19 - लृट्-लकारः
लृट्-लकारः
प्रक्रिया-चिन्तनम्
आर्धधातुकप्रक्रियायाः आरम्भे अनिडादि-प्रत्ययाः परिशीलिताः—णिच्, यक्, यासुट्, यङ्लुक्, यङ्, ल्यप् | अनेन सौकर्यम् आसीत् यतोहि कुत्रापि इडागम-चिन्तनं नापेक्षितम् | यत्र यत्र कार्यसाम्यं वर्तते तत्र तत्र समूहीकृत्य एकत्र पाठः क्रियते चेत् लाभाय इति मातुः सिद्धान्तः | अनिडादि-प्रत्ययान् परिसमाप्य इडागमपाठः आरब्धः | अनेन अधुना सर्वे जानन्ति के-के धातवः सामान्यतया सेटः, के च अनिटः | अग्रे गत्वा द्रक्ष्यामः यत् इडागमापवादाः सन्ति—किन्तु प्रथमतया सामान्यं ज्ञातव्यम् आसीत्, तदा तदाधारेण अपवादानां ग्रहणसामर्थ्यं जायते | अधुना च तादृशं ग्रहणसामर्थ्यम् आगतमस्ति अस्माकम् | तर्हि अग्रे इडानुकूलप्रत्ययाः परिशीलनीयाः, समूहरूपेण | कीदृशसमूहः ? कार्यस्य आधारेण | प्रत्ययस्य प्रथमवर्णम् अधिकृत्य समूहीकरणं भवति यतः तमेव वर्णम् अनुसृत्य कार्यं भवति | अङ्गकार्यं च सन्धिकार्यं च प्रत्ययस्य प्रथमवर्णसम्बद्धं च भवति |
येषां इडानुकूलप्रत्ययानाम् आरम्भे तकारः वर्तते अपि च ये अकितः सन्ति, ते एकत्र एकः समूहः भवन्ति—तास्, तव्यत्, तुमुन्, तृच् | एते चत्वारः तकारादि-अकित्-प्रत्ययाः | स्यतासी लृ-लुटोः (३.१.३३) इत्यनेन लुटि परे धातुतः तास्-प्रत्ययः भवति | धातुभ्यः विधीयमानः तास् न तिङ् न वा शित् इति कृत्वा आर्धधातुकसंज्ञकः; वलादिः इति कृत्वा इडनुकूलः | तदा पश्यामः यत् तव्यत्, तुमुन्, तृच् अपि तथैव सन्ति | एते त्रयः प्रत्ययाः न तिङ् न वा शित् इति कृत्वा आर्धधातुकसंज्ञकाः; वलादयः च वशादयः न इति कृत्वा इडनुकूलाः | अधुना अत्र पुनः इतोऽपि सादृश्यं वर्तते यतोहि तास्-प्रत्ययः तकारादिः, एते त्रयः तव्यत्, तुमुन्, तृच् अपि तकारादयः | अस्य सर्वस्य दर्शनेन अवगच्छामः यत् लुट्-लकारप्रक्रियायां यादृशम् अङ्गकार्यं सन्धिकार्यं च भवति, तादृशमेव अङ्गकार्यं सन्धिकार्यं च भवति एतेषु त्रिषु प्रत्ययेषु अपि | पुनः एतेषु त्रिषु प्रक्रियासाम्यं बहु अधिकम् अस्ति इत्यतः एतेषां त्रयाणां तकारादिकृत्प्रत्ययानां चिन्तनं मिलित्वा कृतम् |
तर्हि अग्रे किमर्थं क्त्वा, क्तवतु, क्त, क्तिन् इति प्रसिद्ध-तकारादि-प्रत्ययाः अस्मिन् पाठसमूहे सम्मिलिताः न सन्ति ? कारणमस्ति यत् एतेषां चतुर्णाम् इडागमविशेषाः अनेके सन्ति | तास्, तव्यत्, तुमुन्, तृच् इत्येषु विशिष्ट-इडागमसूत्राणि अतीव न्यूनानि सन्ति | अतः ये इडागमसम्बद्ध-सामान्यनियमाः अस्माभिः अधीताः ते सर्वे सङ्गच्छन्ते अस्मिन् पाठे | अपवादाः न्यूनाः एव दृश्यन्ते | परञ्च क्त्वा, क्तवतु, क्त, क्तिन् इत्येषां प्रत्ययानां कृते अनेकानि विशिष्ट-इडागमसूत्राणि सन्ति, तदर्थम् एषां पाठः पृथक् भवति | क्तवतु, क्त इत्यनयोः इडागमव्यवस्था समाना अतः एकत्र तयोः पाठः भविष्यति | परन्तु क्त्वा पृथक्तया करिष्यते, पुनः क्तिन् पृथक्तया करिष्यते |
एतावता सामान्यतकारादि-अकित्-प्रत्ययानां पाठः समाप्तः | अधुना नूतनपाठसमूहः आरभ्यमाणः—इडनुकूल-सकारादि-अर्धधातुक-अकित्-प्रत्ययाः सम्मिलितरूपेण क्रमेण पठिष्यन्ते | ते एते सन्ति—स्य (लृट्, लृङ्), सिप् (लेट्), सीयुट् (आत्मनेपदि आशीर्लिङ्), सन् (सन्नन्तधातवः) | अनन्तरं सिच् (लुङ्), लिट्, नामधातवः च, एते पृथक्तया करिष्यन्ते | लुङ्-लकारस्य सिच्-प्रत्ययः पृथक् अस्ति यतोहि लुङ्-लकारे अनेके प्रत्ययाः सन्ति, एषां प्रत्ययानां प्रसङ्गे सिच् करिष्यते |
लृटः परिचयः
तर्हि अधुना, अस्मिन् पाठे स्य-प्रत्ययं स्वीकुर्मः | अस्मिन् पाठे लृट्-लकारस्य स्य-प्रत्ययः अवलोक्यते, तदा अग्रिमे पाठे लृङ्-लकारः स्वीकरिष्यते | लृट्-लकारः सामान्य-भविष्यत्कालः इत्युच्यते | अस्य तात्पर्यम् एवं यत् सर्वत्र भविष्यत्कालार्थे लृट्-लकारः व्यवह्रियते, अपवादभूतव्यवहारः तस्य स्थाने न भवति चेत् | अपवादस्तु अत्र लुट्-लकारः | तर्हि सामान्यस्य व्यवहारः कुत्र इत्यस्य बोधनार्थम् अपवादस्य व्यवहारः कुत्र भवति इति बोध्यम्—तद्विहाय अवशिष्टं सर्वं सामान्यमिति |
प्रथमतया लृट्-लकारस्य विधायकं सूत्रम् अवलोकयाम—
लृट् शेषे च (३.३.१३) = सामान्य-भविष्यत्कालार्थे धातोः लृट्-लकारः भवति, उपपदरूपेण अन्या क्रिया भवति चेदपि, न भवति चेदपि | भविष्यदर्थाद्धातोर्लृट् स्यात् क्रियार्थायां क्रियायां सत्यामसत्यां वा (इति लघुसिद्धान्तकौमुदी) | लृट् प्रथमान्तं, शेषे सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | भविष्यति गम्यादयः (३.३.३) इत्यस्मात् भविष्यति इत्यस्य अनुवृत्तिः | तुमुन्ण्वुलौ क्रियायां क्रियार्थायाम् (३.३.१०) इत्यस्मात् क्रियायाम्, क्रियार्थायाम् इत्यनयोः अनुवृत्तिः | धातोः (३.१.९१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्—भविष्यति क्रियार्थायां क्रियायां धातोः लृट् शेषे च |
अत्र अनुवृत्ति-सहितसूत्रे ’भविष्यति’ इत्यनेन भविष्यत्कालार्थे | ’क्रियार्थायां क्रियायाम्’ इत्यनेन विशिष्टपरिस्थिति वर्तते यस्मिन् द्वितीया क्रिया साहाय्यकरूपेण कार्यं करोति | यत्र यत्र तादृशी द्वितीया क्रिया नास्ति, लृट्-लकारे एव एका क्रिया अस्ति, तत्र शेषे इत्युक्तम् | “क्रियार्थायां क्रियायां” इत्यस्य प्रसङ्गे ’उपपद’ इत्यपि शब्दः प्रयुक्तः | “क्रियार्थायां क्रियायाम्”, ’उपपद’ इत्यनयोः अवगमनार्थं तुमुन्-ण्वुल् इति प्रत्यययोः विधायकं सूत्रम् अवलोकयामः | तुमुन्-प्रत्ययस्य पाठे इदं सूत्रं पठितवन्तः, पुनश्च परिशीलयामः यतोहि अत्रैव एषां पारिभाषिकशब्दानां मूलव्यहारः कृतः—
“क्रियार्थायां क्रियायाम्” इत्यस्य परिचयः तुमुन्-प्रत्ययस्य माध्यमेन
तुमुन्ण्वुलौ क्रियायां क्रियार्थायाम् (३.३.१०) = एकस्याः क्रियायाः साधनार्थम् अपरस्यां क्रियायाम् उपपदे सति भविष्यदर्थे प्रथमायाः (क्रियायाः) धातुतः तुमुन् च ण्वुल् च प्रत्ययौ भवतः | क्रियार्थायां क्रियायामुपपदे धातोर्भविष्यति काले तुमुन्ण्वुलौ प्रत्ययौ भवतः इति काशिका | अत्र इमौ द्वौ प्रत्ययौ तुमुन् ण्वुल् भविष्यत्यर्थे; तुमुन् भावार्थे, ण्वुल् च कर्त्रर्थे | तत्रोपपदं सप्तमीस्थम् (३.१.९२) इत्यनेन ’क्रियायां क्रियार्थायाम्’ उपपदसप्तमीविभक्तौ स्तः | ’पठितुं गच्छति’ इत्यस्मिन् पठनक्रियायाः साधनार्थं गमनक्रिया वर्तते | पठनम् अस्ति प्रयोजनं, नाम लक्ष्यं; गमनम् अस्ति साधनम् | पठनम् इति क्रियायाः कृते गमनम् इति क्रिया वर्तते इति कृत्वा गमन-क्रिया अस्ति “क्रियार्था क्रिया” | एतदर्थं गमनक्रियायाः ’उपपद’ संज्ञा भवति | तुमुन् च ण्वुल् च तयोरितरेतरद्वन्दः तुमुन्ण्वुलौ | क्रिया अर्थः प्रयोजनं यस्याः सा क्रियार्था, तस्यां क्रियार्थायां, बहुव्रीहिः | तुमुन्ण्वुलौ प्रथमान्तं, क्रियायां सप्तम्यन्तं, क्रियार्थायां सप्तम्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | भविष्यति गम्यादयः (३.३.३) इत्यस्मात् भविष्यति इत्यस्य अनुवृत्तिः | प्रत्ययः (३.१.१), परश्च (३.१.२), धातोः (३.१.९१) इत्येषाम् अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्—धातोः तुमुन्ण्वुलौ प्रययौ परश्च भविष्यति क्रियार्थायां क्रियायाम् |
तत्रोपपदं सप्तमीस्थम् (३.१.९२) = धातोः (३.१.९१) इति सूत्रस्य अधिकारे विद्यमानेषु सूत्रेषु यः शब्दः सप्तमीविभक्त्याम् अस्ति, तेन निर्दिष्टं पदम् उपपद-संज्ञकं भवति | एतेषु सूत्रेषु सप्तमीविभक्त्याः अर्थः अस्ति उपपदसप्तमी; तेषु ’तत्र’ इत्यपि अन्वेति ‘सति सप्तमी’ इति अर्थे | यत् सूत्रं धातोः (३.१.९१) इति सूत्रस्य अधिकारे अस्ति (इत्युक्ते तृतीयाध्यायस्य अन्तपर्यन्तम्), सप्तमीविभक्त्या निर्दिष्टपदस्य उपपदसंज्ञा भवति, अपि च ’तत्र’ इत्यनेन ’तस्मिन् उपपदसंज्ञकपदे सति’ (नाम तस्य उपस्थितौ) तेन सूत्रेण यः प्रत्ययः विधातव्यः, स च प्रत्ययः अस्य उपपदसंज्ञकपदबलेन विधीयते | तस्मिंश्च सत्येव वक्ष्यमाण: प्रत्ययः स्यात् |
यथा तुमुन्ण्वुलौ क्रियायां क्रियार्थायाम् (३.३.१०) इति सूत्रे निर्दिष्टपदस्य उपपदसंज्ञा भवति, अपि च तादृशपदस्य उपस्थितौ एव विहितं कार्यं विधीयते | नाम अनेन सूत्रेण ’भोक्तुं व्रजति’ इति निदर्शने, “क्रियायां क्रियार्थायाम्” इत्यनेन (तत्रोपपदं सप्तमीस्थम् (३.१.९२) इत्यस्य साहाय्येन) (१) ’व्रजति’ इत्यस्य उपपदसंज्ञा भवति, अपि च (२) ’यदा’ इयं व्रजन-क्रिया अस्ति, ’तदा’ भुज्-धातुतः तुमुन्-प्रत्ययः विधीयते | अतः उपपदसप्तमी अपि अस्ति, सति सप्तमी अपि अस्ति |
