1 -प्रथमस्तरः
प्रथमस्तरीयपाठाः
१. संस्कृतवर्णमाला
अक्षरम् = उच्चार्यमाणः ध्वनिः ।
स्वरः = यः स्वयं राजते सः स्वरः । स्वयम् उच्चार्यमाणम् अस्ति।
व्यञ्जनम् = व्यञ्जनस्य उच्चारणं स्वरसहितं भवति ।
अयोगवाहाः - एतेषां वर्णानां प्रयोगः भाषायाम् अस्ति।
- अनुस्वारः - स्वरेण सह योजितः ।
- विसर्गः - स्वरेण सहित योजितः ।
- जिह्वामूलीयः - कखाभ्यां पूर्वं स्थितः अर्धविसर्गसदृशः वर्णः।
- उपध्मानीयः - पफाभ्यां पूर्वः स्थितः अर्धविसर्गसदृशः वर्णः।
शब्देषु वर्णानां निदर्शनम् (आनुपूर्वी)
अश्वः = अ + श् + व् + अः | अश्वः = अ + श् + व् + अः |
---|---|
अश्वः | = अ + श् + व् + अः |
रामः | = र् + आ + म् + अः |
सीता | = स् + ई + त् + आ |
देवी | = द् + ए + व् + ई |
फलम् | = फ् + अ + ल् + अ + म् |
औषधम् | = औ + ष् + अ + ध् + अ + म् |
गुणिताक्षराणि चिह्नानि
स्वरः | अ | आ | इ | ई | उ | ऊ | ऋ | ॠ | ऌ | ए | ऐ | ओ | औ | अं | अः |
चिह्नः | ा | ि | ी | ु | ू | ृ | ॄ | ॢ | े | ै | ो | ौ | ं | : |
गुणिताक्षराणि - व्यञ्जनाक्षराणि [सस्वरव्यञ्जनस्य लेखनम्]
स्वरः | अ | आ | इ | ई | उ | ऊ | ऋ | ॠ | ऌ | ए | ऐ | ओ | औ | अं | अः |
चिह्नः | ा | ि | ी | ु | ू | ृ | ॄ | ॢ | े | ै | ो | ौ | ं | : | |
क् | क | का | कि | की | कु | कू | कृ | कॄ | कॢ | के | कै | को | कौ | कं | कः |
ख् | ख | खा | खि | खी | खु | खू | खृ | खॄ | खॢ | खे | खै | खो | खौ | खं | खः |
Transliteration Guide [IAST] – Vowels- स्वराः
अ | आ | इ | ई | उ | ऊ | ऋ | ॠ | ऌ | ए | ऐ | ओ | औ | अं | अः |
a | ā | i | ī | u | ū | ṛ | ṝ | ḷ | e | ai | o | ou | ṃ | ḥ |
Transliteration Guide [IAST] – Consonants - व्यञ्जनाक्षराणि
क | k | ख | kh | ग | g | घ | gh | ङ | ṅ |
च | c | छ | ch | ज | j | झ | jh | ञ | ñ |
ट | ṭ | ठ | ṭh | ड | ḍ | ढ | ḍh | ण | ṅ |
त | t | थ | th | द | d | ध | dh | न | n |
प | p | फ | ph | ब | b | भ | bh | म | m |
य | y | र | r | ल | l | व | v | ||
श | ś | ष | ṣ | स | s | ह | h |
संयुक्ताक्षराणि [Conjunct Consonants]:
यदा स्वरस्य व्यवधानं विना द्वे अथवा अधिकानि व्यञ्जनानि एकत्र विद्यन्ते, तदा तस्य संयुक्ताक्षरम् इति कथ्यते।
Two or more consonants together without intervening vowel or pause between them is called “ Conjunct Consonant”.
यथा ---
उदाहरणानि | संयुक्ताक्षरम् |
---|---|
आत्मा | = त् + म् = त्म |
संस्कृतम् | = स् + क् = स्क् |
तत्र | = त् + र् = त्र् |
कृष्णः | = ष् + ण् = ष्ण् |
श्यामः | = श् + य् = श्य् |
अद्य | = द् + य् - द्य् |
नद्यौ | = द् + य् = द्य् |
भक्तः | = क् + त् = क्त् |
सप्ताहः | = प् + त् = प्त् |
पुस्तकम् | = स् + त् = स्त् |
कानिचन संयुक्ताक्षराणि ---
उदाहरणानि | संयुक्ताक्षराणि |
---|---|
क् + क् | = क्क् |
क् + त् | = क्त् |
क् + त् + व् | = क्त्व् |
ग् + र् | = ग्र् |
ग् + ल् | = ग्ल् |
ग् + व् | = ग्व् |
घ् + न् | = घ्न् |
श् + र् | = श्र् |
श् + ल् | = श्ल् |
ष् + क् | = ष्क् |
श् + न् | = श्न् |
त् + स् | = त्स् |
श् + व् | = श्व् |
श् + च् | = श्च् |
ङ् + ग् | = ङ्ग् |
च् + छ् | = च्छ् |
त् + य् | = त्य् |
न् + त् | = न्त् |
ज् + ञ् | = ज्ञ् |
क् + ष् | = क्ष् |
क् + र् | = क्र् |
छ् + र् | = छ्र् |
ट् + र् | = ट्र् |
ड् + र् | = ड्र् |
