9---anye-vyAkaraNa-sambaddha-viShayAH/06---tatpuruShasamAsaH: Difference between revisions
9---anye-vyAkaraNa-sambaddha-viShayAH/06---tatpuruShasamAsaH (view source)
Revision as of 20:17, 14 May 2021
, 3 years agoCopied text and links from Google Sites
VNatarajan (talk | contribs) (Copied text and links from Google Sites) |
VNatarajan (talk | contribs) (Copied text and links from Google Sites) |
||
Line 164:
<big>a) पूर्वपदं नकारान्तपदं चेत्, प्रातिपदिकस्य विकृतिर्भवति | नकारस्य लोपो भवति |</big>
{| class="wikitable"
|+
! <big>प्रातिपदिकम्</big>
!<big>समासः</big>
!<big>विग्रहवाक्यम्</big>
|-
|<big>राजन् →</big>
|<big>राजपुरुषः</big>
|<big>राज्ञः पुरुषः</big>
|-
|<big>आत्मन् →</big>
|<big>आत्महत्या</big>
|<big>आत्मनो हत्या</big>
|-
|<big>हस्तिन् →</big>
|<big>हस्तिनासा</big>
|<big>हस्तिनो नासा</big>
|-
|<big>राजन् →</big>
|<big>राजर्षिः</big>
|<big>राजा ऋषिः</big>
|}
<big>b) राजन्-शब्दः यदा उत्तरपदं भवति, तदा सामान्य-अकारान्तपदं भवति |</big>
<big>दशरथो राजा → दशरथराजः</big>
<big>राज्ञां राजा → राजराजः (King of kings)</big>
<big>c) कर्मधारये महत्-शब्दः पूर्वपदं चेत्, सदा "महा" इति रूपं भवति तस्य |</big>
<big>महान् राजा → महाराजः</big>
<big>महन्तो मुनयः → महामुनयः</big>
<big>महती देवी → महादेवी</big>
<big>महद्यानम् → महायानम्</big>
<big>d) समासेषु सर्वनाम सर्वदा पूर्वपदं भवति |</big>
<big>१. सर्वनाम उत्तमपुरुषस्य मध्यमपुरुषस्य वा चेत्, सदा तस्य पञ्चम्यन्तं भवति |</big>
<big>अहम् → मत्; वयम् → अस्मद्; त्वम् → त्वत्; यूयम् → युष्मद्</big>
<big>मम मनः → मन्मनः</big>
<big>अस्माकं वियोगः → अस्मद्वियोगः</big>
<big>युष्माकं मित्रम् → युष्मन्मित्रम्</big>
<big>तव कृते → त्वत्कृते</big>
<big>त्वयि स्नेहः → त्वत्स्नेहः</big>
<big>२. सर्वनाम प्रथमपुरुषः चेत्, सदा "तत्" इत्येव भवति—विभक्तिः, वचनं, लिङ्गं यत् किमपि भवतु |</big>
<big>सः, तौ, ते, सा, ते, ताः, तत्, ते, तानि → तत्</big>
<big>तस्य पुरुषः → तत्पुरुषः (his man [servant])</big>
<big>तस्याः पतिः → तत्पतिः</big>
<big>तस्मिन्रतः → तद्रतः (devoted to that)</big>
<big>e) उपपदसमासः</big>
<big>वस्तुतः अयं समासः नञ्प्रभृतयः इत्यस्यां श्रेण्यां भवति; इयं श्रेणी तत्पुरुषसमासस्य कश्चन उपभागः | तत्पुरुषसमासः अस्ति इति अभिज्ञातुं शक्नुमः यतोहि तस्य उत्तरपदप्राधान्यम् | अतः बोधार्थं तत्पुरुषस्य नाम्ना चर्चा अधः कृता |</big>
<big>केचन द्वितीयतत्पुरुषाः सन्ति येषाम् उत्तरपदं धातोः विकृतरूपं भवति | एषु पूर्वपदं धातोः कर्मपदं भवति | एषां विकृतधातूनां स्वतन्त्रतया न कोऽपि प्रयोगः, अतः विग्रहवाक्ये सामान्यतया तेषां लट्-लकाररूपस्य प्रयोगो भवति |</big>
<big>धातूनां विकृतरूपनिर्माणार्थं केचन नियमाः सन्ति | आकारान्तधातुः चेत्, अकारान्तः भवति; यथा पा → प | इकारान्तः, उकारान्तः, ऋकारान्तश्चेत्, अन्ते तकारः संयुज्यते; यथा कृ → कृत् |</big>
<big><u>द्वितीयतत्पुरुषे</u></big>
{| class="wikitable"
|<big><u>धातुः</u></big>
| <big><u>विग्रहः</u></big>