कस्याः अपि क्रियायाः साधनार्थं यदा द्वितीया क्रिया उपयुज्यते, सा द्वितीया क्रिया ’क्रियार्था क्रिया’ इत्युच्यते | यथा ’भोक्तुं गच्छति’ इत्यस्मिन् भोजनक्रियायाः साधनार्थं गमनक्रिया उपयुज्यते, अतः गमनक्रिया ’क्रियार्था क्रिया’ | तस्याः च गमनक्रियायाः उपपदसंज्ञा भवति | तत्र प्रथमा क्रिया भविष्यत्-काले अस्ति यतोहि एतावता सा क्रिया न आरब्धा | अत्र भोजनक्रिया नारब्धा अतः सा भविष्यत्-काले अस्ति | यदा एका क्रिया न आरब्धा, नाम भविष्यत्-काले अस्ति, अपि च तस्याः साधनार्थम् एका द्वितीया क्रिया उपयुज्यते, तस्यां दशायां प्रथमक्रियायाः व्यक्तीकरणार्थं यः धातुः अस्ति, तस्मात् धातोः तुमुन् च ण्वुल् च भवतः | निदर्शनार्थं ’भोक्तुं व्रजति’ इत्यस्मिन् तुमुन्-प्रत्ययः विहितः; ’भोजको व्रजति’ इत्यस्मिन् ण्वुल्-प्रतययः विहितः | किन्तु उभयत्र अर्थः भिन्नः—तुमुन्-प्रत्ययः भावार्थे, ण्वुल्-प्रत्ययः कर्त्रर्थे | तर्हि एवमस्ति चेत्, ण्वुल्तृचौ (३.१.१३३) इत्यनेन ण्वुल्-प्रत्ययः विधीयते एव; पुनः कर्त्रर्थे ण्वुल्-प्रत्ययः अपरेण सूत्रेण किमर्थम् ? इति चेत्, अत्र “यः करोति सः” इति अर्थः अस्त्येव, किन्तु भविष्यति | ’भोजको व्रजति’ इत्युक्ते गच्छति, गत्वा च खादकः भविष्यति (अधुना खादकः नास्ति) | अतः तुमुन्ण्वुलौ क्रियायां क्रियार्थायाम् (३.३.१०) इति सूत्रेण भविष्यत्कालार्थे ण्वुल्-प्रत्ययः विधीयते | इदमपि बोध्यं यत् भविष्यत्कालार्थे अयं ण्वुल्-प्रत्ययः अव्ययं नास्ति; त्रिषु लिङ्गेषु भवति—भोजकः, भोजिका, भोजकम् | तर्हि अयं ण्वुल्-प्रत्ययः भविष्यत्कालार्थे, किन्तु ण्वुल्तृचौ (३.१.१३३) इत्यनेन त्रिषु कालेषु भवति |
“क्रियार्थायां क्रियायां” लृट्-लकारे
तर्हि अधुना लृट् शेषे च (३.३.१३) इत्यस्य प्रसङ्गे “क्रियार्थायां क्रियायाम्”, ’उपपद’ इत्यनयोः व्यवहारः कथमस्ति इति परिशीलयितुं सिद्धाः वयम् | क्रियार्थायां क्रियायामुपपदे धातोर्भविष्यति काले लृट्-लकारः भवति | तुमुन्-प्रत्ययस्य प्रसङ्गे ’भोक्तुं व्रजति’ इति निदर्शनं दत्तम् | तत्र ’भोक्तुं’ भविष्यत्कालार्थे अस्ति, अपि च ’व्रजति’ क्रियार्थायां क्रियायामुपपदे अस्ति | एवमेव लृट्-लकारे भविति—’भोक्ष्यति इति व्रजति’ | अर्थः अस्ति यत् कोऽपि गच्छति येन खादितुं शक्नुयात् | एतावता न खादति; गत्वा खादिष्यति | श्यामः भोक्ष्यति इति गृहं गच्छति | अस्मिन्नेवार्थे श्यामः भोक्तुं गृहं गच्छति | अत्र मुख्या क्रिया अस्ति भोजनक्रिया—भोक्ष्यति इति | यत्र एकां क्रियां कर्तुम् द्वितीया क्रिया क्रियते, तत्र या क्रिया मुख्या अस्ति तस्याः निर्देशं कर्तुं लृट्-लकारः उपयुज्यते | यदि श्यामः भोजनक्रियार्थं गृहं गच्छति, तर्हि अत्र 'भोजनक्रिया' मुख्या अस्ति, अपि च गमनक्रिया 'क्रियार्था क्रिया' अस्ति | भोजनक्रियार्थं गमनक्रिया कृता, अतः 'क्रियार्था क्रिया' इत्युक्तम् |
लृट् “शेषे च”
लृट् शेषे च (३.३.१३) इत्यस्य अनुवृत्ति-सहितसूत्रम् अस्ति—भविष्यति क्रियार्थायां क्रियायां धातोः लृट् शेषे च | तर्हि भविष्यत्कालार्थे क्रियार्थायां क्रियायां धातोः लृट् भवति इति अधुना परिशीलितम् | तदा ’शेषे च’ | अनेन यत्र क्रियार्थायां क्रिया नास्ति, अन्यत्र सर्वत्र सामान्य-भविष्यत्कालार्थे लृट्-लकारप्रयोगः ’शेषे च’ इति अन्तरगतम् अस्ति | यथा “पिता कार्यं करिष्यति” | “मम मित्रं पत्रिकायां लेखं लेखिष्यति” | यत्र कुत्रापि सामान्य-भविष्यत्कालार्थे लृटः व्यवहारः भवति, क्रियार्थायां क्रियां विहाय, ’शेषे च’ इत्यनेन विधीयते |
सामान्य-भविष्यत्कालः इति अर्थः
अधुना सामान्य-भविष्यत्कालः इति विषयः | उक्तम् आसीत् यत् लृट्-लकारः “सामान्य-भविष्यत्काले” भवति | तत् कुत्र कुत्र भवति इति बोध्यम् अस्माभिः | भविष्यत्कालार्थे लृट्-लकारः सर्वत्र व्यवह्रियते, अपवादभूतव्यवहारः तस्य स्थाने न भवति चेत् | अपवादस्तु अत्र लुट्-लकारः | तर्हि सामान्यस्य व्यवहारः कुत्र इत्यस्य बोधनार्थम् अपवादस्य व्यवहारः कुत्र भवति इति बोध्यम्—तद्विहाय अवशिष्टं सर्वं सामान्यमिति |
अपवादभूत लुट्-लकारः
पूर्वमेव लुट्-लकारः परिशीलितः अस्माभिः | गतरात्रेः अन्तिमप्रहरात् आगम्यमानरात्रेः प्रथमप्रहरपर्यन्तम् अद्यतनकालः इत्युच्यते | न विद्यते अद्यतनं यस्मिन् अनद्यतनम् | अनद्यतनभविष्यत्कालस्य विवक्षायां धातुभ्यः लुट्-लकारो विधीयते | यथा 'श्वः देवदत्तः कर्ता' | 'देवदत्तः श्वः भोक्ता' |
प्रहराणां पुनस्स्मरणम्—एकस्मिन् तिथौ अष्टौ प्रहराः वर्तन्ते | एषु चत्वारः प्रहराः दिनस्य, चत्वारः च रात्रेः | प्रथमप्रहरः आरभ्यते सूर्योदयसमये | तर्हि षड्वादने प्रथमप्रहरस्य आरम्भः इति चेत्, प्रातःकालस्य षड्वादनात् सयङ्कालपर्यन्तम् दिनस्य प्रहराः | उक्तं यत् गतरात्रेः अन्तिमप्रहरात् आगम्यमानरात्रेः प्रथमप्रहरपर्यन्तम् अद्यतनकालः | गतरात्रेः अन्तिमप्रहरः रात्रौ त्रिवादनात् षड्वादनपर्यन्तम् | आगम्यमानरात्रेः प्रथमप्रहरः इत्युक्ते सायङ्कालस्य षड्वादनात् नववादनपर्यन्तम् | अतः अद्यतनकालः इत्यस्मिन् आहत्य षड्प्रहराः सन्ति | रात्रिवेलायां त्रिवादनात् आरभ्य आगम्यमानरात्रेः नववादनपर्यन्तम् |
अनद्यतने लुट् (३.३.१५) इत्यस्य प्रसङ्गे काशिकायां दत्तमस्ति—"भविष्यति इत्येव | भविष्यदनद्यतनेऽर्थे वर्तमानाद् धातोः लुट् प्रत्ययो भवति | लृटोऽपवादः| श्वः कर्ता| श्वो भोक्ता |“ अनद्यतने इत्युक्ते 'श्वोभावी' | भविष्यत्सामान्यम् इति नास्ति, केवलं श्वः-कालिकभविष्यत्त्वम् | एतदेव अनद्यतनम् इति भाष्यमतम् | लुट्-लकारस्य पाठे अस्माभिः दृष्टं यत् यदि भविष्यत्सामान्यं सर्वम् अनद्यतनशब्देन गृह्येत, तर्हि लृट्-लकारस्य ’सामान्य’ इति व्यवहारे किमपि स्थानं न तिष्ठेत् | अद्यतनस्य निषेधं करोति इत्युक्ते अद्यतनकालेऽपि भावी वर्तते इति कृत्वा अद्यतनभविष्यत्कालस्य प्रतिषेधं करोति | कथनस्य आशयः एवं यत् अद्यतनभविष्यत्कालस्य समीपकालः एव अनद्यतनकालः इति विवक्षितम् | नाम अद्यतनभविष्यद्भिन्नः अद्यतनभविष्यत्सदृशः | यथा 'अनश्वम् आनय' इति आदेशः प्राप्यते चेत् कश्चित् पक्षी आनीयते किम् ? न, पक्षी नानीयते | अश्वभिन्नः अश्वसदृशः चतुष्पादः पशुविशेषः आनेतव्यः | एवमेव अद्यतनभिन्नः इत्युक्ते अद्यतनभविष्यत्कालस्य निषेधम् इत्यस्य कथनेन अद्यतनभविष्यत्कालसमीपभविष्यत्कालः एव अनद्यतनशब्देन विवक्षणीयः | निषेधः इत्युक्ते अद्यतनभविष्यद्भिन्नत्वे सति अद्यतनभविष्यत्सदृशकालः | अनेन अनद्यतनभविष्यत्कालः नाम श्वः एव | “अद्य भवति, श्वो भविता" | इति भाष्यकारमतम् |
तदा लोके तु अयं नियमः 'लुट्-लकारः श्वः एव' इति तु अनुस्रियमाणः न इति कारणतः नागेशेन समाधानं कल्पितं यत् अत्यन्तविलम्बितभविष्यत्यपि श्वोभावित्वम् | यथा निश्चितविवाहः यदा यदा समीपे भविष्यति, तदानीं किं भवति ? तद्विषयकचिन्तनं यदा अतिशयेन क्रियते तदानीं कालः न गच्छन्नेव भाति | अतः श्वोभावी अपि अतीव विलम्बितभावी इतिवत् भासते कदाचित् | अनेन अत्यन्तदूरभावी अपि श्वोभावी इत्यपि कदाचित् भवितुमर्हति, भावनया | लोकेऽपि ईदृशः अनुभवः व्यवहारश्च वर्तते | चिरभाविन्यपि श्वोभावित्वम् | तर्हि अनेन समाधानं नागेशेन उक्तं, विशिष्टस्थितिषु | आहत्य 'अनद्यतन' इति श्वस्तन्याः एव संज्ञा | परञ्च लोके तद्विहायोपि प्रयोगः भवति इति दृष्ट्वा नागेशः मध्यमार्गं दत्तवान् |
लृटः व्यवहारः कुत्र ?
अधुना प्रश्नः अस्ति यत् लृटः स्थानं किम् ? 'अनद्यतन'-शब्दस्य अर्थः कः, भाष्यकारस्य शिक्षा श्वोभावी, नागेशस्य च चिन्तनं यत् अनद्यतने लुटि श्वोभावश्च सम्भवति | अधुनापि मनसि जिज्ञासा वर्तते यत् लृटोऽपवादः इत्यस्य कथनेन 'अपवाद'-शब्दस्य कोऽर्थः ? व्याकरणे, यः अपवादभूतः तस्य एव प्राप्तिः न तु अन्यस्य | अनेन लृटः स्थानं किम् अपि च केन तर्केण ? अपि च भाष्यकारस्य मतमनुसृत्य लुट्-लकारस्य क्षेत्रं श्वः एव इति चेत्, "अग्रिमे सप्ताहे/मासे/वर्षे" इति कस्य लकारस्य क्षेत्रम् ?