स् + र् | = स्र् |
ह् + र् | = ह्र् |
शब्देषु संयुक्ताक्षराणां निदर्शनम् ---
उदाहरणानि | संयुक्ताक्षराणि |
---|---|
कुक्कुटः | = क् + उ + क् + क् + उ + ट् + अ + : |
अर्कः | = अ + र् + क् + अ + : |
अङ्गम् | = अ + ङ् + ग् + अ + म् |
उष्णम् | = उ + ष् + ण् + अ + म् |
आप्नोति | = आ + प् + न् + ओ + ति |
विज्ञानम् | = व् + इ + ज्ञ् + आ + न् + अ + म् |
क्षत्रीयः | = क् + ष् + अ + त् + र् + इ + य् + अ + ः |
मण्डूकः | = म् + अ + ण् + ड् + ऊ + क् + अ + ः |
अङ्कनी | = अ + ङ् + क् + न् + ई |
शृङ्खला | = श् + ॠ + ङ् + ख् + अ + ल् + आ |
उष्ट्रः | = उ + ष् + ट् + र् + अ + ः |
संस्कृतवर्णमाला - अभ्यासः
१. मात्राणां लेखानाभ्यासः
स्वरः | अ | आ | इ | ई | उ | ऊ | ऋ | ॠ | ऌ | ए | ऐ | ओ | औ | अं | अः |
चिह्नः | ा | ि | ी | ु | ू | ृ | ॄ | ॢ | े | ै | ो | ौ | ं | : | |
क् | क | का | कि | की | कु | कू | कृ | कॄ | कॢ | के | कै | को | कौ | कं | कः |
ख् | ख | खा | खि | खी | खु | खू | खृ | खॄ | खॢ | खे | खै | खो | खौ | खं | खः |
ग् | |||||||||||||||
घ् | |||||||||||||||
ङ् | |||||||||||||||
च् | |||||||||||||||
छ् | |||||||||||||||
ज् | |||||||||||||||
झ् | |||||||||||||||
ञ् | |||||||||||||||
त् | |||||||||||||||
थ् | |||||||||||||||
द् | |||||||||||||||
ध् | |||||||||||||||
न् | |||||||||||||||
ट् | |||||||||||||||
ठ् | |||||||||||||||
ड् | |||||||||||||||
ढ् | |||||||||||||||
ण् | |||||||||||||||
प् | |||||||||||||||
फ् | |||||||||||||||
ब् | |||||||||||||||
भ् | |||||||||||||||
म् | |||||||||||||||
य् | |||||||||||||||
र् | |||||||||||||||
ल् | |||||||||||||||
व् | |||||||||||||||
श् | |||||||||||||||
ष् | |||||||||||||||
स् | |||||||||||||||
ह् |
२. उदाहरणानुगुणं वर्णान् पृथक्कृत्य (आनुपूर्वीं ) लिखतु ---
१. बालकः | = ब् + आ + ल् + अ + क् + अः |
२. नायकः | = |
३. भरतः | = |
४. वानरः | = |
५. घटः | = |
६. फलम् | = |
७. नगरम् | = |
८. वातायनम् | = |
९. कागदम् | = |
१०. मुखम् | = |
११. लता | = |
१२. पेटिका | = |
१३. माला | = |
१४. देवी | = |
१५. अजा | = |
३. संयुक्ताक्षरयुक्तेषु शब्देषु उदाहरणानुगुणं वर्णान् पृथक्करोतु ---
१. कृष्णः | = क् + ॠ + ष् + ण् + अः |
२. वृक्षः | = |
३. मत्स्यः | = |
४. कूर्मः | = |
५. ग्रन्थः | = |
६. क्रीडाङ्गणम् | = |
७. पादकन्दुकम् | = |
८. पुष्पम् | = |
९. पुस्तकम् | = |
१०. कार्यालयम् | = |
११. षष्टिः | = |
१२. सप्ततिः | = |
१३. पञ्चाशीतिः | = |
१४. द्वादशः | = |
१५. त्रिंशत् |
परिशिष्टम्
पदम् = वर्णानाम् अर्थवान् समूहः पदम् ।
वाक्यम् = अर्थवत्पदानां समूहः वाक्यम् ।
यथाः
वाक्यम् | पदम् | वर्णाः |
---|---|---|
श्यामः फलं खादति । | श्याम् | श्यामः = श् + य् + आ + म् + अ : |
फलम् | फलम् = फ् + अ + ल् + अ + म् | |
खादति | खादति = ख् + आ + द् + अ + त् + इ |
पदं द्विविधम् [ सुप्तिङन्तं पदम् १.१.१४ ]
सुबन्तम् /नामपदम्
सुबन्तम् = सुप् + अन्तम् यथा - |
प्रातिपदिकं + सुप् -प्रत्ययः ( ये प्रत्ययाः प्रातिपदिकेभ्यः आगच्छन्तिः, ते सुप्-प्रत्ययाः ) |
---|---|
रामः | रामः = राम [प्रातिपदिकम्] + सुँ |
शिवः | शिवः = शिव + सुँ |
सीता | सीता = सीता + सुँ |
पार्वती | पार्वती = पार्वती + सुँ |