| <big><u>समासः</u></big>
| <big><u>अर्थः</u></big>
|-
|<big>विद्</big>
|<big>वेदान् वेत्ति</big>
| <big>वेदवित्</big>
| <big>Knower of the Vedas</big>
|-
|<big>ज्ञा</big>
|<big>शास्त्राणि जानाति</big>
| <big>शास्त्रज्ञः</big>
| <big>Knower of the Shastras</big>
|-
|<big>हन्</big>
|<big>वृत्रं हन्ति</big>
| <big>वृत्रहन्</big>
| <big>Slayer of Vrutra</big>
|-
|<big>पा</big>
|<big>सोमं पिबति</big>
| <big>सोमपः</big>
| <big>Drinker of Soma</big>
|-
|<big>दा</big>
|<big>वरं ददाति</big>
| <big>वरदः</big>
| <big>Granting boons</big>
|-
|<big>जि</big>
|<big>विश्वं जयति</big>
| <big>विश्वजित्</big>
| <big>All-conquering</big>
|-
|<big>कृ</big>
|<big>कर्म करोति</big>
| <big>कर्मकृत्</big>
| <big>Doing work, laborious, laborer</big>
|-
|<big>कृ</big>
|<big>लोकानां क्षयं करोति</big>
|<big>लोकक्षयकृत्</big>
| <big>Destroyer of the worlds</big>
|}
<big><u>द्वितीयतत्पुरुषं विहाय</u></big>
{| class="wikitable"
|<big><u>धातुः</u></big>
| <big><u>विग्रहः</u></big>
| <big><u>समासः</u></big>
| <big><u>अर्थः</u></big>
|-
| <big>गम्</big>
| <big>खे गच्छति</big>
| <big>खगः</big>
| <big>Sky-goer [bird]</big>
|-
| <big>स्था</big>
| <big>गृहे तिष्ठति</big>
| <big>गृहस्थः</big>
| <big>Householder</big>
|-
| <big>जन्</big>
| <big>ब्रह्मणो जायते</big>
| <big>ब्रह्मजः</big>
| <big>Born from Brahma</big>
|-
| <big>पा</big>
| <big>पादेन पिबति</big>
| <big>पादपः</big>
| <big>Foot-drinker [tree]</big>
|}
<big>f) केषुचित् तत्पुरुषेषु पूर्वपदस्य विभक्ति-सहितं रूपं तिष्ठति एव |</big>
<big>धनञ्जयः Winning booty</big>
<big>परस्मैपदम् Word for another</big>
<big>वाचस्पति Lord of speech</big>
<big>युधिष्ठिरः Firm in battle</big>
<big>Swarup – May 2014</big>
<big>---------------------------------</big>
<big>धेयम्-- If you would like to receive notification via email whenever a new page (new lesson) gets added to our site, click here and fill in your email address. New lessons are added every few weeks.</big>
<big>Also we have multiple classes conducted via conference call, on the subjects of Paniniiya Vyakaranam, Nyaya shastram, and also a bhAShA-varga for those wanting to refine their language skills. All classes are free, and people can join from anywhere in the world via local phone call or internet, whichever is more convenient. For class schedules and connect info, click here.</big>
<big>To join a class, or for any questions feel free to contact Swarup [[Mailto:dinbandhu@sprynet.com|<dinbandhu@sprynet.com>]].</big>
<big>[https://samskritavyakaranam.miraheze.org/wiki/File:Ardhaphalam.jpeg ardhaphalam.jpeg] (431k) Swarup Bhai, Oct 24, 2014, 4:43 PM v.1</big>
<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/a/af/TatpuruShasamAsaH.pdf tatpuruShasamAsaH.pdf] (54k) Swarup Bhai, Sep 7, 2019, 1:28 PM v.1</big>
| |||