ्रस्ज...</big>
| <big> → पाप्रष् + ढि</big>
|-
|
|
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
| <big> → पाप्रड्ढि</big>
|-
|
|
|<big>झलां जश् झशि</big>
|
|-
|
|<big>२)छकारस्य कुत्वं तदा जश्त्वम्</big>
|
|
|-
|
|
|<big>२) चोः कुः</big>
|<big>२) वावाञ्छ् + धि → वावांख् + धि</big>
|-
|<big>२) ग् + ध्</big>
|
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → वावाङ्ग्धि</big>
|-
| rowspan="3" |<big>ज् + ध्</big>
| rowspan="3" |<big>ग् + ध्</big>
|<big>१) जकारान्तानां कुत्वेन</big>
|<big>चोः कुः</big>
|<big>नेनिज् + धि → नेनिग् + धि</big>
|-
|<big>गकारः,</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → नेनिग्धि</big>
|-
|<big>गकारस्य जश्त्वेन गकारः एव</big>
|
|
|-
| rowspan="3" |
| rowspan="3" |<big>क् + ध्</big>
|<big>२) व्रश्चादिगणे पठितानां षत्वं,</big>
|<big>व्रश्चभ्रस्ज...</big>
|<big>यायज् + धि → यायष् + धि</big>
|-
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span>
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
| <big> → यायष् + ढि</big>
|-
|<big>षकारस्य जश्त्वेन डकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → यायड्ढि</big>
|-
| rowspan="2" |<big>झ् + ध्</big>
| rowspan="2" |<big>ग् + ध्</big>
|<big>झकारान्तानां कुत्वेन घकारः,</big>
|<big>चोः कुः</big>
|<big>जाझर्झ् + धि → जाझर्घ् + धि</big>
|-
|<big>ककारस्य जश्त्वेन गकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → जाझर्ग्धि</big>
|-
| rowspan="2" |<big>ट् + ध्</big>
| rowspan="2" |<big>ड् + ढ्</big>
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big>
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
|<big>लोलुट् + धि → लोलुट् + ढि</big>
|-
|<big>टकारस्य जश्त्वेन डकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → लोलुड्ढि</big>
|-
| rowspan="2" |<big>ठ् + ध्</big>
| rowspan="2" |<big>ड् + ढ्</big>
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big>
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
|<big>पापठ् + धि → पापठ् + ढि</big>
|-
|<big>ठकारस्य जश्त्वेन डकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → पापड्ढि</big>
|-
|<big>ड् + ध्</big>
|<big>ड् + ढ्</big>
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः</big>
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
|<big>ईड् + ध्वे → ईड्ढ्वे</big>
|-
| rowspan="2" |<big>ढ् + ध्</big>
| rowspan="2" |<big>ढ्</big>
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big>
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
|<big>तृणेढ् + धि → तृणेढ् + ढि</big>
|-
|<big>पूर्वढकारस्य लोपः</big>
|<big>ढो ढे लोपः</big>
| <big> → तृणेढि</big>
|}
{| class="wikitable"
|'''<big>पूर्ववर्णः</big>'''
|'''<big>आदेशः</big>'''
|'''<big>कार्यम्</big>'''
|'''<big>सूत्रम्</big>'''
|'''<big>उदाहरणम्</big>'''
|-
|<big>त् + ध्</big>
|<big>द् + ध्</big>
|<big>तकारस्य जश्त्वेन दकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>कृन्त् + धि → कृन्द्धि</big>
|-
|<big>थ् + ध्</big>
|<big>द् + ध्</big>
|<big>थकारस्य जश्त्वेन दकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>मामन्थ् + धि → मामन्द्धि</big>
|-
|<big>द् + ध्</big>
|<big>द् + ध्</big>
|<big>दकारस्य जश्त्वेन दकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>अद् + धि → अद्धि</big>
|-
|<big>ध् + ध्</big>
|<big>द् + ध्</big>
|<big>दकारस्य जश्त्वेन दकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>रुन्ध् + धि → रुन्द्धि</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span>
|-
|<big>प् + ध्</big>
|<big>ब् + ध्</big>
|<big>पकारस्य जश्त्वेन बकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>चेक्षिप् + धि → चेक्षिब्धि</big>
|-
|<big>फ् + ध्</big>
|<big>ब् + ध्</big>
|<big>फकारस्य जश्त्वेन बकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>जोगुम्फ् + धि → जोगुम्ब्धि</big>
|-
|<big>ब् + ध्</big>
|<big>ब् + ध्</big>
|<big>बकारस्य जश्त्वेन बकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>लालम्ब् + धि → लालम्ब्धि</big>
|-
|<big>भ् + ध्</big>
|<big>ब् + ध्</big>
|<big>भकारस्य जश्त्वेन बकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
|<big>रारभ् + धि → रारब्धि</big>
|-
| rowspan="5" |<big>श् + ध्</big>
| rowspan="5" |<big>ड् + ध्</big>
|<big>शकारस्य व्रश्चादिना षत्वं,</big>
|<big>व्रश्चभ्रस्ज...</big>
|<big>नानश् + धि → नानष् + धि</big>
|-
|
|
|
|-
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big>
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
| <big> → नानष् + ढि</big>
|-
|
|
|
|-
|<big>षकारस्य जश्त्वेन डकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → नानड्ढि</big>
|-
| rowspan="3" |<big>ष् + ध्</big>
| rowspan="3" |<big>ड् + ध्</big>
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big>
|<big>ष्टुना ष्टुः</big>
|<big>लालष् + धि → लालष् + ढि</big>
|-
|
|
|
|-
|<big>षकारस्य जश्त्वेन डकारः</big>
|<big>झलां जश् झशि</big>
| <big> → लालड्ढि</big>
|-
|<big>स् + ध्</big>
|<big>ध्</big>
|<big>सकारस्य लोपः</big>
|<big>धि च</big>
|<big>वावस् + धि → वावधि</big>
|}
| |||