लृटोऽपवादः इत्यनेन लुट्-लकारः लृटः अपवादः एव | नाम भविष्यत्सामान्ये विहितः लृट्; अनद्यतनभविष्यद्विशेषे अर्थात् श्वोभाविरूपभविष्यद्विशेषे अयं लुट्-लकारः विधीयते इति हेतोः येन नाप्राप्ते यो विधिरारभ्यते स तस्य बाधको भवति इति न्यायेन एकः अपरस्य अपवादः | यत्कर्तृकः अवश्यप्राप्तौ सत्यां, नाम यः विधिः अवश्यं प्राप्नोति, एवम् अस्मिन् विधौ प्राप्ते सति पुनः अन्यः विधिः आरभ्यते चेत्, स च पुनः आरभ्यमाणः विधिः अवश्यप्राप्तविधिं बाधते | प्रकृतौ भविष्यत्सामान्ये विहितः लृट् इति कृत्वा लृटः अवश्यप्राप्तिरस्ति | श्वोभविष्यत्यपि भविष्यदेव, एवं तद्भिन्नं भविष्यत्सामान्यमपि भविष्यदेव | अतः भविष्यत्वनिमित्तकतया लृट्-लकारः प्राप्नोति | येन नाप्राप्ते यत्कर्तृक-अवश्यप्राप्तौ सत्यां, लृट्कर्तृक-अवश्यप्राप्तौ सत्यां यो विधिरारभ्यते, लुट्-विधिरारभ्यते, अयं लुड्विधिः तस्य, नाम लृटः, लृट्-विधेः बाधकः भवति | अतः "श्वः गमिष्यामि" इति तु न भवतीत्येव |
लृट् भवति कुत्र ? काशिकायाम् ‘अनद्यतने' इति बहुव्रीहिः इति यदा उक्तं तदानीं व्यामिश्रे लुट् न भवति | विग्रहवाक्यम् अस्ति 'अविद्यमानः अद्यतनः यस्मिन् सः'| अद्यतन-अनद्यतनभविष्यतोः संयोगः यत्र भवति तत्र व्यामिश्रः | तत्पुरुषः उच्यते चेत्, विग्रहवाक्यम् अस्ति ‘न अद्यतनः' इत्युक्ते अद्यतनमात्रं न, किन्तु अन्यः अपि भवितुमर्हति | अद्यतनभेदः अद्यतन-अनद्यतनव्यामिश्रे अपि अस्ति | अतः तत्पुरुषः अस्ति चेत्, व्यामिश्रे अपि भवति | इत्युक्ते अद्यतनकालः अस्ति चेत्, एवम् अनद्यतनकालः अस्ति चेत्, नाम अद्यतन-अनद्यतनव्यामिश्रः अस्ति चेत्, तदानीं सः केवलम् अद्यतनः न, अनद्यतनः अपि अस्ति | अतः अद्यतनभेदः अस्ति | अद्यतनभिन्नत्वे सति तत्रापि (व्यामिश्रे) लुट्-लकारः स्यात् | तस्य निवारणार्थं बहुव्रीहिसमासः—'अविद्यमानः अद्यतनः यस्मिन् सः' इत्यनेन अद्यतनस्य निषेधः एव उच्यते | अनेन व्यामिश्रः न सम्भवति | यदा अद्यतनकालश्च अनद्यतनकालश्च इति अवधिद्वयं विवक्षायाम् अन्तर्भूतं, तदा लृट्-लकारः उपयुज्यते— 'अद्य वा श्वः देवदत्तः करिष्यति’; 'अद्य वा श्वः वा देवदत्तः खादिष्यति' इति |
अद्यतनभविष्यत्-अनद्यतनभविष्यतोः उभयोरपि प्राप्तौ तदानीं लुट् न भवति | यत्र अद्यतनभविष्यत्-अनद्यतनभविष्यतोः मिश्रणम् अस्ति तत्र लृट् | अपि च श्वोभिन्नभविष्यत्कालेऽपि भवति लृट् | परश्वः आरभ्य लृट्-लकारः एव भवति | लुट्-लकारः श्वोभाविन्येव भवति | नागेशस्य कथनमस्ति यत् तद्भिन्नभविष्यत्काले अपि भवितुमर्हति आरोपात् | वस्तुतः परश्वोभावी कालः अस्ति चेत् लुट्-लकारः न प्राप्नोति | किन्तु तादृशे काले अपि श्वोभावित्वम् आरोप्यते, नाम परश्वोभाविनि काले श्वोभावी कालः आरोप्यते अतः कथञ्चित् भावनया तादृशानां प्रयोगाणां समर्थनं कृतम् अस्ति | नो चेत् भाष्यकारस्य मतम् अस्ति यत् लुट्-लकारः नाम केवलं श्वः | परश्वः, अग्रिमे सप्ताहे, अग्रिमे मासे, अग्रिमे वर्षे च लृट्-लकारः | अद्य च परश्वः आरभ्य लृट्-लकारः |
तर्हि एतावता उक्तं यत् 'अनद्यतन' इत्यस्य कथनेन 'अद्यतनस्य निषेधः' नाम 'अद्यतनसमीपकालः' एव सूत्रकारैः विवक्षितः | किन्तु वस्तुतस्तु अयं शब्दः 'अद्यतन' किञ्चित् रहस्यजनकः | एकः प्रश्नः उदेति यत् शास्त्रकारैः 'अनद्यतन' इति एव उक्तं; "श्वः एव”, ‘श्वस्तन' इति वक्तुं शक्तवान् किन्तु नोक्तम् | किमर्थं साक्षात् नोक्तवान् ? उत्तरत्वेन उच्यते यत् सूत्रकारः ज्ञात्वा साङ्केतिकरीत्या उक्तवान् एवम् इच्छन् यत् जनाः चिन्तयेयुः |
अतः वयम् अनुमानं कृत्वा भावयामः यत् अर्थः एतादृशः स्यात् | नो चेत् अद्य अपि बहवः एतादृशजनाः सन्ति ये चिन्तयन्ति यत् 'अनद्यतन' इत्युक्ते "अद्य त्यक्त्वा अग्रे गत्वा यावत् अस्ति तावत् सर्वम्" | किन्तु तथा सूत्रकारस्य आशयः न स्यात् | अद्यतनं त्यक्त्वा सर्वोऽपि अनद्यतनः भवति चेत्, पुनः भविष्यत्सामान्ये लृट्-लकारः इति कथं वा 'सामान्यम्' वदेम ? अपि च भविष्यत्सामान्ये लृट्-लकारः, अनद्यतने भविष्यत् लुट्-लकारः इति भेदं किमर्थं वक्ष्यति सूत्रकारः ? स्वारस्यम् अत्र नास्ति | नाम "भवान् आगच्छतु, किन्तु अद्य न" इति यदा उच्यते तदा तस्य आशयः अद्यतनभिन्नश्वोभावी इति समीपे एव | दशानां वर्षाणाम् अनन्तरम् इति नार्थः | अद्यतनस्य प्रतिषेधात् अयं समीपकालः इति अर्थः ग्रहीतुं युज्यते इति प्रतिभाति | आहत्य लुट्-लकारस्य व्यवहारः अतीव विशिष्टः न तु लृट्-लकारस्य | लृट्-लकारः सामान्यं न तु लुट्-लकारः | 'अनद्यतन' इत्यनेन "अद्य त्यक्त्वा अग्रे गत्वा यावत् अस्ति सर्वम्" इति स्वीक्रियते चेत्, लुट्-लकारः एव सामान्यं भवति | किन्तु लुट्-लकारः एव विशिष्टः | प्रत्येकं भाषायाम् एकः विशिष्टः व्यवहारः भवति "quite recently completed actions”, अपि च "that which is very soon to take place” इत्यर्थम् | संस्कृतभाषायां तदेव 'अनद्यतन' इत्यनेन उक्तं, नाम अनद्यतनभूते लङ्-लकारः, अनद्यतनभविष्यति लुट्-लकारश्च | एवं कृत्वा "recently finished actions”, “about to come future actions” | यत् ह्यः जातं तदर्थं लङ्-लकारः, यत् श्वः जायमानमस्ति तदर्थं लुट्-लकारः | अथवा यत्र तादृशभावः अध्यारोपितः वर्तते, यथा निश्चितविवाहे |
अन्ततो गत्वा इतोऽपि एका वार्ता अस्ति यत् भूतकाले परोक्ष-अपरोक्ष इति तत्त्वं वर्तते; भविष्यत्काले तादृशं किमपि नास्ति यतोहि भविष्यति सर्वमपि परोक्षमस्ति ।
सारांशत्वेन अस्माकं शुकवनम् महोदयः एतत् कोष्ठकं निर्मितवान्—
कैश्चित् विशिष्टविधिसूत्रैः अपि अर्थविशेषे लृट्-लकारः विधीयते ।
अभिज्ञावचने लृट् (३.२.११२) = स्मृतिबोधक-उपपदे सति भूत-अनद्यतनकाले धातोः लृट्-लकारः भवति | स्मृतिबोधिन्युपपदे भूतानद्यतने धातोर्लृट् स्यात् इति सिद्धान्तकौमुद्याम् | स्मरणार्थे उपपदसज्ञकशब्दे सति अनद्यन्तभूतकालार्थे लृट्-लकारः भवति | लङः अपवादः | अभिज्ञा स्मृतिः, सा उच्यतेऽनेनेति अभिज्ञावचनं तस्मिन् | सूत्रे ’वचन’ शब्दस्य अर्थः एवं यत् अभिज्ञा इति पदमेव भवेत् इति न; स्मृत्यर्थे यत् किमपि पदं भवितुम् अर्हति—स्मरसि, बुध्यसे, चेतयसे इत्यादीनि पदानि सम्भवन्ति | निदर्शने “अभिजानासि देवदत्त कश्मीरेषु वत्स्यामः” | “देवदत्त, भवतः मनसि स्यात् यत् वयं कश्मीरे वसामः स्म” इत्यर्थः | अभिज्ञावचने सप्तम्यन्तं, लृट् प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | अनद्यतने लङ् (३.२.१११) इत्यस्मात् अनद्यतने इत्यस्य अनुवृत्तिः | प्रत्ययः (३.१.१), परश्च (३.१.२), धातोः (३.१.९१), भूते (३.२.८४) इत्येषाम् अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्—अभिज्ञावचने अनद्यतने भूते धातोः लृट् प्रत्ययः परश्च |
न यदि (३.२.११३) = यद्-शब्दस्य योगे स्मृतिबोधकपदस्य सामीप्ये सत्यपि भूतानद्यतनार्थे लृट्-लकारो न भवति | उपपदसज्ञकस्मृत्यर्थकपदे सत्यपि यत् इति अव्ययपदं तस्मिन् वाक्ये उपयुज्यते चेत् लृट्-लकारः न विधीयते | अभिज्ञावचने लृट् (३.२.११२) इत्यस्य निषेधकसूत्रम् | एकवारं यदा अभिज्ञावचने लृट् (३.२.११२) इति सूत्रं निषिद्धं, तदा सामान्यसूत्रम् अनद्यतने लङ् (३.२.१११) इत्यनेन लङ्-लकारः विधीयते | यथा “अभिजानासि कृष्ण यद्वने अभुञ्ज्महि” इति | स्मरसि कृष्ण यत् वने वयम् अखादाम | लृट्-लकारः भवति स्म, किन्तु यत् इति पदं यदा उपयुक्तं तदा लृटः निषेधे सति लङ्-लकारः विहितः, अत्र ’अभुञ्ज्महि’ इति भुज्-धातोः लङ् इति | न अव्ययपदं, यदि सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | अभिज्ञावचने लृट् (३.२.११२) इत्यस्य सम्पूर्णरीत्या अनुवृत्तिः | अनद्यतने लङ् (३.२.१११) इत्यस्मात् अनद्यतने इत्यस्य अनुवृत्तिः | प्रत्ययः (३.१.१), धातोः (३.१.९१), भूते (३.२.८४) इत्येषाम् अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्—अभिज्ञावचने अनद्यतने भूते यदि धातोः लृट् प्रत्ययः न |
विभाषा साकाङ्क्षे (३.२.११४) = स्मृतिबोधक-उपपदे सति भूत-अनद्यतनकाले धातोः लृट्-लकारः विकल्पेन भवति यदि सत्यपि असत्यपि यदा सम्बद्धक्रियाद्वयमस्ति अपि च एकस्याः आवश्यकता भवति अपरस्याः अर्थपूरणार्थम् | उक्तविषयो लृड्वा स्यात् लक्ष्यलक्षणभावेन साकाङ्क्षश्चेद्धात्वर्थः इति सिद्धान्तकौमुद्याम् | अभिज्ञावचन उपपदे यच्छब्दसहिते केवले च विभाषा लृट् प्रत्ययो भवति साकाङ्क्षश्चेत् प्रयोक्ता इति काशिकायाम् | साकाङ्क्ष-शब्दस्य अर्थः एवम् अस्ति क्रियाद्वयं वर्तते, तत्र एका क्रिया भवति माध्यमं (लक्षणं), अन्या क्रिया भवति लक्ष्यम् | एकया क्रियया अपरस्याः अर्थपूर्तिः | यथा “अभिजानासि देवदत्त कश्मीरान् गमिष्यामः, तत्र सक्तून् पास्यामः” अथवा, विकल्पेन, “अभिजानासि देवदत्त कश्मीरान् अगच्छाम, तत्र सक्तून् अपिबाम” | अत्र गमनं लक्षणं, पानं लक्ष्यम् | पुनः, ’यत्’ शब्दस्य व्यवहारे सति, “अभिजानासि देवदत्त यत् कश्मीरान् गमिष्यामः (अथवा यत् कश्मीरान् अगच्छाम,) यत् तत्रौदनं भोक्ष्यामहे (अथवा यत् तत्रौदनमभुञ्ज्महि)” | आकाङ्क्षया सह वर्तते साकाङ्क्षः इति सहपूर्वपदबहुव्रीहिः | विभाषा प्रथमान्तं, साकाङ्क्षे सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | अभिज्ञावचने लृट् (३.२.११२) इत्यस्य सम्पूर्णरीत्या अनुवृत्तिः | अनद्यतने लङ् (३.२.१११) इत्यस्मात् अनद्यतने इत्यस्य अनुवृत्तिः | प्रत्ययः (३.१.१), धातोः (३.१.९१), भूते (३.२.८४) इत्येषाम् अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्—अभिज्ञावचने अनद्यतने भूते साकाङ्क्षे धातोः लृट् प्रत्ययः विभाषा |
आशंसायां भूतवच्च (३.३.१३२) = भविषत्कालार्थे भूतकालस्य वर्तमानस्य च प्रत्ययः भवति विकल्पेन, आशायाः विवक्षायाम् | भविष्यति काले भूतवद्वर्तमानवच्च प्रत्यया वा स्युराशंसायाम् इति सिद्धान्तकौमुद्याम् | अप्राप्तस्य प्रियार्थस्य प्राप्तुमिच्छा—अप्राप्तपदार्थस्य प्राप्तेः इच्छाम् ’आशंसा’ इत्युच्यते | आशंसा भविष्यति एव भवति | तथापि आशंसायाः विवक्षायाम् अनेन सूत्रेण धातोः भूतकालार्थकश्च वर्तमानार्थकश्च प्रत्ययः विकल्पेन विधीयते | भूतवत् इत्यस्य कथनेन सामान्यभूतकालः इत्यस्य इङ्गितम् अतः सामान्यभूते लुङ् इत्यस्य एव व्यवहारः अत्र न तु लङ् वा लिट् वा | निदर्शने “उपाध्यायश्चेदगमत् वा आगतः वा आगच्छति वा आगमिष्यति वा एते व्याकरणमध्यगीष्महि वा अधीतवन्तः वा अधीमहे वा अध्येष्यामहे” इति | अद्यापकः यदि आगच्छति तर्हि व्याकरणं पठेम | आशंसायां सप्तम्यन्तं, भूतवत् अव्ययं, च अव्ययं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वा (३.३.१३१) इत्यस्मात् वर्तमानवत्, वा इत्यनयोः अनुवृत्तिः | प्रत्ययः (३.१.१), धातोः (३.१.९१), परश्च (३.१.२) इत्येषाम् अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्—आशंसायां धातोः भूतवत् वर्तमानवत् च प्रत्ययः वा परश्च |
