02A----dhAtugaNAH---sUtra-sahita-dRuShTiH/1---guNaH---sUtrasahitA-dRuShTiH: Difference between revisions
02A----dhAtugaNAH---sUtra-sahita-dRuShTiH/1---guNaH---sUtrasahitA-dRuShTiH
Content added Content deleted
No edit summary |
No edit summary |
||
Line 22: | Line 22: | ||
<big>पूर्वम् अस्माभिः दृष्टं यत् भ्वादिगणे नियमद्वयस्य बलेन गुणः क्रियते | एकः नियमः यत्र धातोः अन्तिमः वर्णः स्वरः; अपरनियमः यत्र धातोः उपधा स्वरः इति |</big> |
<big>पूर्वम् अस्माभिः दृष्टं यत् भ्वादिगणे नियमद्वयस्य बलेन गुणः क्रियते | एकः नियमः यत्र धातोः अन्तिमः वर्णः स्वरः; अपरनियमः यत्र धातोः उपधा स्वरः इति |</big> |
||
⚫ | |||
⚫ | |||
<big>"भ्वादिगणे, धातोः अन्तिमः वर्णः इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ॠ अस्ति चेत्, तस्य वर्णस्य गुणः भवति |”</big> |
<big>"भ्वादिगणे, धातोः अन्तिमः वर्णः इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ॠ अस्ति चेत्, तस्य वर्णस्य गुणः भवति |”</big> |
||
<big>यथा भू → भो, जि → जे, सृ → सर्</big> |
<big>यथा भू → भो, जि → जे, सृ → सर्</big> |
||
<big>अस्तु, उपरि लिखितः नियमः पूर्वमेव दृष्टः, किन्तु अयं नियमः कुतः आगतः ?</big> |
<big>अस्तु, उपरि लिखितः नियमः पूर्वमेव दृष्टः, किन्तु अयं नियमः कुतः आगतः ?</big> |
||
<big><br /> |
|||
इति चेत्, “भू + शप् + ति → भवति" इति उदाहरणं पश्याम |</big> |
|||
<big><br /></big><big><u>'''गुणस्य चिन्तनक्रमः'''</u></big> |
<big><br /></big><big><u>'''गुणस्य चिन्तनक्रमः'''</u></big> |
||
<big>आहत्य प्रक्रिया एतादृशी—</big> |
<big>आहत्य प्रक्रिया एतादृशी—</big> |
||
Line 49: | Line 51: | ||
<big>२. '''तिङ्शित् सार्वधातुकम्''' (३.४.११३)</big> |
<big>२. '''तिङ्शित् सार्वधातुकम्''' (३.४.११३)</big> |
||
<big><br /> |
|||
'''तिङ्शित् सार्वधातुकम्''' इति संज्ञा-सूत्रम् | अनेन यः प्रत्ययः तिङ् वा शित् वा अस्ति, सः प्रत्ययः सार्वधातुकम् | सार्वधातुकम् एका संज्ञा, एकं नाम तावत् एव; व्याकरणे बहूनि नामानि सन्ति | आधिक्येन तेषां नाम्नां स्वतन्त्रतया कोऽपि अर्थो नास्ति; केवलं नामकरणम् |</big> |
|||
<big>तर्हि, शप् प्रत्ययः शित् इति उपरि उक्तम् | यः शित् सः सार्वधातुकः इति अत्र उक्तम्, अतः शप्-प्रत्ययः सार्वधातुक-संज्ञां प्राप्नोति |</big> |
<big>तर्हि, शप् प्रत्ययः शित् इति उपरि उक्तम् | यः शित् सः सार्वधातुकः इति अत्र उक्तम्, अतः शप्-प्रत्ययः सार्वधातुक-संज्ञां प्राप्नोति |</big> |
||
Line 55: | Line 59: | ||
<big>सारांशः = अनेन सूत्रेण शप्-प्रत्ययः सार्वधातुकः इति अवगच्छामः |</big> |
<big>सारांशः = अनेन सूत्रेण शप्-प्रत्ययः सार्वधातुकः इति अवगच्छामः |</big> |
||
<big><br /> |
|||
पूर्णः सूत्रार्थः अत्र उक्तः—</big> |
|||
<big>'''तिङ्शित् सार्वधातुकम्''' (३.४.११३) = धातोः विहितः तिङ्-शित् प्रत्ययः सार्वधातुकसंज्ञको भवति | श् इत् यस्य सः शित्, बहुव्रीहिः | तिङ् च शित् च तयोः समाहारद्वन्द्वः तिङ्शित् | तिङ्शित् प्रथमान्तं, सार्वधातुकं प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''प्रत्ययः''' (३.१.१), '''परश्च''' (३.१.२), '''धातो''': (३.१.९१) इत्येषाम् अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''धातोः परश्च तिङ्-शित् प्रत्ययः सार्वधातुकम्''' |</big> |