तिङन्तम्/ क्रियापदम् (यत् क्रियां सूचयति तत् तिङन्तपदं/ क्रियापदम्) तिङन्तम् = तिङ् + अन्तम् । यथा - | धातुः +विकरणप्रत्ययः + तिङ् -प्रत्ययः |
---|---|
पठति | पठति = पठ् [धातुः] +अ+ ति [प्रथमपुरुष- एकवचनान्त-तिङ-प्रत्ययः] |
धावति | धावति = धाव् + अ+ ति |
खादति | खादति = खाद् + अ + ति |
हसति | हसति = हस् +अ + ति |
PAGE 1
1. Lesson 1 PDF
2. Lesson 1 AbhyasaH PDF
######################################################################################
२. वस्तूनां परिचयः
अधोभागे स्थितेषु कोष्ठकेषु भिन्नानि वस्तूनि दर्शितानि सन्ति। तेषां नामानि पठतु। नाम्नाम् उच्चारणानि श्रोतुं पदानि नोदयतु।
पुंलिङ्ग-पदानि
विद्यालयः | स्यूतः | चषकः | पर्वतः | दीपः |
---|---|---|---|---|
करदीपः | दण्डदीपः | तालः | आसन्दः | दर्पणः |
मञ्चः | पिञ्जः | कटाहः | धनकोशः | अग्निचुल्ली/चुल्लिः |
अनलचुल्ली / चुल्लिः | हस्तपः (पौ) | मन्थानः | हारः (हारौ) | दोलः |
स्त्रीलिङ्ग-पदानि
नपुंसकलिङ्ग-पदानि
वस्तूनां परिचयः pdf
######################################################################################
३. परिचयः
चित्रं पठत अवगच्छत च | ( मम/ भवतः / भवत्याः )
पुंलिङ्गम् (Masculine) | ||
---|---|---|
स्त्रीलिङ्गम् (feminine) | ||
विशेषः –
* भवतः - पुंलिङ्गे | भवत्याः – स्त्रीलिङ्गे |
* “नाम” इत्यत्र विसर्गः (:) नास्ति | अनुस्वारः (ं) अपि नास्ति |
एतत् संभाषणम् उच्चैः पठत अवगच्छत च –
आचार्यः – सर्वेभ्यः स्वागतम् | नमस्काराः | मम नाम अरुणः | भवतः नाम किम् ?
रमेशः – मम नाम रमेशः |
आचार्यः – भवत्याः नाम किम् ?
लता – मम नाम लता |
आचार्यः – मम नाम किम् ?
छात्राः – भवतः नाम अरुणः |
आचार्यः – मम पुस्तकम् | मम मुखम् | मम पादः | एवं सर्वे वदन्तु | पुस्तकं , चित्रं , मित्रं , वृक्षः, हस्तः, लेखनी |
छात्राः – मम पुस्तकम् | मम चित्रम् | मम मित्रम् | मम वृक्षः | मम हस्तः | मम लेखनी |
आचार्यः – भवतः पुस्तकम् | भवतः चित्रम् | एवं क्रमेण वदन्तु |
छात्राः – भवतः मित्रम् | भवतः वृक्षः | भवतः हस्तः | भवतः लेखनी |
आचार्यः – भवत्याः पुस्तकम् | भवत्याः चित्रम् | एवं क्रमेण वदन्तु |
छात्राः – भवत्याः मित्रम् | भवत्याः वृक्षः | भवत्याः हस्तः | भवत्याः लेखनी |
अभ्यासाः (मम / भवतः / भवत्याः )
१. यथोदाहरणं रिक्तस्थानानि पूरयत –
यथा – रामः – भवतः नाम किम् ?
रावणः – मम नाम रावणः |
सीता – भवत्याः नाम किम् ?
शूर्पणखा – मम नाम शूर्पणखा
- विनोदः - _____ _____ ? प्रकाशः - _____ _____ |
- द्रोणः - _____ _____ ? एकलव्यः - _____ _____ |
- अर्जुनः - _____ _____ ? सुभद्रा - _____ _____ |
- आञ्जनेयः - _____ _____ ? भीमः - _____ _____ |
- बृहन्नला - _____ _____ ? उत्तरा - _____ _____ |
२. नामानुगुणं प्रश्नं पृच्छन्तु |
यथा - १. नारायणः – भवतः नाम किम् ?
- श्रीशः - ____________________________ ?
- ललिता - ___________________________ ?
- नलिनी - ____________________________ ?#दिवाकरः - ___________________________ ?
- पद्मा - ______________________________ ?
- तपनः - _____________________________ ?
३. भवतः , भवत्याः , मम , नाम , किम्
१. मम नाम रामः | _______________ नाम किम् ?
२. ___________________ नाम दिनेशः |
३. ________________ नाम _________ ?
४. मम _______________ रुक्मिणी |
५. _________________ नाम किम् ?