क्षिप्रवचने लृट् (३.३.१३३) = क्षिप्रशब्दस्य च तदर्थकस्य उपपदे सति आशायाः विवक्षायां धातोः लृट्-लकारः भवति | क्षिप्रवचने उपपदे आशंसायां गम्यमानायां धातोर्लृट् प्रत्ययो भवति इति काशिकायाम् | ’वचन’ इति शब्दस्य कथनेन क्षिप्र-शब्दस्य समानार्थकाः शब्दाः अपि अन्तर्भवन्ति, यथा शीघ्रम्, आशु, त्वरितम् इत्यादीनि पदानि | निदर्शने “उपाध्यायश्चेत्क्षिप्रमागमिष्यति क्षिप्रं व्याकरणमध्येष्यामहे | अध्यापकः शीघ्रम् आगमिष्यति चेत्, शीघ्रमेव व्याकरणं पठिष्यामः | क्षिप्रवचने सप्तम्यन्तं, लृट् प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | आशंसायां भूतवच्च (३.३.१३२) इत्यस्मात् आशंसायां इत्यस्य अनुवृत्तिः | प्रत्ययः (३.१.१), धातोः (३.१.९१), परश्च (३.१.२) इत्येषाम् अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्—आशंसायां क्षिप्रवचने धातोः लृट् प्रत्ययः परश्च |
प्रकृतसूत्रम् आशंसायां भूतवच्च (३.३.१३२) इत्यस्य अपवादः यतोहि आशंसायां भूतवच्च (३.३.१३२) इति सूत्रेण क्षिप्रावस्थायामपि भूतकालिकप्रत्ययः च वर्तमानकालिकः च प्रत्ययः विधीयते स्म; क्षिप्रवचने लृट् (३.३.१३३) इत्यनेन केवलं लृट्-लकारः भवति | प्रश्नः उदेति यत् प्रकृतसूत्रे ’लृट्’ इति वदनस्य आवश्यकता नास्ति | आशायाः प्रसङ्गे भविष्यत्कालः स्वाभाविकः अतः लाघवार्थं ’न क्षिप्रवचने’ इति पर्याप्तम् आसीत् | उत्तरत्वेन उच्यते यत् ’लृट्’ इति वदनस्य आवश्याकता अस्त्येव स्पष्टीकरणार्थं यत् लुट् इत्यस्य व्यवहारः न भविष्यति तस्य प्रसङ्गः अस्ति चेदपि, यथा “श्वः क्षिप्रमध्येष्यामहे”—श्वः क्षिप्रं पठिष्यामः |
किंवृत्ते लिङ्लृटौ (३.३.१४४) = किम् इति प्रश्नवाचके सति गर्हा इति अर्थः गम्यमानः चेत् धातोः लिङ् च लृट् च लकारौ भवतः | किम्-कतर-कतम इत्येषु अन्यतमः उपस्थितः स्यात् इत्यनेन ’किंवृत्तः’ | गर्हायामिति अनुवृत्तेः निन्दायाम् इत्यर्थः | ’लिङ्’ इति पदं पूर्वतने सूत्रे वर्तते तथापि प्रकृतसूत्रे पुनः उक्तं दर्शनार्थं यत् ’लट्’, यस्य अनुवृत्तिः भवति स्म, न जायेत | “गर्हायामित्येव| विभाषा न स्वर्यते | किंवृत्ते उपपदे गर्हायां गम्यमानायां धातोर्लिङ्लृटौ प्रत्ययौ भवतः| सर्वलकाराणामपवादः | लिङ्ग्रहणं लटोऽपरिग्रहार्थम् |“ इति काशिकायाम् | ’विभाषा’ इत्यस्य अनुवृत्तिः न भवति; अस्य फलम् अस्ति यत् अपरेषां सर्वेषां लकाराणां बाधा भवति—अत्र केवलं विधिलिङ् च लृट् च सम्भवतः | किमो वृत्तं किंवृत्तं, तस्मिन् किंवृत्ते, षष्ठीतत्पुरुषसमासः | लिङ् च लृट् च तयोरितरेतरयोगद्वन्द्वो लिङ्लृटौ | किंवृत्ते सप्तम्यन्तं, लिङ्लृटौ प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | गर्हायां लडपिजात्वोः (३.३.१४२) इत्यस्मात् गर्हायाम् इत्यस्य अनुवृत्तिः | प्रत्ययः (३.१.१), धातोः (३.१.९१), परश्च (३.१.२) इत्येषाम् अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— किंवृत्ते गर्हायां धातोः लिङ् लृट् प्रत्ययौ परश्च |
किंवृत्ते लिङ्लृटौ (३.३.१४४) इत्यस्य उदाहरणाम् अस्ति—’कः कतरः कतमो वा हरिं निन्देत्, निन्दिष्यति वा’ | कः अभाग्यः अस्ति यत् हरेः निन्दां कुर्यात् ? अस्मिन् उदाहरणे, किंवृत्ते लिङ्लृटौ (३.३.१४४) इति सूत्रेण षट् वाक्यानि भवन्ति—’को हरिं निन्देत्’, ’कतरो हरिं निन्देत्’, ’कतमो हरिं निन्देत्’, ’को हरिं निन्दिष्यति’, ’कतरो हरिं निन्दिष्यति’, ’कतमो हरिं निन्दिष्यति’ इति | अत्र ’किं’ शब्दस्य व्यवहारेण किंवृत्तं भवति अपि च तेन एव व्यवहारेण गर्हा इति अर्थः अपि जायते | अतः निन्द् इति धातोः किंवृत्ते लिङ्लृटौ (३.३.१४४) इति सूत्रेण विधिलिङ्-लकारे सति निन्देत् अपि च लृट्-लकारे सति निन्दिष्यति इति द्वे पदे जायेते |
लृङ् प्राग्वत् इति वाक्यं सिद्धन्तकौमुद्याः वृत्तौ वर्तते | पूर्वतने सूत्रे, विभाषा कथमि लिङ् च (३.३.१४३), एका विशिष्टा परिस्थिति भवति यत्र लृङ्-लकारस्य सम्भावना अपि भवति । तद्वत् अत्रापि | किंवृत्ते लिङ्लृटौ (३.३.१४४) इति सूत्रेण यत्र एकं विशिष्टं कार्यं भवति स्म अथवा तादृश-प्रयोजने प्रयासः जातः परन्तु साफल्यं न प्राप्तं, अथवा भविष्यति यत्र तादृशः असफलः प्रयासः स्यात्, तत्र भूतकाले विकल्पेन लृङ्-लकारः भवति, भविष्यत्काले च नित्यं लृङ्-लकारः भवति | एतदर्थं काशिकायाम् उदाहरणं दीयते, “को नाम वृषलो यं तत्र भवान् याजयेत् | यं तत्र भवान् वृषलं याजयिष्यति | कतरो नाम, कतमो नाम यं तत्र भवान् वृषलं याजयेत्, याजयिष्यति | भूते क्रियातिपत्तौ वा लृङ् | भविष्यति तु नित्यम् | को नाम वृषलो यं तत्र भवानयाजयिष्यत् |“ अस्मिन् उदाहरणे ’वृषलः’ नाम दुर्जनः; ’याजयति’ इति ’यज्’ धातोः णिजन्तरूपम् | ’यजते’ नाम त्यागं करोति | निदर्शने केनचित् स्वस्य चारित्र्यं, ख्यातिः, नाम वा त्यागः क्रियते दुर्जनस्य कृते | आरम्भे सामान्यार्थे किंवृत्ते लिङ्लृटौ (३.३.१४४) इत्यनेन विधिलिङ् च लृट् च इत्यनयोः वाक्यानि दीयन्ते | तदा अतिपत्तौ, नाम यत्र कार्यस्य असाफल्यं जायते, भूते विकल्पेन लृङ् ’अयाजयिष्यत्’, भविष्यति नित्यं लृङ् च भवति | अर्थः अस्ति, तस्य दुर्जनस्य नाम किं, यस्य कृते भवतः असफलः प्रयासः जातः स्वस्य नाम त्यागार्थम् ? प्रथमे उदाहरणे च अस्मिन् अर्थे ’को हरिम् अनिन्दिष्यत्’ इति भवति | उभयत्र ’किम्’ इति प्रश्नवाचकः शब्दः निन्दार्थे भवति |
प्रश्नः उदेति यत् किंवृत्ते लिङ्लृटौ (३.३.१४४) इति सूत्रे कुतः लृङ् प्राग्वत् इति सूचना प्राप्यते । तथैव काशिकायां दत्तं यत् ’भूते क्रियातिपत्तौ वा लृङ् | भविष्यति तु नित्यम्’ | एतत् सर्वं किंवृत्ते लिङ्लृटौ (३.३.१४४) इत्यस्य अनुवृत्ति-सहितसूत्रे नास्ति किल । उत्तरत्वेन उच्यते यत् वोताप्योः (३.३.१४१) इति सूत्रात् वा इत्यस्य अधिकारः । अनेन प्राग्वत्—पूर्वतनसूत्रम् इव—विकल्पेन एकस्मिन् पक्षे लृङ्-लकारः अपि भवति—अनिन्दिष्यत् । नाम अनुवृत्ति-सहितसूत्रे एवं भवेत्— वा (लृङ् प्राग्वत्) । आहत्य—किंवृत्ते गर्हायां धातोः लिङ् लृट् प्रत्ययौ परश्च वा (लृङ् प्राग्वत्) ।
अनवकॢप्त्यमर्षयोरकिंवृत्तेऽपि (३.३.१४५) = असम्भावना च अक्षमा चेत्यनयोरर्थे किंवृत्तेः उपपदे सत्यपि असत्यपि धातोः कालसामान्ये सर्वलकारोपवादे लिङ् च लृट् च लकारौ भवतः | “गर्हायामिति निवृत्तम् | अनवकॢप्तिरसंभावना | अमर्षोऽक्षमा | न संभावयामि न मर्षये वा भवान् हरिं निन्देत् निन्दिष्यति वा | लृङ् प्राग्वत् |“—इति सिद्धान्तकौमुद्याम् | अनेन अवगम्यते यत् गर्हायामित्यस्य अस्मिन् सूत्रे अनुवृत्तिः नास्ति | अनवकॢप्तिः इत्युक्ते असम्भावना; अमर्षः इत्युक्ते अक्षमा | पूर्वसुत्रवत् ’विभाषा’ इत्यस्य अनुवृत्तिः न भवति; अस्य फलम् अस्ति यत् अपरेषां सर्वेषां लकाराणां बाधा भवति—अत्र केवलं विधिलिङ् च लृट् च सम्भवतः | निदर्शनस्य अर्थः एवं यत् “भवान् हरिं निन्देत् निन्दिष्यति वा” इति तादृशी घटना वक्तुः मनसि सम्भावनीया नास्ति अथवा क्षमायोग्या नास्ति | न अवकॢप्तिः अनवकॢप्तिः, नञ्तत्पुरुषः | न मर्षोऽमर्षः, नञ्तत्पुरुषः | अनवकॢप्तिश्च अमर्षश्च तयोरितरेतरयोगद्वन्द्वः अनवकॢप्त्यमर्षौ, तयोरनवकॢप्त्यमर्षयोः | किमो वृत्तं किंवृत्तं, न किंवृत्तमकिंवृत्तं, तस्मिन् अकिंवृत्ते, षष्ठीतत्पुरुषगर्भनञ्तत्पुरुषसमासः | अनवकॢप्त्यमर्षयोः सप्तम्यन्तम्, अकिंवृत्ते सप्ताम्यन्तम्, अपि इत्यव्ययं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | किंवृत्ते लिङ्लृटौ (३.३.१४४) इत्यस्मात् लिङ्लृटौ इत्यस्य अनुवृत्तिः | प्रत्ययः (३.१.१), धातोः (३.१.९१), परश्च (३.१.२) इत्येषाम् अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्—अनवकॢप्त्यमर्षयोः अकिंवृत्ते अपि धातोः लिङ् लृट् प्रत्ययौ परश्च |
अनवकॢप्त्यमर्षयोरकिंवृत्तेऽपि (३.३.१४५) इति सूत्रस्य काशिकाव्याख्यायाम् उक्तं यत् “बह्वचः पूर्वनिपातो लक्षणव्यभिचारचिह्नम् | तेन यथासंख्यं न भवति |“ अस्य अर्थः एवं यत् अल्पाच्तरम् (२.२.३४) इति सुत्रम् अनुसृत्य द्वन्द्वसमासे द्वयोः प्रातिपदिकयोः मध्ये यस्मिन् अच्-वर्णाः न्यूनाः सन्ति तत् प्रातिपदिकं द्वन्द्वसमासस्य प्रथमः सदस्यः स्यात् | परन्तु ’अनवकॢप्त्यमर्षयोः’ इति द्वन्द्वसमासे ’अनवकॢप्ति’ इत्यस्मिन् ’अमर्ष’ इति प्रातिपदिकस्य तुलनया अधिकाः अच्-वर्णाः सन्ति चेदपि द्वन्द्वसमासस्य प्रथमसदस्यः | काशिकाकारैः उच्यते यत् अनेन ज्ञापकं भवति यत् अत्र यथासंख्यमनुदेशः समानाम् (१.३.१०) इत्यस्य प्रसक्तिर्नास्ति | यथासंख्यमनुदेशः समानाम् (१.३.१०) इति सूत्रम् अनुसृत्य सूत्रस्य अर्थः एवं भवति स्म यत् यदा घटना असम्भावनीया (अनवकॢप्तिः) तदा विधिलिङ्-लकारः, यदा च घटना क्षमायोग्या नास्ति (अमर्षः) तदा लृट्-लकारः | परन्तु यतोहि अनवकॢप्तिः द्वन्द्वसमासे प्रथमसदस्यः, अनेन बोध्यं यत् अत्र क्रमम् अनुसृत्य न भवति, अपि तु अनवकॢप्तिः वा भवतु, अमर्षः वा भवतु, उभयत्र लकारद्वयं (लिङ् च लृट् च) सम्भवति |
अनवकॢप्त्यमर्षयोरकिंवृत्तेऽपि (३.३.१४५) इत्यस्य निदर्शनम् अस्ति “न संभावयामि न मर्षये वा भवान् हरिं निन्देत् निन्दिष्यति वा” इत्युक्तम् | अत्र षोडश सम्भावनाः भवन्ति—
किंवृत्तेः उपपदे असति चत्वारि वाक्यानि—
न सम्भावयामि भवान् हरिं निन्देत् = अहं न भावयामि यत् भवान् हरेः निन्दां करोति स्म, कुर्वन् अस्ति, करिष्यति |
न सम्भावयामि भवान् हरिं निन्दिष्यति = अहं न भावयामि यत् भवान् हरेः निन्दां करोति स्म, कुर्वन् अस्ति, करिष्यति |
न मर्षये भवान् हरिं निन्देत् = अहं सहनं न करोमि यत् भवान् हरेः निन्दां करोति स्म, कुर्वन् अस्ति, करिष्यति |
न मर्षये भवान् हरिं निन्दिष्यति = अहं सहनं न करोमि यत् भवान् हरेः निन्दां करोति स्म, कुर्वन् अस्ति, करिष्यति |
किंवृत्तेः उपपदे सति द्वादश वाक्यानि—
मूलवाक्यं तदा एवम् अस्ति, “कः कतरः कतमो वा हरिं निन्देत्, निन्दिष्यति वा” इति |
न सम्भावयामि, को हरिं निन्देत् = अहं न भावयामि, हरेः निन्दां कः करोति ?