<big>'''तिङ्शित् सार्वधातुकम्''' (३.४.११३) = धातोः विहितः तिङ्-शित् प्रत्ययः सार्वधातुकसंज्ञको भवति | श् इत् यस्य सः शित्, बहुव्रीहिः | तिङ् च शित् च तयोः समाहारद्वन्द्वः तिङ्शित् | तिङ्शित् प्रथमान्तं, सार्वधातुकं प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''प्रत्ययः''' (३.१.१), '''परश्च''' (३.१.२), '''धातो''': (३.१.९१) इत्येषाम् अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''धातोः परश्च तिङ्-शित् प्रत्ययः सार्वधातुकम्''' |</big> |
||
<big><br /> |
|||
३. शप् प्रत्यये, शकारपकारयोः लोपः | अकारः एव अवशिष्यते |</big> |
|||
<big>शकारस्य इत्-संज्ञा, लोपश्च इत्युक्तम् | पकारस्य '''हलन्त्यम्''' (१.३.३) इति सूत्रेण इत्-संज्ञा, '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन इत्-संज्ञकस्य पकारस्य लोपः |</big> |
<big>शकारस्य इत्-संज्ञा, लोपश्च इत्युक्तम् | पकारस्य '''हलन्त्यम्''' (१.३.३) इति सूत्रेण इत्-संज्ञा, '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन इत्-संज्ञकस्य पकारस्य लोपः |</big> |
||
<big>भू + शप् + ति → '''लशक्वतद्धिते''' (१.३.८), '''हलन्त्यम्''' (१.३.३), '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इति सूत्रैः शकारपकारयोः लोपः → भू + अ + ति</big> |
<big>भू + शप् + ति → '''लशक्वतद्धिते''' (१.३.८), '''हलन्त्यम्''' (१.३.३), '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इति सूत्रैः शकारपकारयोः लोपः → भू + अ + ति</big> |
||
Line 102: | Line 110: | ||
<big>पाणिनिः सूत्राणां लघुत्वम् इच्छति | तदर्थं वारं वारं सूत्रेषु यत्र समानप्रकारक-सन्देशः अपेक्ष्यते, तस्य वारं वारम् आवृत्तेः स्थाने परिभाषासूत्रम् पाणिनिना विरच्यते | इमानि सूत्राणि कस्यचित् सूत्रार्थस्य पूरणाय साहाय्यं कुर्वन्ति |</big> |
<big>पाणिनिः सूत्राणां लघुत्वम् इच्छति | तदर्थं वारं वारं सूत्रेषु यत्र समानप्रकारक-सन्देशः अपेक्ष्यते, तस्य वारं वारम् आवृत्तेः स्थाने परिभाषासूत्रम् पाणिनिना विरच्यते | इमानि सूत्राणि कस्यचित् सूत्रार्थस्य पूरणाय साहाय्यं कुर्वन्ति |</big> |
||
<big>यथा '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) इति सूत्रस्य अर्थपूरणार्थं त्रीणि परिभाषासूत्राणि अपेक्षितानि |</big> |
<big>यथा '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) इति सूत्रस्य अर्थपूरणार्थं त्रीणि परिभाषासूत्राणि अपेक्षितानि |</big> |
||
Line 121: | Line 131: | ||
६. भो + अ + ति</big> |
६. भो + अ + ति</big> |
||
<big>सन्धिप्रकरणे एकं सूत्रम् अस्ति— '''एचोऽयवायावः''' (६.१.७७) | यान्तवान्तसन्धिः इति लोके उच्यते | अनेन सूत्रेण एकवर्णसमूहस्य अन्ते ओकारः अस्ति चेत्, तस्य अनन्तरं कोऽपि स्वरः अस्ति चेत्, तर्हि ओकारस्य स्थाने "अव्"-आदेशः भवति |</big> |
<big>सन्धिप्रकरणे एकं सूत्रम् अस्ति— '''एचोऽयवायावः''' (६.१.७७) | यान्तवान्तसन्धिः इति लोके उच्यते | अनेन सूत्रेण एकवर्णसमूहस्य अन्ते ओकारः अस्ति चेत्, तस्य अनन्तरं कोऽपि स्वरः अस्ति चेत्, तर्हि ओकारस्य स्थाने "अव्"-आदेशः भवति |</big> |
||
Line 143: | Line 155: | ||
<big><br /> |
<big><br /> |
||
८. भ्वादिगणे यत्र यत्र इगन्तधातुः, तत्र तत्र एतादृशः क्रमः |</big> |
८. भ्वादिगणे यत्र यत्र इगन्तधातुः, तत्र तत्र एतादृशः क्रमः |</big> |
||
<big>यथा जि जये इति धातुः |</big> |
<big>यथा जि जये इति धातुः |</big> |
||
{| |
{| |
||
|<big>जि + शप् + ति</big> |
|<big>जि + शप् + ति</big> |