६. ___________________ नाम अरुणः |
४. [मम पुस्तकम् | भवतः पुस्तकम् | भवत्याः पुस्तकम् | ] एतेन क्रमेण अधः सूचितानां शब्दानाम् उपयोगं कृत्वा वाक्यानि रचयन्तु |
ग्रामः , देशः , राज्यम् , कुञ्चिका , स्यूतः , कथा , पत्रिका , धनम् , आसन्दः , भगिनी
- ______ ग्रामः | _______ ग्रामः | __________ ग्रामः |
- __________ |____________ | ____________ |
- __________ | ____________| ____________ |
- __________ | _ __________ |_____ _______ |
- __________ | ___________ | ____ ________ |
- __________ | ___________ | _____________ |
- __________ | ___________ | _____________ |
- __________ | ___________ | _____________ |
- __________ | ___________ | _____________ |
- __________ | ___________ | _____________ |
PAGE 3 PDF
######################################################################################
४. एषः - सः - सा - तत्
एतत् / तत् इति नपुंसकलिङ्ग-प्रयोगः
समीपस्थस्य बोधनाय - एतत् / तत् इत्यनयोः प्रयोगः करणीयः। अधोभागे दत्तानि उदाहरणानि पश्यतु।
एतत् (समीपस्थस्य बोधनाय) | तत् (दूरस्य बोधनाय) | ||
एतत् भवनम् । | तत् मन्दिरम् | ||
एतत् वातायनम् | तत् सोपानम् | ||
एतत् कमलम् | तत् चम्पकम् | ||
एतत् छात्रम् | तत् पर्णम् | ||
एतत् क्रीडनकम् | तत् पुस्तकम् | ||
---|---|---|---|
एतत् नेत्रम् | तत् उपनेत्रम् | ||
एतत् दुग्धम् | तत् जलम् | ||
एतत् विमानम् | तत् रेलयानम् | ||
एतत् फलम् | तत् पुष्पम् | ||
एतत् उद्यानम्। | तत् सस्यम्। |
एषः - सः इति पुंलिङ्ग-प्रयोगः
एषः(समीपस्थस्य बोधनाय) | सः(दूरस्य बोधनाय) | ||
एष नर्तकः | सः गायकः | ||
एषः चालकः | सः पत्रवाहकः | ||
एषः सौचिकः | सः कुम्भकारः | ||
एषः बालकः | सः वृद्धः | ||
एषः वानरः | सः गजः | ||
एषः हरिणः | सः भल्लूकः | ||
एषः मयूरः | सः शुकः | ||
एषः भिक्षुकः | सः नृपः | ||
एषः छात्रः | सः अध्यापकः |
एषा, सा इति स्त्रीलिङ्ग-प्रयोगाः
एषा(समीपस्थस्य बोधनाय) | सा(दूरस्य बोधनाय) | ||
एषा वैद्या | सा शिक्षिका | ||
एषा मक्षिका | सा पपीलिका | ||
एषा लेखिका | सा द्विचक्रिका | ||
एषा बालिका | सा वृद्धा | ||
एषा माला | सा शाटिका | ||
सा लता | सा कलिका | ||
एषा पत्रिका | सा पुस्तिका | ||
एषा पाठशाला | सा गोशाला | ||
एषा सरस्वती | सा पार्वती |
कः ? , का ? , किम् ?
एते प्रश्नवाचकाः
कोष्ठके दत्तानि पदानि पठतु स्मरतु च
प्रश्नः | लिङ्गम् | उत्तरम् |
एषः / सः -कः ? | पुंलिङ्गम् | एषः नर्तकः / सः गायकः |
एषा / सा - का ? | स्त्रीलिङ्गम् | एषा वैद्या / सा शिक्षिका |
एतत् / तत् - किम् ? | नपुंसकलिङ्गम् | एतत् भवनम् / तत् मन्दिरम् |
एषः | सः | ||
एषः कः? एषः नर्तकः । | सः कः? सः गायकः । | ||
एषा | सा | ||
एषा वैद्या । | सा शिक्षिका। | ||
एतत् | तत् | ||
एतत् किम् ?
एतत् भवनम्। |
तत् किम् ?तत् मन्दिरम्। |
एषः/सः / एषा/सा /एतत्/तत् | कः/का/किम् ? | प्रश्नः | उत्तरम् | ||
|
कः ? | एषः कः ? | एषः चालकः । | ||
|
कः ? | सः कः ? | सः रजकः। | ||
|
कः ? | एषः कः ? | एषः तक्षकः। | ||
|
कः ? | सः कः ? | सः सैनिकः । | ||
|
कः ? | एषः कः ? | एषः विदूषकः । | ||
|
कः ? | सः कः ? | सः न्यायाधीशः । | ||
|
कः ? | एषः कः ? | एषः कुम्भकारः । | ||
|
कः ? | सः कः ? | सः धीवरः । | ||
|
कः ? | एषः कः ? | एषः गोपालकः । | ||
|
कः ? | सः कः ? | सः हस्तिपकः । | ||
|
का ? | एषा का ? | एषा गायिका। | ||
|
का ? | सा का? | सा परिचारिका। | ||
|
का ? | एषा का ? | एषा तुला। | ||
|
का ? | सा का? | सा छात्रा। | ||
|
का ? | एषा का ? | एषा नदी। | ||
|
का ? | सा का? | सा समदर्वी। | ||
|
का ? | एषा का ? | एषा घटी। | ||
|
का ? | सा का? | सा द्विचक्रिका। | ||
|
का ? | एषा का ? | एषा कर्तरी। | ||
|
का ? | सा का? | सा छुरिका। | ||
|
किम् ? | एतत् किम् ? | एतत् नेत्रम् । | ||
|
किम् ? | तत् किम्? | तत् उपनेत्रम् । | ||
|
किम् ? | एतत् किम् ? | एतत् पर्णम्। | ||
|
किम् ? | एतत् किम् ? | एतत् पुष्पम्। | ||
|
किम् ? | तत् किम्? | तत् गृहम्। | ||
|
किम् ? | एतत् किम् ? | एतत् विमानम्। | ||
|
किम् ? | तत् किम्? | तत् लोकयानम्। | ||
|
किम् ? | एतत् किम् ? | एतत् उद्यानम्। | ||
|
किम् ? | तत् किम्? | तत् सस्यम्। | ||
|
किम् ? | एतत् किम् ? | एतत् व्यजनम्। | ||
अभ्यासः
चित्राणि दृष्ट्वा उत्तराणि लिखतु
एषः/ एषा / एतत् | सः /सा /तत् | ||
प्र. एषः कः?उ. एषः मूषकः। | प्र. सः कः ?