न मर्षये, को हरिं निन्देत् = अहं सहनं न करोमि, हरेः निन्दां कः करोति ?
न सम्भावयामि, को हरिं निन्दिष्यति = अहं न भावयामि, हरेः निन्दां कः करोति ?
न मर्षये, को हरिं निन्दिष्यति = अहं सहनं न करोमि, हरेः निन्दां कः करोति ?
न सम्भावयामि, कतरो हरिं निन्देत् = अहं न भावयामि, द्वयोः मध्ये कः हरेः निन्दां करोति ?
न मर्षये, कतरो हरिं निन्देत् = अहं सहनं न करोमि, द्वयोः मध्ये कः हरेः निन्दां करोति ?
न सम्भावयामि, कतरो हरिं निन्दिष्यति = अहं न भावयामि, योः मध्ये कः हरेः निन्दां करोति ?
न मर्षये, कतरो हरिं निन्दिष्यति = अहं सहनं न करोमि, योः मध्ये कः हरेः निन्दां करोति ?
न सम्भावयामि, कतमो हरिं निन्देत् = अहं न भावयामि, अनेकेषु कः हरेः निन्दां करोति ?
न मर्षये, कतमो हरिं निन्देत् = अहं सहनं न करोमि, अनेकेषु कः हरेः निन्दां करोति ?
न सम्भावयामि, कतमो हरिं निन्दिष्यति = अहं न भावयामि, अनेकेषु कः हरेः निन्दां करोति ?
न मर्षये, कतमो हरिं निन्देत् = अहं सहनं न करोमि, अनेकेषु कः हरेः निन्दां करोति ?
यथा किंवृत्ते लिङ्लृटौ (३.३.१४४) इति सिद्धान्तकौमुद्याः वृत्तौ, अत्रापि अनवकॢप्त्यमर्षयोरकिंवृत्तेऽपि (३.३.१४५) इत्यस्य वृत्तौ अपि लृङ् प्राग्वत् इति अंशः वर्तते | नाम अत्रापि वोताप्योः (३.३.१४१) इति सूत्रात् वा इत्यस्य अधिकारः भवति | अतः यत्र एकं विशिष्टं कार्यं भवति स्म अथवा तादृश-प्रयोजने प्रयासः जातः परन्तु साफल्यं न प्राप्तं, अथवा भविष्यति यत्र तादृशः असफलः प्रयासः स्यात्, तत्र भूतकाले विकल्पेन लृङ्-लकारः भवति, भविष्यत्काले च नित्यं लृङ्-लकारः भवति | “भूतविवक्षायां तु क्रियातिपत्तौ वा लृङ् भवति| भविष्यति नित्यम्| नावकल्पयामि तत्र भवान् नाम वृषलमयाजयिष्यत् |“ इति काशिकायाम् |
किंकिलास्त्यर्थेषु लृट् (३.३.१४६) = असम्भावना च अक्षमा चेत्यनयोरर्थः गम्यमानः चेत् ’किंकिल’ च ’अस्ति’ चेत्यनयोः उपपदे धातोः लृट् लकारो भवति | “अनवकॢप्त्यमर्षयोरित्येतत् गर्हायां च (३.३.१४९) इति यावदनुवर्तते | किंकिलेति समुदायः क्रोधद्योतक उपपदम् | अस्त्यर्थाः अस्तिभवतिविद्यतयः | लिङोऽपवादः | अत्र लृङ् न |“ इति सिद्धान्तकौमुद्याम् | वृतौ उक्तं यत् अनवकॢप्त्यमर्षयोरकिंवृत्तेऽपि (३.३.१४५) इत्यस्मात् अनवकॢप्त्यमर्षयोः इत्यस्य अनुवृत्तिः भवति गर्हायां च (३.३.१४९) इति सूत्रपर्यन्तम् | किंकिलेति समुदायः इत्युक्ते किंकिल इति शब्दः ’किं’ च ’किल’ चेत्यनयोः योजनेन समूहात्मकम् अव्ययं जायते यस्य अर्थः अस्ति ’क्रोधः’, क्रोधस्य द्योतकः | यदा इदं किंकिल इति अव्ययम् उपपदरूपेण वाक्ये विद्यते तदा अस्य सूत्रस्य प्रवृत्तिः भवति | अस्त्यर्थाः अस्तिभवतिविद्यतयः इत्यनेन ’अस्ति’ इत्यस्य अर्थे अस्ति, भवति, विद्यते इत्यादयः शब्दाः सम्भवन्ति | लिङोऽपवादः | अत्र लृङ् न | अस्मिन् सूत्रे साक्षात् लृट् उक्तमस्ति प्रदर्शनार्थं यत् लिङ् इत्यस्य अनुवृत्तिः नास्ति, अपि च यदा लिङ् नस्ति तदा ’लृङ् प्राग्वत्’ इत्यपि न भवति | अनवकॢप्त्यमर्षयोरकिंवृत्तेऽपि (३.३.१४५) इति सूत्रं प्रबाध्य केवलं लृट् लकारं विदधाति न तु लिङ् | अस्ति अर्थो येषां ते अस्त्यर्थाः बहुव्रीहिः | किंकिलश्च अस्त्यर्थाश्च तेषामितरेतरयोगद्वन्द्वः किंकिलास्त्यरर्थास्तेषु किंकिलास्त्यर्थेषु | किंकिलास्त्यर्थेषु सप्तम्यन्तं, लृट् प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | अनवकॢप्त्यमर्षयोरकिंवृत्तेऽपि (३.३.१४५) इत्यस्मात् अनवकॢप्त्यमर्षयोः इत्यस्य अनुवृत्तिः | प्रत्ययः (३.१.१), धातोः (३.१.९१), परश्च (३.१.२) इत्येषाम् अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्—अनवकॢप्त्यमर्षयोः किंकिलास्त्यर्थेषु धातोः लृट् प्रत्ययः परश्च |
सिद्धान्तकौमुद्यां किंकिलास्त्यर्थेषु लृट् (३.३.१४६) इत्यस्य निदर्शनम् अस्ति, “न श्रद्दधे न मर्षये वा किंकिल त्वं शूद्रान्नं भोक्ष्यसे | अस्ति भवति विद्यते वा शूद्रीं गमिष्यसि |“ अत्र वाक्यद्वयम् अस्ति—प्रथमवाक्यं भवति किंकिल इत्यस्य उदाहरणं; द्वितीयवाक्यम् अस्ति "अस्ति भवति विद्यते" इत्येषाम् उदाहरणम् |
“न श्रद्दधे न मर्षये वा किंकिल त्वं शूद्रान्नं भोक्ष्यसे |“ अनेन वाक्यद्वयं जायते—
(श्रद्दधे = श्रत् + धा, आत्मनेपदे लटि उत्तमपुरुषैकवचने → श्रत् + दधे → श्रद्दधे, नाम विश्वासं करोमि)
न श्रद्दधे किंकिल त्वं शूद्रान्नं भोक्ष्यसे = अहं विश्वासं न करोमि, सम्भावनां न पश्यामि, तथा आशां न करोमि यत् त्वं शूद्रस्य अन्नं खादसि |
न मर्षये किंकिल त्वं शूद्रान्नं भोक्ष्यसे = अहं सहनं न करोमि यत् त्वं शूद्रस्य अन्नं खादसि |
प्रथमवाक्ये अनवकॢप्त्यर्थः अस्ति (न श्रद्दधे) अपि च क्रोध-द्योतकम् अव्ययं किंकिल इति उपपदे अस्ति | द्वितीयवाक्ये अमर्षार्थः अस्ति (असहनम्) अपि च क्रोध-द्योतकम् अव्ययं किंकिल इति उपपदे अस्ति | अत्र भुज् धातोः अनवकॢप्त्यमर्षयोरकिंवृत्तेऽपि (३.३.१४५) इत्यनेन लृट् च लिङ् च द्वयोः प्रसक्तिरासीत् परन्तु किंकिलास्त्यर्थेषु लृट् (३.३.१४६) इत्यनेन पूर्वसूत्रं प्रबाध्य केवलं लृट् विदधाति, अनेन च भोक्ष्यसे इत्येव जायते |
“अस्ति भवति विद्यते वा शूद्रीं गमिष्यसि |” अनेन वाक्यत्रयं भवति—
त्वं शूद्रीं गमिष्यसि इति अस्ति = त्वं शूद्र्याः गमनं करोति, एवम् अस्ति किम् ?
त्वं शूद्रीं गमिष्यसि इति भवति = त्वं शूद्र्याः गमनं करोति, एवम् अस्ति किम् ?
त्वं शूद्रीं गमिष्यसि इति विद्यते = त्वं शूद्र्याः गमनं करोति, एवम् अस्ति किम् ?
एषु त्रिषु वाक्येषु अस्त्यर्थकपदानि (अस्ति, भवति, विद्यते) सन्ति इति कृत्वा अस्त्यर्थस्य निगमनम् | अत्र गम् धातोः किंकिलास्त्यर्थेषु लृट् (३.३.१४६) इत्यनेन केवलं लृट्-लकारः विहितः, अनेन च गमिष्यसि इत्येव जायते |
अत्र लृङ् न | अत्र भविष्यति नित्यं लृङ्, भूते वा इति पूर्वोक्तः विधिः न भवति यतोहि उपर्युक्तेषु वाक्येषु लिङ्-निमित्तता नास्ति | लिङः अभावे लृङ् अपि न भवति |
अन्यत् उदाहरणम्—
किंकिल-उपपदे—
न सम्भावयामि, किंकिल भवान् धान्यं न दास्यति = अहं चिन्तयितुम् अपि न शक्नोमि यत् भवान् धान्यं न दास्यति |
न मर्षयामि, किंकिल भवान् धान्यं न दास्यति = अहं सहनं कर्तुं न शक्नोमि यत् भवान् धान्यं न दास्यति |
अस्त्यर्थक-उपपदे—
न सम्भावयामि, अस्ति भवान् मां त्यक्ष्यति = अहं चिन्तयितुम् अपि न शक्नोमि यत् भवान् मां त्यक्ष्यति |
न सम्भावयामि, भवति भवान् मां त्यक्ष्यति = अहं चिन्तयितुम् अपि न शक्नोमि यत् भवान् मां त्यक्ष्यति |
न सम्भावयामि, विद्यते भवान् मां त्यक्ष्यति = अहं चिन्तयितुम् अपि न शक्नोमि यत् भवान् मां त्यक्ष्यति |
न मर्षयामि, अस्ति भवान् मां त्यक्ष्यति = अहं सहनं कर्तुं न शक्नोमि यत् भवान् मां त्यक्ष्यति |
न मर्षयामि, भवति भवान् मां त्यक्ष्यति = अहं सहनं कर्तुं न शक्नोमि यत् भवान् मां त्यक्ष्यति |
न मर्षयामि, विद्यते भवान् मां त्यक्ष्यति = अहं सहनं कर्तुं न शक्नोमि यत् भवान् मां त्यक्ष्यति |
किंकिलास्त्यर्थेषु लृट् (३.३.१४६) इति सूत्रस्य अनन्तरम् इतोऽपि एकं लृट्-विधायकसूत्रं भवति, शेषे लृडयदौ (३.३.१५१) इति | अष्टाध्याय्याः सूत्रक्रमे अनयोः द्वयोर्मध्ये कानिचन लिङ्-विधायकसूत्राणि सन्ति | जातुयदोर्लिङ् (३.३.१४७) इत्यनेन अनवकॢप्त्यमर्षयोः जातुयदोः (जातु, यत् इत्यनयोः) उपपदे धातोः लिङ् लकारः | तदा यच्चयत्रयोः (३.३.१४८) इत्यनेन अपि तथैव, किन्तु ’यच्च’ ’यत्र’ इति उपपदे—अनवकॢप्त्यमर्षयोः यच्चयत्रयोः (यच्च, यत्र इत्यनयोः) उपपदे धातोः लिङ् लकारः | तदा गर्हायां च (३.३.१४९)—गर्हायां यच्चयत्रयोः उपपदे धातोः लिङ् लकारः | तदा चित्रीकरणे च (३.३.१५०)—चित्रीकरणे यच्चयत्रयोः उपपदे धातोः लिङ् लकारः | चित्रीकरणे इत्युक्ते आश्चर्ये (आश्चर्यं, विचित्रम्, अद्भुतम्) | अधुना अस्मिन्नेव चित्रीकरणे किन्तु ’यच्च’, ’यत्र’ त्यक्त्वा अन्यत्र सर्वत्र भवति शेषे लृडयदौ (३.३.१५१) इत्यनेन लृट् न तु लिङ् |
शेषे लृडयदौ (३.३.१५१) = शेषे (नाम यत्र ’यच्च’, ’यत्र’ न स्तः), ’यदि’-भिन्न-अव्ययोपपदे सति चित्रीकरणार्थः गम्यमानः चेत् धातोः लृट्-लकारः भवति | 'शेषे' इत्यनेन यच्चयत्राभ्यां भिन्नम्, 'अयदौ' इत्यनेन यदि-भिन्नं तत्सदृशम् अव्ययम् | इत्युक्ते अत्र पर्युदासः अस्ति—यच्च, यत्र, यदि इति अव्ययानि न स्युः परन्तु तानि त्यक्त्वा किमपि अव्ययं भवेत् | अपि च चित्रीकरणार्थः गम्यमानः भवेत् | एतौ द्वौ निमित्तौ उपस्थितौ चेत् लृट्-लकारः न तु विधिलिङ् | “यच्चयत्राभ्यामन्यत्र चित्रीकरणं शेषः | शेष उपपदे चित्रीकरणे गम्यमाने धातोर्लृट् प्रत्ययो भवति, यदिशब्दश्चेद् न प्रयुज्यते | सर्वलकाराणामपवादः |“ इति काशिकायाम् | “यच्चयत्राभ्यामन्यस्मिन्नुपपदे चित्रीकरणे गम्ये धातोर्लृट् स्यात् |“ इति सिद्धान्तकौमुद्याम् | न यदि अयदिः, तस्मिन् अयदौ, नञ्तत्पुरुषः | शेषे सप्तम्यन्तं, लृट् प्रथमान्तम्, अयदौ सप्तम्यन्तं त्रिपदमिदं सूत्रम् | चित्रीकरणे च (३.३.१५०) इत्यस्मात् चित्रीकरणे इत्यस्य अनुवृत्तिः | प्रत्ययः (३.१.१), धातोः (३.१.९१), परश्च (३.१.२) इत्येषाम् अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्—शेषे अयदौ चित्रीकरणे धातोः लृट् प्रत्ययः परश्च |
काशिकायां निगमनम् अस्ति “आश्चर्यं चित्रमद्भुतम्, अन्धो नाम पर्वतमारोक्ष्यति | बधिरो नाम व्याकरणमध्येष्यते |“ अन्धः इत्यनेन यः द्रष्टुं न शक्नोति; बधिरः इत्यनेन यः श्रोतुं न शक्नोति | अन्धः पर्वतम् आरोहति चेत्, बधिरः व्याकरणं पठति चेत् महत् आश्चर्यम्—’नाम’ इति अव्ययं, तेन च अव्ययेन आश्चर्यं, चित्रम्, अद्भूतम् इति अर्थः द्योतितः भवति | अतः रुह् धातोः लृट्-लकारः भवति | “आश्चर्यमन्धो नाम कृष्णं द्रक्ष्यति” इति उदाहरणं सिद्धान्तकौमुद्याम् अपि तथैव | दृश्-धातुतः लृट्-लकारेण द्रक्ष्यति इति भवति |
शेषे लृडयदौ (३.३.१५१) इति सूत्रे ’यदि’-भिन्न-अव्ययोपपदे सति लृट् इत्युक्तम् | “अयदौ किम् | आश्चर्यं यदि सोऽधीयीत |“ इति सिद्धान्तकौमुद्याम् | अत्र ’अयदौ’ इत्यस्य दलसार्थक्यं किम् ? आश्चर्यं यदि मूकोऽधीयीत | मूकः इत्युक्ते यः वक्तुं न शक्नोति | उक्तवाक्ये च ’यदि’ पदेन आश्चर्यार्थः द्योतितः | “मूकः यदि अध्येतुम् आरभेत तर्हि एषा आश्चर्यजनिका वार्ता स्यात्” इति वाक्यार्थः | अस्मिन् वाक्ये ’यदि’ शब्दः अस्ति, चित्रीकरणार्थः अपि गम्यमानः, किन्तु विधिलिङ्-लकारः अस्ति न तु लृट् | एतादृशे वाक्ये लृट्-लकारः न स्यात्, तस्य निषेधार्थञ्च सूत्रे ’अयदौ’ इत्युक्तम् | “अयदाविति किम् ? आश्चर्यं यदि स भुञ्जीत |” इति काशिकायाम् | यदि सः खादेत्, आश्चर्यस्य वार्ता स्यात् इति अर्थः |
लिङ्निमित्ताभावादिह लृङ् न भवति इति काशिकाकारो वदति | यथोक्तं पूर्वमपि, यत्र लिङ् न भवति, तत्र लृङ् प्राग्वत् इति वाक्यं न प्रवर्तते | अस्य सम्यक्तया अवगमनार्थं त्रीणि सूत्राणि अपेक्षितानि—लिङ्निमित्ते लृङ् क्रियातिपत्तौ (३.३.१३९), भूते च (३.३.१४०), वोताप्योः (३.३.१४१) | लिङ्निमित्ते लृङ् क्रियातिपत्तौ (३.३.१३९) इत्यनेन भविष्यत्कालार्थे, लिङ्लकारस्य यत् निमित्तं तस्मिन्नेव निमित्ते, क्रियातिपत्तिं दर्शयितुं धातोः लृङ्लकारः भवति | क्रियातिपत्तिः इत्युक्ते क्रियायाः अनिष्पत्तिः, क्रियायाः अभावः | अनेन सूत्रेण लृङ्-लकारः विधीयते भविष्यति यत्र विधिलिङ्-लकारः स्यात् किन्तु अन्ततो गत्वा क्रिया न भविष्यति अतः लिङः स्थाने लृङ् भवति | अस्मिन् सूत्रे लिङ्निमित्ते इत्युक्तं, नाम यत्र लिङः निमित्तं वर्तते (किन्तु क्रियातिपत्तिः अस्ति), तत्र एव लृङ् | तर्हि लिङः निमित्तं किम् इति चेत्, हेतुहेतुमतोर्लिङ् (३.३.१५६) इत्यनेन 'कारणम् (हेतुः) – फलम् (हेतुमत्)' अनयोः युग्मं (युगलं) उपस्थितं चेत् लिङ्लकारस्य प्रयोगः भवति | तर्हि तादृशकार्यकरणभावः उपस्थितः चेत् किन्तु अन्ततो गत्वा कारण-क्रिया अनिष्पन्ना भविष्यति चेत्, तत्र लृङ्-लकारस्य व्यवहारः भवति | निगमने “सुवृष्टिः चेद् अभविष्यत् तदा सुभिक्ष्यमभविष्यत्” | नाम यदि सुवृष्टिः भविष्यति तर्हि सुभिक्ष्यमपि (समीचीनं भोजनम् अपि) भविष्यति, परन्तु सुवृष्टिः न भविष्यति अतः कारणस्य फलमपि (सुभिक्ष्यं) न भविष्यति |
तदा भूते च (३.३.१४०) इत्यनेन तस्याम् एव दशायां किन्तु अतीतार्थे तत्रापि लृङ्-लकारः भवति | भूते च (३.३.१४०) इत्यस्य अनुवृत्तिसहितसूत्रम् अस्ति—भूते च लिङ्निमित्ते क्रियातिपत्तौ धातोः लृङ् प्रत्ययः परश्च | काशिकायां निगमनमस्ति, “दृष्टो मया भवत्पुत्रोऽन्नार्थी चङ्क्रम्यमाणः अपरश्च द्विजो ब्राह्मणार्थी, यदि स तेन दृष्टोऽभविष्यत्, तदाऽभोक्ष्यत, न तु भुक्तवान्, अन्येन पथा स गतः |“ अर्थः एवम् अस्ति—अहं भवतः पुत्रं भोजनस्य अन्वेषणे गच्छन्तं दृष्टवान्; एकं द्विजमपि दृष्टवान् यः ब्राह्मणाय भोजनं दातुम् इष्टवान्; पुत्रं यदि अद्रक्ष्यत् तर्हि तस्मै भोजनम् अदास्यत्, किन्तु द्वयोः मार्गः भिन्नः आसीत् यस्य परिणामे न दृष्टवान्, भोजनं न दत्तवान् च |
तदा वोताप्योः (३.३.१४१) इत्यनेन इतः अग्रे उताप्योः समर्थयोर्लिङ् (३.३.१५२) इति सूत्रपर्यन्तं भूतकालार्थे यत्र लिङः निमित्तं वर्तते अपि च क्रियातिपत्तिः भवति, तत्र विकल्पेन लृङ्-लकारः अपि सम्भवति | वा + आ (नाम ’यावत्’) + उताप्योः (नाम उताप्योः समर्थयोर्लिङ् इति सूत्रम्) | सन्धिं कृत्वा वा + आ + उ = वो, अनेन च भवति वोताप्योः (३.३.१४१) | वोताप्योः (३.३.१४१) इत्यस्य अनुवृत्तिसहितसूत्रम् अस्ति—भूते लिङ्निमित्ते क्रियातिपत्तौ ओताप्योः धातोः वा लृङ् प्रत्ययः परश्च | तर्हि आहत्य, उताप्योः समर्थयोर्लिङ् (३.३.१५२) इति सूत्रपर्यन्तं, भूते यत्र लिङः निमित्तं वर्तते किन्तु कारण-क्रियायाः अनिष्पत्तिः अस्ति, तत्र लृङ्-लकारः विकल्पेन भवति अतः वारं वारं लृङ् प्राग्वत् इति वाक्यं सूत्रव्याख्यासु उपयुज्यते स्म | किन्तु प्रकृतसूत्रे शेषे लृडयदौ (३.३.१५१) इत्यस्मिन् लिङ्-निमित्ताभावात् लृङः विकल्पो नास्ति |
अनेन लृट्-लकार-विधायकसूत्राणि समाप्तानि | एषां लृट्-लकार-विधायकसूत्राणां कार्यं किम् ? लृट्-प्रत्यय-विधानम् | अस्माभिः दृष्टं यत् सामान्यं लृट्-लकार-विधायकसूत्राम् अस्ति लृट् शेषे च (३.३.१३), येन भविष्यति क्रियार्थायां क्रियायां धातोः लृट् शेषे च | अनेन धातोः लृट्-प्रत्ययः विधीयते | यथा भू-धातुः + लृट्-प्रत्ययः | तथैव अनेकानि विशिष्टानि लृट्-लकार-विधायकसूत्राणि अपि सन्ति यानि अस्माभिः अधुना परिशीलितानि; तैः अपि अयं लृट्-प्रत्ययः विधीयते | एवमेव रीत्या जायते भू-धातुः + लृट्-प्रत्ययः | तदा लृट्-प्रत्यये परे ’स्य’ इति विकरणप्रत्ययः विधीयते | स्यतासी लृ-लुटोः (३.१.३३) इत्यनेन धातोः परश्च स्यतासी प्रत्ययौ लृलुटोः | अनेन निष्पद्यते भू + स्य + लृट् | तदा इडागमः आयाति | आर्धधातुकस्येड्वलादेः (७.२.३५) इत्यनेन अङ्गात् वलादेः आर्धधातुकस्य इट् | भू + इ + स्य + लृट् | अयम् इडागमः स्य-प्रत्ययस्य एव | तदा आदेशप्रत्यययोः (८.३.५९) इत्यनेन षत्वम्—इण्कोः आदेशप्रत्यययोः अपदान्तस्य सः मूर्धन्यः संहितायां, नुंविसर्जनीयशर्व्यवायेऽपि | भू + इष्य + लृट् | अनन्तरं भू + इष्य अस्ति इत्यतः सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) इत्यनेन इकः अङ्गस्य गुणः सार्वधातुकार्धधातुकयोः इति कृत्वा गुणकार्यं, भो + इष्य | तदा अवादेशः—एचोऽयवायावः (६.१.७७) इत्यनेन एचः अयवायावः अचि संहितायाम् | भव् + इष्य + लृट् | अनन्तरं विवक्षाम् अनुसृत्य लृट्-प्रत्ययस्य स्थाने तिङ्-प्रत्ययः विधीयते—भव् + इष्य + ति → वर्णमेलने → भविष्यति | अग्रे गत्वा अधुना एतां सम्पूर्णप्रक्रियां क्रमेण परिशीलयिष्यामः | चिन्तनक्रमः किञ्चित् भिन्नः, किन्तु विचारस्तु अयमेव |