उ. सः मार्जारः । | ||
प्र. एषः कः ?उ. --- --- । | प्र. सः कः ?उ. --- --- । | ||
प्र. एषः कः?उ. --- --- । | प्र. सः कः ?उ. --- --- । | ||
प्र. एतत् किम् ?उ. --- ---? | प्र. तत् किम् ?उ. --- --- ? | ||
प्र. एतत् किम् ?उ. एतत् व्यजनम्। | प्र. तत् किम् ?उ. --- --- । |
एषः / एषा / एतत् ; कः / का / किम्
उत्तरानुगुणं रिक्तस्थानानि पूरयतु
१) प्र. ….. ……….? उ. एषा बालिका ।
२) प्र. एषः कः ? उ. ….. गणेशः।
३) प्र. ….. ……….? उ. एषा माला।
४) प्र. ….. ……….? उ. एतत् कमलम्।
५) प्र. ….. ……….? उ. एतत् पुष्पम्।
६) प्र. ….. ……….? उ. एषः बालकः।
७) प्र. ….. ……….? उ. एषः शङ्करः ।
८) प्र. ….. ……….? उ. एषा शिक्षिका।
९) प्र. ….. ……….? उ. एषः वृद्धः ।
१०) प्र. ….. ……….? उ. एषा नर्मदा।
११) प्र. ….. ……….? उ. एषः तरुणः।
१२) प्र. ….. ……….? उ. एतत् नगरम्।
एषः / एषा / एतत् ; सः / सा / तत् ; कः / का / किम्
रिक्तस्थानानि पूरयतु
१) प्र. एषः ……? उ. …. रामः ।
२) प्र. तत् ….. ? उ. ….. देवालयम्।
३) प्र. एषा ……….? उ. ….. माला।
४) प्र. ….. कः ? उ. सः भारवाहकः।
५) प्र. तत् ……….? उ. ….. नयनम्।
६) प्र. ….. ……….? उ. सः बालकः।
७) प्र. ….. ……….? उ. एषः शङ्करः ।
८) प्र. ….. ……….? उ. सा नायिका।
९) प्र. ….. ……….? उ. सः स्वर्णकारः ।
१०) प्र. ….. ……….? उ. सा मालती।
११) प्र. ….. ……….? उ. सः तरुणः।
१२) प्र. ….. ……….? उ. तत् करवस्त्रम्।
अधः दत्तानि पदानि पश्यतु। उदाहरणम् अनुसृत्य प्रश्नवाक्यम् उत्तरवाक्यं च लिखतु
उदाहरणम्
प्र. एषः कः ?
उ. एषः भल्लूकः।
प्र. सा का?
उ. सा द्विचक्रिका ।
भल्लूकः | देवता | ||
माला | लेखनी | ||
धीवरः | नर्तकः | ||
द्रोणी | दर्वी | ||
प्रश्नः ---एषः / एषा / एतत्
कः / का / किम् ? |
युतकम् | गोशाला | उत्तरम् ---एषः / एषा / एतत् |
दाडिमम् | अध्यापिका | ||
द्विचक्रिका | श्वेतफलकम् | ||
हरिणः | सम्मार्जनी | ||
अनुजः | वृक्षः | ||
जलम् | सोपानम् | ||
प्रश्नः ---सः / सा / तत्
कः / का/ किम् |
शाटिका | अध्यापकः | उत्तरम् ---सः / सा / तत् |
वानरः | वातायनम् |
PAGE 4 PDF
######################################################################################
५. सरलवाक्यानि प्रशनाः च
शब्दाः त्रिषु लिंगेषु | ||
---|---|---|
पुंलिङ्गशब्दाः- | स्त्रीलिङ्गशब्दाः | नपुंसकलिङ्गशब्दाः |
१. बालकः | १. माला | १. व्यजनम् |
२. वृद्धः | २. बाला | २. पुस्तकम् |
३. चषकः | ३. महिला | ३. पात्रम् |
४. वृक्षः | ४. नदी | ४. तोरणम् |
५. दण्डः | ५. नगरी | ५. सङ्गणकम् |
६. व्याघ्रः | ६. कुञ्चिका | ६. छत्रम् |
७. ग्रन्थः | ७. कर्तरी | ७. मन्दिरम् |
८. स्यूतः | ८.शाला | ८. भवनम् |
९. आसन्दः | ९. वैद्या | ९. वनम् |
१०. घटः | १०. जननी | १०. कङ्कणम् |
अभ्यासः
सः/सा/तत् पदानि उपयुज्य रिक्तस्थलं पूरयतु -
*पुंलिङ्गशब्दात् पूर्वं सः इति लेखनीयम्-
*स्त्रीलिङ्गशब्दात् पूर्वं सा इति लेखनीयम्-
*नपुंसकलिङ्गशब्दात् पूर्वं तत् इति लेखनीयम्-
सः वृद्धः | सा माला | तत् छत्रम् |
######################################################################################
६. अस्ति नास्ति अत्र सर्वत्र
अस्ति अपि च नास्ति इति पदयोः अभ्यासः
- अस्य अभ्यासस्य कृते वस्तूनां परिचयः इति पाठे दत्तानि वस्तूनि अवलोकयतु, तेषां नामानि अवगच्छतु स्मरतु च।
- इदानीं कोष्ठके स्थितानि वस्तूनि परिशीलयतु। अत्र किम् अस्ति किं नास्ति इति अधोभागे स्थिते कोष्ठके लिखतु।
उदाहरणम् अनुसृत्य वाक्यानि लिखतु।
अत्र अस्ति |
अत्र नास्ति |
अत्र वातायनम् अस्ति ।
|
अत्र जङ्गम-दूरवाणी नास्ति।
|
सर्वत्र अस्ति , सर्वत्र नास्ति
सर्वत्र इति अव्ययपदम्।
जगति किं सर्वत्र अस्ति अपि च किं सर्वत्र नास्ति इति चिन्तयतु।
यथा
वायुः सर्वत्र अस्ति। जलं सर्वत्र नास्ति।
तथा एव अन्यानि वाक्यानि अधोभागे स्थिते कोष्ठके लिखतु।
अभ्यासः
सर्वत्र अस्ति | सर्वत्र नास्ति |
---|---|
|
|
परिशिष्टम्
अव्ययपदानि
अव्ययं [Indeclinable] नाम् किम्?