पञ्चोपाङ्गकार्यम्
धातुतः प्रत्ययविधानेन तिङन्तसाधने या प्रक्रिया भवति तस्याम् अङ्गकार्यात् प्राक् पञ्चोपाङ्गकार्यं विदारणीयं भवति | अस्मिन् चत्वारि उपाङ्गनि वर्तन्ते—प्रत्ययादेशः, धात्वादेशः, इडागमः, अतिदेशः च | द्वित्वम् अभ्यासकार्यञ्च इति पञ्चमोपाङ्गम् | संस्कृतभाषायां द्वित्वं केवलं पञ्चसु स्थलेषु भवति— लिटि, सनि, चङि, यङि, श्लौ | लृट्-लकारे न भवति, अतः अत्र चत्वारि उपाङ्गानि द्रष्टव्यानि | एषां चतुर्णाम् उपाङ्गानां परिशीलनानन्तरमेव अङ्गकार्यं कृत्वा सन्धिकार्यं साधनीयम् | अतः सोपानेन, क्रमेण एतत् सर्वं द्रष्टव्यम् |
१) प्रत्ययादेशः
लट्-लकारस्य अदन्ताङ्गस्य कृते ये सिद्ध-तिङ्प्रत्ययाः सन्ति, ते अत्रापि लृट्-लकारे अपेक्षिताः | तेषां साधनप्रक्रिया द्रष्टव्या चेत्, परस्मैपदे अत्र, आत्मनेपदे अत्र च अवलोकताम् |
परस्मैपदे लटि सिद्ध-तिङ्प्रत्ययाः—
ति तः अन्ति
सि थः थ
मि वः मः
आत्मनेपदे लटि सिद्ध-तिङ्प्रत्ययाः —
ते इते अन्ते
से इथे ध्वे
ए वहे महे
एषु प्रत्ययेषु परेषु च लृट्-लकारस्य ’स्य’-प्रत्ययः विधातव्यः |
स्यतासी लृ-लुटोः (३.१.३३) = लृटि लृङि च परे धातुतः स्य; लुटि परे धातुतः तासि भवति | तासेरिकारः उच्चारणार्थः | स्यश्च तासिश्च तयोरितरेतरद्वन्द्वः स्यतासी | लृ च लुट् च तयोरितरेतरद्वन्द्वः लृलुटौ, तयोः लृलुटोः | स्यतासी प्रथमान्तं, लृलुटोः सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | धातोः (३.१.९१), प्रत्ययः (३.१.१), परश्च (३.१.२) इत्येषाम् अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— धातोः परश्च स्यतासी प्रत्ययौ लृलुटोः |
तर्हि स्य-प्रत्ययस्य योजनानन्तरं लृटि अनिट्-धातूनां कृते सिद्ध-तिङ्-प्रत्ययाः एते—
परस्मैपदे लृटि सिद्ध-तिङ्प्रत्ययाः—
स्यति स्यतः स्यन्ति
स्यसि स्यथः स्यथ
स्यामि स्यावः स्यामः
आत्मनेपदे लृटि सिद्ध-तिङ्प्रत्ययाः —
स्यते स्येते स्यन्ते
स्यसे स्येथे स्यध्वे
स्ये स्यावहे स्यामहे
यथासङ्गं दीर्घत्वं भवति—अतो दीर्घो यञि (७.३.१०१) इत्यनेन अदन्ताङ्गस्य दीर्घत्वं यञादि-सार्वधातुकप्रत्यये परे | पास्य + मि → अतो दीर्घो यञि (७.३.१०१) → पास्यामि | एवमेव स्यामि, स्यावः, स्यामः, स्यावहे, स्यामहे |
अतो दीर्घो यञि (७.३.१०१) = अदन्ताङ्गस्य दीर्घत्वं यञादि-सार्वधातुकप्रत्यये परे | यञ् प्रत्याहारः = य व र ल ञ म ङ ण न झ भ | अतः षष्ठ्यन्तं, दीर्घः प्रथमान्तं, यञि सप्तम्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | तुरुस्तुशम्यमः सार्वधातुके (७.३.९५) इत्यस्मात् सार्वधातुके इत्यस्य अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | येन विधिस्तदन्तस्य (१.१.७२) इत्यनेन तादृशम् अङ्गं यस्य अन्ते ह्रस्व-अकारः अस्ति; अलोऽन्त्यस्य (१.१.५२) इत्यनेन अन्तिमवर्णस्य स्थाने आदेशः; यस्मिन् विधिस्तदादावल्ग्रहणे (१.१.७२, वार्तिकम् २९) इत्यनेन यञि सार्वधातुके इत्युक्तौ यञादि-सार्वधातुके | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— अतः अङ्गस्य दीर्घः यञि सार्वधातुके |
ये धातवः सेटः सन्ति, तेषां कृते आर्धधातुकस्येड्वलादेः (७.२.३५) इत्यनेन इडागमः भवति | इडागमस्य योजनेन सर्वत्र आदेशप्रत्यययोः (८.३.५९) इत्यनेन षत्वं भवति | इ + स्यति → इष्यति |
आदेशप्रत्यययोः (८.३.५९) = इण्-प्रत्याहारात् कवर्गीयात् च परे अपदान्तः आदेशरूपी प्रत्ययावयवो वा सकारः अस्ति चेत्, तस्य सकारस्य स्थाने षकारादेशो भवति | आदेशः तु मूर्धन्यवर्णस्य इत्येव उक्तं, परं स्थानेऽन्तरतमः इत्यनेन ट्, ठ्, ड्, ढ्, ण्, ष् इत्येषु मूर्धन्यवर्णेषु षकारस्य नैकट्यम्, अतः षकारः एव आदिष्टः भवति | नुम्, विसर्गः, शर्-प्रत्याहारस्थ-वर्णः एषु अन्यतमः मध्ये अस्ति चेदपि कार्यं भवति | इण्-प्रत्याहरे इमे वर्णाः अन्तर्भूताः— इ, उ, ऋ, ऌ, ए, ओ, ऐ, औ, ह, य, व, र, ल | अस्य कार्यस्य नाम षत्वविधिः | आदेशश्च प्रत्ययश्च आदेशप्रत्ययौ, तयोः आदेशप्रत्यययोः इतरेतरद्वन्द्वः | षष्ठ्यन्तम् एकपदमिदं सूत्रम् | सहे साडः सः (८.३.५६) इत्यस्मात् सः इत्यस्य अनुवृत्तिः | नुंविसर्जनीयशर्व्यवायेऽपि (८.३.५८) इत्यस्य पूर्णा अनुवृत्तिः | तयोर्य्वावचि संहितायाम् (८.२.१०८) इत्यस्मात् संहितायाम् इत्यस्य अधिकारः | इण्कोः (८.३.५७), अपदान्तस्य मूर्धन्यः (८.३.५५) इत्यनयोः अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्—इण्कोः आदेशप्रत्यययोः अपदान्तस्य सः मूर्धन्यः संहितायां, नुंविसर्जनीयशर्व्यवायेऽपि |
आहत्य स्य-प्रत्ययस्य योजनानन्तरं लृटि सेट्-धातूनां कृते सिद्ध-तिङ्-प्रत्ययाः एते—
परस्मैपदे लृटि सिद्ध-तिङ्प्रत्ययाः—
इष्यति इष्यतः इष्यन्ति
इष्यसि इष्यथः इष्यथ
इष्यामि इष्यावः इष्यामः
आत्मनेपदे लृटि सिद्ध-तिङ्प्रत्ययाः —
इष्यते इष्येते इष्यन्ते
इष्यसे इष्येथे इष्यध्वे
इष्ये इष्यावहे इष्यामहे
२) धात्वादेशः
अस्तेर्भूः (२.४.५२) | भविष्यति |
अस्तेर्भूः (२.४.५२) = आर्धधातुकविवक्षायाम् अदादौ स्थितस्य अस-धातोः स्थाने भू-आदेशो भवति | अनेकाल्शित् सर्वस्य (१.१.५५) इत्यनेन आदेशः सर्वस्य स्थाने न तु अन्त्यस्य | अस्तेः षष्ठ्यन्तं, भूः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | आर्धधातुके (२.४.३५) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— अस्तेः भूः आर्धधातुके |
ब्रुवो वचिः (२.४.५३) | वक्ष्यति |
ब्रुवो वचिः (२.४.५३) = ब्रुवो वचिरादेशो भवति आर्धधातुकविषये | इकार उच्चारणार्थः | ब्रुवः षष्ठ्येकवचनं, वचिः प्रथमैकवचनं, द्विपदमिदं सूत्रम् | आर्धधातुके (२.४.३५) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— ब्रुवः वचिः आर्धधातुके |
चक्षिङ्-धातुः
चक्षिङः ख्याञ् (२.४.५४) | चक्ष् → ख्यास्यति, ख्यास्यते | क्शास्यति, क्शास्यते |
चक्षिङ्-धातोः आर्धधातुकप्रत्यये परे ख्याञ्-आदेशः | किन्तु अत्र भाष्यकारो वदति यत् क्शादिरयमादेशः, इत्युक्तौ आदेशः 'ख्या' न अपि तु 'ख्शा', तदा चर्त्वादेशेन 'क्शा' भवति | अपि च पूर्वत्रासिद्धम् (८.२.१) इति अधिकारे एकं वार्तिकम् अस्ति ख्शाञः शस्य यो वा वक्तव्यः | अनेन ख्शाञ् इति आदेशस्य शकारस्य विकल्पेन यकारादेशो भवति | फलितार्थः अयं यत् आर्धधातुकप्रत्यये परे चक्षिङ्-धातोः स्थाने ख्याञ्, ख्शाञ् इति द्वौ आदेशौ सिद्धौ | एकवारं ख्याञ्, अपरस्मिन् पक्षे ख्शाञ् |
चक्षिङः ख्याञ् (२.४.५४) = चक्षिङः ख्याञादेशो भवति आर्धधातुके | चक्षिङः षष्ठ्यन्तं, ख्याञ् प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | आर्धधातुके (२.४.३५) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— चक्षिङः ख्याञ् आर्धधातुके |
अजेर्व्यघञपोः (२.४.५६) | अज् → वेष्यति |
अजेर्व्यघञपोः (२.४.५६) = अजेर्धातोः वी इत्ययमादेशः स्यादार्धधातुकविषये घञ् च अप् च वर्जयित्वा | अजेः षष्ठ्यन्तं, वी प्रथमान्तम्, अघञपोः सप्तम्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | आर्धधातुके (२.४.३५) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— अजेः वी आर्धधातुके अघञपोः |
एजन्ताः
आदेच उपदेशेऽशिति (६.१.४५) | ध्यै → ध्यास्यति
आदेच उपदेशेऽशिति (६.१.४५) = उपदेशे एजन्तस्य धातोरात्त्वं न तु शिति | येन विधिस्तदन्तस्य (१.१.७२) इत्यनेन तदन्तविधिः; अलोन्त्यस्य (१.१.५२) इत्यनेन अन्त्यस्य अलः स्थाने | एच् इत्यनेन 'ए, ऐ, ओ, औ' | श् इत् यस्य स शित्, न शित् अशित्, तस्मिन् (विषये) अशिति, नञ्तत्पुरुषः | आत् प्रथमान्तम्, एचः षष्ठ्यन्तम्, उपदेशे सप्तम्यन्तम्, अशिति सप्तम्यन्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | लिटि धातोरनभ्यासस्य (६.१.८) इत्यस्मात् धातोः इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— एचः धातोः आत् उपदेशे अशिति |
यथा— ग्लै → ग्ला → ग्लास्यति, म्लै → म्ला → म्लास्यति, ध्यै → ध्या → ध्यास्यति, शो → शा → शास्यति, सो → सा → सास्यति , वे → वा → वास्यति, छो → छा → छास्यति |
भ्रस्ज्
भ्रस्जो रोपधयोः रमन्यतरस्याम् (६.४.४७) | भ्रस्ज् → भर्क्ष्यति, भ्रक्ष्यति |
भ्रस्जो रोपधयोः रमन्यतरस्याम् (६.४.४७) = भ्रस्ज्-धातोः रेफस्य उपधावर्णस्य च स्थाने विकल्पेन रम्-आगमो भवति आर्धधातुक-प्रत्यये परे | कौमुदीकारः प्रतिपादयति यदत्र 'स्थाने' इत्यपि अस्ति, ‘आगमः' इत्यपि अस्ति; एकस्मिन्नेव सूत्रे उभे कार्ये | नाम 'रेफस्य उपधावर्णस्य च स्थाने’ भवति—स्थानषष्ठीनिर्देशाद्रोपधयोर्निवृत्तिः; अपि च रम् इति आगमः अस्ति मित्त्वादन्त्यादचः परः | रम् इत्यस्मिन् अकारः उच्चारणार्थः | रश्च उपधा च तयोरितरेतरद्वन्द्वो रोपधे, तयोः रोपधयोः | भ्रस्जः षष्ठ्यन्तं, रोपधयोः षष्ठ्यन्तं, रमश्च प्रथमान्तम्, अन्यतरस्यां सप्त्यम्यन्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | आर्धधातुके (६.४.४६) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूर्त्रं— भ्रस्जो रोपधयोः रम् अन्यतरस्याम् आर्धधातुके |