सदृशम् त्रिषु लिङ्गेषु, सर्वासु च विभक्तिषु ।
वचनेषु च सर्वषु, यन्नव्येति तदव्ययम् ।
यस्य शब्दस्य सर्वदा एकम् एव रुपं भवति, सः शब्दः अव्ययम् इति नाम्ना ज्ञायते। लिङ्गविभक्तिवचनमनुसृत्य तस्य परिवर्तनं न भवति।
यथा ---
त्रिषु लिङ्गेषु –
- मोहनः अपि पतति। [पुं]
- माला अपि पतति। [स्त्री]
- फलम् अपि पतति। [नपुं]
सप्तसु विभक्तिषु –
- गणेशः अपि मन्दिरे अस्ति। [प्र. वि.]
- गणेशम् अपि हारं अर्पयतु। [द्वि. वि.]
- गणेशेन सह पार्वती अपि अस्ति। [तृ. वि.]
- गणेशाय नमस्करोतु। पार्वत्यै अपि नमस्करोतु। [च. वि.]
- गणेशात् अपि आशीर्वादं स्वीकरोतु। [पं. वि. ]
- गणेशस्य अपि पूजां करोतु। [ष. वि.]
- गणेशे अपि भक्तिः भवतु। [स. वि.]
त्रिषु वचनेषु –
- बालकः अपि पुस्तकं पठति। [ए. व.]
- बालकौ अपि पुस्तकं पठतः। [द्वि. व.]
- बालकाः अपि पुस्तकं पठन्ति। [ब. व.]
“अपि” इति अव्ययम् । तस्य एकम् एव रूपम् उपरि लिखितेषु वाक्येषु दृश्यते। लिङ्गविभक्तिवचनमनुसृत्य परिवर्तनं ना भवति।
List of commonly used अव्ययानि|
क्र. | अव्ययम् | Meaning in English |
१ | अत्र | Here |
२ | तत्र | There |
३ | कुत्र | Where |
४ | अन्यत्र | Somewhere |
५ | सर्वत्र | Everywhere |
६ | एकत्र | Together |
७ | च | And |
८ | अपि | Also or Too |
९ | एव | Only |
१० | इति | That is what |
११ | यत् | That |
१२ | पूर्वम् | Before |
१३ | इदानीम् | Now |
१४ | कदा | When |
१५ | कुतः | From where |
१६ | इतः | From here |
१७ | ततः | From there |
१८ | सह | With |
१९ | विना | Without |
२० | कथम् | How |
२१ | किमर्थम् | Why |
२२ | आम् | Yes |
२३ | न | No |
२४ | यतः | Because |
२५ | निश्चयेन | Definitely |
२६ | शनैः | Slowly, gradually |
२७ | उच्चैः | Loudly, high |
२८ | पुरतः | In front |
२९ | पृष्ठतः | Behind |
३० | वामतः | To the left |
३१ | दक्षिणतः | To the right |
३२ | उपरि | Above |
३३ | अधः | Under |
३४ | अन्तः | Inside |
३५ | अद्य | Today |
३६ | श्वः | Tomorrow |
३७ | परश्वः | Day after tomorrow |
३८ | प्रपरश्वः | Three days after today |
३९ | ह्यः | Yesterday |
४० | परह्यः | The day before yesterday |
४१ | प्रपरह्यः | The days before today |
PAGE 6 PDF
######################################################################################
७. अहम्-भवान्-भवती
अहं ,भवान् ,भवती इत्येतानि पदानि उपयुज्य वाक्यानां प्रश्नानां च रचना
दकारान्तः अस्मद् शब्दः - त्रिषु लिङ्गेषु समानः | ||
---|---|---|
विभक्तिः | एकवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | अहम् | वयम् |
तकारान्तः पुंलिङ्गः भवत् शब्दः | ||
---|---|---|
विभक्तिः | एकवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | भवान् | भवन्तः |
ईकारान्तः स्त्रीलिङ्गः भवती शब्दः | ||
---|---|---|
विभक्तिः | एकवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | भवती | भवत्यः |
अहम् ,भवान् ,भवती इत्येतानि पदानि उपयुज्य वाक्यानि प्रश्नाः च
|
|- |
|
|- |
|
|- |
|
|- | colspan="2" |भवान् कः? |- |
|
|- |
|
|- | colspan="2" | भवती का? |- |
|
|- |
|
|}
अभ्यासः
अहम् ,भवान् ,भवती इत्येतानि पदानि उपयुज्य वाक्यानि प्रश्नाः च
चित्रं दृष्ट्वा प्रश्नम् उत्तरं च लिखतु
PAGE 7 PDF
######################################################################################
८. एतस्य/एतस्याः – तस्य/तस्याः नाम?
अधोलिखितानि पदानि ध्यानेन पठतु
==== दकारान्तः एतद् शब्दः ==== | ||
---|---|---|
पुंलिङ्गे | ||
विभक्तिः | एकवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | एषः | एते |
षष्ठी | एतस्य | एतेषाम् |
स्त्रीलिङ्गे | ||
विभक्तिः | एकवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | एषा | एताः |
षष्ठी | एतस्याः | एतासाम् |
नपुंसकलिङ्गे | ||
विभक्तिः | एकवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | एतत् / एतद् | एतानि |
षष्ठी | एतस्य | एतेषाम् |
==== दकारान्तः तद् शब्दः ==== | ||
---|---|---|
पुंलिङ्गे | ||
विभक्तिः | एकवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | सः | ते |
षष्ठी | तस्य | तेषाम् |
स्त्रीलिङ्गे | ||
विभक्तिः | एकवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | सा | ताः |
षष्ठी | तस्याः | तासाम् |
नपुंसकलिङ्गे | ||
विभक्तिः | एकवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | तत् / तद् | तानि |
षष्ठी | तस्य | तेषाम् |
दकारान्तः अस्मद् शब्दः - त्रिषु लिङ्गेषु समानः | ||
---|---|---|
विभक्तिः | एकवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | अहम् | वयम् |
षष्ठी | मम / मे | अस्माकम् / नः |
दकारान्तः युष्मद् शब्दः - त्रिषु लिङ्गेषु समानः | ||
---|---|---|
विभक्तिः | एकवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | त्वम् | यूयम् |
षष्ठी | तव / ते | युष्माकम् / वः |
एतस्य / एतस्याः – तस्य / तस्याः नाम? (त्रिषुलिङ्गेषु)
अधोलिखितानि पदानि ध्यानेन पठतु
प्रथमा एकवचनम् | षष्ठी एकवचनम् | प्रथमा बहुवचनम् | षष्ठी बहुवचनम् | ||
एतद् | पुंलिङ्गे | एषः | एतस्य | एते | एतेषाम् |
स्त्रीलिङ्गे | एषा | एतस्याः | एताः | एतासाम् | |
नपुं -लिङ्गे | एतत्/एतद् | एतस्य | एतानि | एतेषाम् | |
तद् | पुंलिङ्गे | सः | तस्य | ते | तेषाम् |
स्त्रीलिङ्गे | सा | तस्याः | ताः | तासाम् | |
नपुं -लिङ्गे | तत्/तद् | तस्य | तानि | तेषाम् | |
अस्मद् | त्रिषुलिङ्गेषु | अहम् | मम /मे | वयम् | अस्माकम् / नः |
युष्मद् | त्रिषुलिङ्गेषु | त्वम् | तव /ते | यूयम् | युष्माकम् / वः |
उदाहरणानि पठतु
एतद् शब्दः | ||
पुंलिङ्गे | एषः बालकः ।एतस्य नाम मोहनः। | |
स्त्रीलिङ्गे | एषा बालिका।एतस्याः नाम राधा। | |
नपुंसकलिङ्गे | एतत् पुष्पम्।एतस्य नाम कमलम्। | |
तद् शब्दः | ||
पुंलिङ्गे | सः अध्यापकः ।तस्य नाम गिरिधरमहोदयः। | |
स्त्रीलिङ्गे | सा अध्यापिका।तस्याः नाम रोहिणी। | |
नपुंसकलिङ्गे | तत् फलम् ।तस्य नाम आम्रफलम्। | |
युष्मद् शब्दः (त्रिषुलिङ्गेषु) | ||
त्वं विदूषकः।तव नाम राघवः। | ||
त्वं नर्तकी।तव नाम शाम्भवी। | ||
त्वं पुस्तकम्।तव नाम रामायणम्। | ||
अस्मद् शब्दः त्रिषुलिङ्गेषु | ||
अहम् अर्चकः।मम नाम विजयेन्द्रः। | ||
अहं देवी ।मम नाम सरस्वती। | ||
अहं पुष्पम्।मम नाम चम्पकम्। |
अभ्यासः
उदाहरणानुगुणं रिक्तस्थानानि पूरयतु
१. एषः बालकः ।...एतस्य..... नाम मोहनः ।
२. एषः गायकः । .............. नाम कुमारगन्धर्वः ।
३. एषा बालिका ।...एतस्याः... नाम मोहिनी ।
४. एषा गायिका ।............. नाम लता ।
५. एतत् नगरम् ।...एतस्य.... नाम हरिद्वारम् ।
६. एतत् भवनम् ।.............. नाम संस्कृतधाम ।
७. सः घनश्यामः ।....तस्य..... जनकः वसुदेवः ।
८. सः श्यामः ।............. अग्रजः बलरामः ।
९. सः शिक्षकः ।............. पुस्तकम् एतत् ।
१०. सः तन्त्रज्ञः।............. कार्यालयः अत्र अस्ति।
११. सः रविः ।............. युतकं सुन्दरम् अस्ति ।
१२. सः सिंहः ।............. गर्जनं भयानकम् ।
१३. सा युवती ।....तस्याः.... नाम गौरी ।
१४. सा गीता ।.............. शाटिका सुन्दरी।
१५. सा नदी ।.............. वेगः अधिकः ।
१६. सा लता ।.............. पत्राणि कोमलानि ।
१७. सा बुद्धिमती ।.............. साहाय्यं स्वीकरोतु ।
१८. सा माता ।.............. सहनशक्तिः अधिका ।
PAGE 8 PDF
९. सम्बन्धषष्ठी - शब्दानां प्रयोगः
द्वयोः पदार्थयोः मध्ये किदृशः सम्बन्धः भवति इति सम्बन्धषष्ठी सूचयति। यत्र सम्बन्धः कथनीयः भवति तत्र षष्ठीविभक्तिः प्रयुज्यते।
सम्बन्धषष्ठीम् उपयुज्य शब्दानां प्रयोगः
शब्दद्वयम् | शब्दद्वयस्य साहाय्येन वाक्यानि |
---|---|
शिवः - कार्तिकेयः | शिवस्य पुत्रः कार्तिकेयः । |
गणेशः - पार्वती | गणेशस्य माता पार्वती। |
पार्वती -शिवः | पार्वत्याः पतिः शिवः । |
गङ्गानदी - वाराणसीनगरम् | गङ्गानद्याः तीरे वाराणसीनगरम् । |
पुस्तकम् - रामायणम् | पुस्तकस्य नाम रामायणम्। |
भारतम् - पन्तप्रधानः मोदी | भारतस्य पन्तप्रधानः मोदी । |
गृहम् - नाम अवन्तिली | गृहस्य नाम अवन्तिली । |
विष्णुः - लक्ष्मीः | विष्णोः भार्या लक्ष्मीः। |
रामः - भरतः | रामस्य भ्राता भरतः। |
अभिमन्युः – अर्जुनः | अभिमन्योः पिता अर्जुनः । |
अभ्यासः
आवरणे विद्यमानस्य पदस्य उचितं षष्ठ्यन्तं रूपं रिक्ते स्थले लिखतु
१) वीणा (सुरेशः) ----------------------------- अग्रजा ।
२) गरिमा (मोहितः) ---------------------------- अनुजा ।
३) पवनः (सविता) ----------------------------- अग्रजः ।
४) सुन्दरः (साक्षी) ----------------------------- अनुजः ।
५) देहली (भारतदेशः) ------------------------- राजधानी ।
६) चेन्नई (तमिलनाडु- राज्यम्) --------------------मुख्यं नगरम् ।
७) पटना (बिहार-राज्यम्) -------------------------राजधानी ।
८) धर्मस्थलं (काशी) -----------------------------प्रमुख-स्थानम् ।
९) पूर्णः काश्मीरः (भारतदेशः) ------------------अभिन्नम् अङ्गम् अस्ति ।
अभ्यासः
मैसूरुनगरः प्रसिद्धः अस्ति दक्षिणभारते। प्रतिदिनं बहवः प्रवासिकाः मैसूरुनगरम् आगच्छन्ति। नगरे प्रासादाः, देवालयाः, उद्यानानि, मृगालयः इत्यादयः च सन्ति। एतानि आधारीकृत्य अधोभागे वाक्यानि लिखितानि सन्ति।
आवरणे विद्यमानस्य पदस्य उचितं षष्ठ्यन्तं रूपं रिक्ते स्थले लिखतु।
उदाहरणम् –
(कावेरीनदी) - कावेरीनद्याः तीरे मैसूरुनगरम् अस्ति।
१) (नगरम्) ------ मध्ये प्रसिद्धः प्रासादः अस्ति।
२) (प्रासादः) नवरात्रि उत्सवसमये ------ सुन्दरः दीपालङ्कारः भवति ।
३) (दीपालङ्कारः) ------ दर्शनं कर्तुं बहुजनाः आगच्छन्ति।
४) (जलबन्धः) नगरस्य समीपे महान् जलबन्धः अस्ति। ------ नाम कृष्णराजसागरः ।
५) (सः) ------ मुख्य-अभियन्ता विश्वेश्वरय्यः ।
६) (उद्यानम्) जलबन्धस्य पार्श्वे उद्यानम् अस्ति। ------ सस्यानि पुष्पाणि च मनोहराणि सन्ति।
७) (मृगालयः) नगरे स्थितस्य ------ विविधान् प्राणिनः दृष्ट्वा बालाः हर्षन्ति ।
८) (शैलः) नगरे स्थितस्य ------ उपरि देवालयः अस्ति।
९) (देवी) तस्मिन् देवालये ------ दर्शनं कृत्वा भक्ताः मुदिताः भवन्ति ।
PAGE 9 PDF
१०. क्रीडा - क्रियापदानि
पठति | बालकः पठति | ||
धावति | सहोदरः धावति | ||
खादति | पुत्री खादति | ||
पिबति | पौत्रः पिबति | ||
तरति | अनुजः तरति | ||
धावति | अग्रजः धावति | ||
पश्यति | पुत्री पश्यति |
चित्रसहित-क्रियापदानि - अभ्यासः
अधोलिखितकोष्ठकस्य साहाय्येन चित्राणि दृष्ट्वा यथोचितं वाक्यानि लिखतु ।
एषा | बालिका गायति।अनुजा गायति।
गीता गायति। | |
एषः | अनुजः लिखति।रमेशः लिखति।
पुत्रः लिखति। | |
बालकः | ||
बालिकाःबालकाः | ||
पुत्रः | ||
पुत्री | ||
अनुजः | ||
रमेशः | ||
गीता | ||
भ्राता | ||
अनुजा | ||
माता | ||
पिता |
PAGE 10 PDF