अत्र प्रक्रिया प्रदर्शिता अस्ति लुट्-लकारस्य कृते । यत्र-यत्र ’ता’ इति प्रत्ययः दृश्यते, तत्र-तत्र ’स्यति’ इति स्थापयित्वा तदनुसृत्य प्रक्रियां साधयतु ।
भ्रस्ज् + ता → भ्रस्जो रोपधयोः रमन्यतरस्याम् (६.४.४७) इत्यनेन भ्रस्ज्-धातोः रेफस्य उपधावर्णस्य च स्थाने, रम्-आगमः च → रेफसकारयोः निवृत्तिः → भज् → रेफः इति आगमः → भर्ज् → भर्ज् + ता → व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः (८.२.३६) इत्यनेन व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः झलि → भर्ष् + ता → ष्टुना ष्टुः (८.४.४१) → भर्ष्टा
तदभावे—
भ्रस्ज् + ता → स्कोः संयोगाद्योरन्ते च (८.२.२९) इत्यनेन संयोगाद्योः स्कोः लोपः झलि → भ्रज् + ता → व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः (८.२.३६) इत्यनेन व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः झलि → भ्रष् + ता → ष्टुना ष्टुः (८.४.४१) → भ्रष्टा
मीञ्, मिञ्, दीङ्
मीनाति-मिनोति-दीङां ल्यपि च (६.१.५०) | मीञ् → मा → प्रमास्यति | मिञ् → मा → मास्यति | दीङ् → दा → उपदास्यते |
मीनाति-मिनोति-दीङां ल्यपि च (६.१.५०) = क्र्यादौ मीञ् हिंसायां, स्वादौ डुमिञ् प्रक्षेपणे, दिवादौ दीङ् क्षये इत्येतेषां धातूनाम् अन्त्यस्य अलः स्थाने आकारादेशो भवति ल्यपि विषये, एच्-निमित्त-शिद्भिन्न-प्रत्ययस्य च विषये | नाम मी, मि, दी इत्येषां यदा गुणो वा वृद्धिर्वा जायमानः यस्मात् एकारो वा ऐकारो वा जायमानः, ततः पूर्वमेव तत्स्थाने आकारादेशो भवति | अलोन्त्यस्य (१.१.५२) इत्यनेन अन्त्यस्य अलः स्थाने | केषाञ्चित् मतेन अशिति इति अनुवृत्तिः न भवेत् यतोहि कोऽपि शित् प्रत्ययः नास्ति यस्य द्वारा एतेषां धातूनाम् अन्तिम-अलः वर्णस्य स्थाने एच्-आदेशः स्यात् | केषाञ्चित् च मतेन उपदेशे इत्यस्य अनुवृत्तिः न भवेत् | मीनातिश्च मिनोतिश्च दीङ् च तेषामितरेतरद्वन्द्वो मीनातिमिनोतिदीङः, तेषां मीनातिमिनोतिदीङाम् | मीनातिमिनोतिदीङां षष्ठ्यन्तं, ल्यपि सप्तम्यन्तं, चाव्ययपदं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | आदेच उपदेशेऽशिति (६.१.४५) इत्यस्य सम्पूर्णतया अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूर्त्रं— मीनातिमिनोतिदीङाम् आत् ल्यपि च एच (एज्निमित्ते प्रत्यये) उपदेशे अशिति |
लीङ् श्लेषणे (दिवादौ), ली श्लेषणे (क्र्यादौ)
विभाषा लीयतेः (६.१.५१) = लीङ् श्लेषणे (दिवादौ), ली श्लेषणे (क्र्यादौ), इत्यनयोः विकल्पेन आत्वादेशो भवति एचः विषये | नाम ली इत्यस्य यदा गुणो वा वृद्धिर्वा जायमानः यस्मात् एकारो वा ऐकारो वा जायमानः, ततः पूर्वमेव तत्स्थाने आकारादेशो भवति । ली → ला → विलास्यति | आत्वाभावे विलेष्यति |
गुहू (संवरणे)
ऊदुपधाया गोहः (६.४.८९) = गुहू (संवरणे) इति गुह्-धातोः उपधा-गुणादेशं प्रबाध्य ऊत्-आदेशो भवति अजादि-प्रत्यये परे | गुह उपधाया ऊत्स्यात् गुणहेतौ अजादौ प्रत्यये | ऊत् प्रथमान्तम्, उपधायाः षष्ठ्यन्तं, गोहः षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ (६.४.७७) इत्यस्मात् अचि इत्यस्य अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूर्त्रम्— गोहः अङ्गस्य उपधायाः ऊत् अचि |
धेयं यत् अत्र आर्धधातुकत्वस्य निमित्तकत्वं नास्ति एव; केवलम् गुणनिमित्तक-अजादि प्रत्यये परे | अतः लटि अपि भवति— गुह् + शप् + ति → गुह् + अ + ति → उपधागुणस्य प्रसङ्गत्वात् ऊत्-आदेशः → गूह् + अ + ति → गूहति |
आर्धधातुकप्रसङ्गे गुहू-धातुः वेट्; इडागमपक्षे स्य-प्रत्ययः अजादिः | अतः गुह् → गूहिष्यति | अजादिप्रत्ययाभावे न ऊत्वम् → घोक्ष्यति |
ग्रह् (ग्रहँ उपादाने) | ग्रहीष्यति |
ग्रहोऽलिटि दीर्घः (७.२.३७) = एकाच् ग्रह-धातोः इडागमस्य दीर्घादेशो भवति अलिटि | केवलम् आर्धधातुकस्येड्वलादेः (७.२.३५) इत्यनेन विहितस्य इडागमस्य दैर्घ्यम् इति महाभाष्ये | ग्रहः पञ्चम्यन्तम्, अलिटि सप्तम्यन्तं, दीर्घः प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | आर्धधातुकस्येड्वलादेः (७.२.३५) इत्यस्मात् इट् इत्यस्य अनुवृत्तिः (विभक्तिपरिणामं कृत्वा 'इटः') | एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् (७.२.१०) इत्यस्मात् एकाचः इत्यस्य अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— एकाचः ग्रहः अङ्गात् इटः दीर्घः अलिटि |
ग्रह् + इष्यति → ग्रहीष्यति
अतो लोपः (६.४.४८) | चिकीर्ष → चिकीर्षिष्यति |
अतो लोपः (६.४.४८) = अदन्ताङ्गस्य ह्रस्व-अकारलोपो भवति आर्धधातुके प्रत्यये परे | येन विधिस्तदन्तस्य (१.१.७२) इत्यनेन अतः अङ्गस्य नाम न केवलम् ह्रस्व-अकारः इत्यङ्गस्य, अपि तु ह्रस्व-अकारान्तस्य अङ्गस्य | अलोऽन्तस्य (१.१.५२) इत्यनेन अन्तिमवर्णस्य एव लोपः (न तु अङ्गस्य) | उपदेशे अनुवर्तते अतः प्रसक्तिः केवलम् उपदेशावस्थायाम् | अतः षष्ठ्यन्तं, लोपः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | अनुदात्तोपदेश-वनति-तनोत्यादीना-मनुनासिकलोपो झलि क्ङिति (६.४.३७) इत्यस्मात् उपदेशे इत्यस्य अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१), आर्धधातुके (६.४.४६) इत्यनयोः अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूर्त्रम्— अतः अङ्गस्य लोपः आर्धधातुके उपदेशे |
यस्य हलः (६.४.४९) = हलुत्तरयशब्दलोपो भवति आर्धधातुकप्रत्यये परे | बेभिद्य → बेभिदिष्यते |
क्यस्य विभाषा (६.४.५०) = हलः परयोः क्यच्-क्यङोः प्रत्यययोः लोपो वा स्यादार्धधातुके | समिध्य → समिधिष्यति, समिध्यिष्यति |
कृपेश्च अवकल्कने
कृपेश्च अवकल्कने (विचारं करोति, चिन्तनं करोति) |
कृपो रो लः (८.२.१८) | कृप् → पुगन्तलघूपधस्य च (७.३.८६) → कर्प् → कल्प् → कल्पिष्यते / कल्प्स्यते आत्मनेपदे (कृप्-धातुः वेट्) / परस्मैपदे तासि च क्लृपः (७.२.६०) इत्यनेन इडागमनिषेधः अतः कल्प्स्यति |
कृपो रो लः (८.२.१८) = कृप्-धातोः रेफस्य लकारादेशो भवति | र इति श्रुतिसामान्यं बोध्यम् | तेन यः केवलो रेफः, यश्च ऋकारस्थः तयोः द्वयोः अपि ग्रहणम् | लः इत्यपि श्रुतिसामान्यमेव | अतः आहत्य कृप्-धातोः यदा (गुणादेशं कृत्वा) रेफो भवति, तस्य रेफस्य स्थाने लकारादेशः; पुनः कृप्-धातोः ऋकारस्य यः रेफ-सदृश-अंशः, तस्य स्थाने लसदृश-अंशादेशो भवति— नाम ऋ-स्थाने ऌ | सूत्रे कृपो → कृप + उः इति विच्छेदः | कृप लुप्तषष्ठीकं पदम्, उः षष्ठ्यन्तं, रः षष्ठ्यन्तं, लः प्रथमान्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | कृपः इत्यस्य द्विवारम् आवृत्तिः | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— कृपः उः कृपः रः लः |
कृपो रो लः (८.२.१८) इति सूत्रेण, आहत्य कृप्-धातोः रेफस्य लकारादेशः; कृप्-धातोः ऋकारस्य अंशः यः रेफसदृशः, तस्य स्थाने लकारसदृशादेशो भवति | यत्र कृप्-धातोः उपधायाः गुणः भवति कर्प्, तत्र रेफस्य स्थाने लकारादेशः अतः कल्प् इति फलं; यत्र उपधागुणो न भवति, तत्र कृप् इत्यस्य ऋकारस्य स्थाने ऌकारदेशः अतः कॢप् इति फलम् | दृष्टान्तत्वेन अपरेषु स्थलेषु कथम् अनेन सूत्रेण रूपं सिध्यति इत्यत्र प्रदर्श्यते—
लटि कल्पयति/ते | कृप् + णिच् → पुगन्तलघूपधस्य च (७.३.८६) इत्यनेन उपधायां लघु-इकः गुणः → कर्प् + इ → कृपो रो लः (८.२.१८) इत्यनेन रेफस्य स्थाने लकारादेशः → कल्प् + इ → कल्पि इति धातुः → कल्पि + शप् → कल्पय इति अङ्गम् → कल्पय + ति → कल्पयति/ते
३) इडागमः
जानीमः यत् इडागमः तादा भवति यदा प्रत्ययः अपि इडनुकूलः, धातुः अपि सेट् (अथवा वेट्) |
प्रत्ययः इडनुकूलः अस्ति न वा
आर्धधातुकस्येड्वलादेः (७.२.३५) = आर्धधतुक-प्रत्ययस्य आदौ वल्-प्रत्याहारे अन्यतमवर्णः अस्ति चेत्, तस्य इडागमो भवति | वलादेरार्धधातुकस्येडागमः स्यात् | इट्-आगमः टित् अतः आद्यन्तौ टकितौ (१.१.४६) इत्यनेन प्रत्ययस्य आदौ आयाति | वल्-प्रत्याहारे यकारं विहाय सर्वाणि व्यञ्जनानि अन्तर्गतानि | वल् आदौ यस्य स वलादिः बहुव्रीहिः, तस्य वलादेः | आर्धधातुकस्य षष्ठ्यन्तम्, इट् प्रथमान्तं, वलादेः षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— अङ्गात् वलादेः आर्धधातुकस्य इट् |
वलादिः नाम वल् प्रत्याहारः आदौ यस्य सः | वलि यकारं विहाय सर्वाणि व्यञ्जनानि | कस्यचित् आर्धधातुकप्रत्ययस्य आदौ यदि वल्-प्रत्याहारस्य कश्चन सदस्यः अस्ति, तर्हि इडागमः तस्य प्रत्यस्य आदौ आयाति | आदौ कथं ज्ञायते ? किमर्थं मध्ये अपि न, अन्ते अपि न ? आद्यन्तौ टकितौ (१.१.४६) इति सूत्रेण यत् आगमः टित् अस्ति, सः यस्य आगमः अस्ति तस्य आदौ आयाति, कित् अस्ति चेत् यस्य आगमः अस्ति तस्य अन्ते आयाति | इट्-आगमः टित् अस्ति (टकारः इट् यस्य सः), अतः अनेन सूत्रेण इट्-आगमः प्रत्ययस्य आदौ आयाति | इडागमः प्रत्ययस्य आदौ न तु धातोः आदौ, यतोहि आर्धधातुकस्येड्वलादेः (७.२.३५) इत्यनेन इडागमः प्रत्ययस्य आगमः (न तु धातोः) |
आर्धधातुकप्रत्ययः कः इति स्मर्यताम् | प्रत्येकं प्रत्ययः यः धातुतः विहितः, सः सार्वधातुकम् आर्धधातुकम् वा | प्रत्ययः तिङ् शित् वा चेत्, तिङ्-शित्सार्वधातुकम् (३.४.११३) इत्यनेन स च प्रत्ययः सार्वधातुकम् | तिङ् शित् नास्ति चेत्, आर्धधातुकं शेषः (३.४.११४) इत्यनेन प्रत्ययः आर्धधातुकः |
इडनुकूलस्य परिशीलनार्थं लकारप्रसङ्गे सिद्धतिङ्-प्रत्ययाः द्रष्टव्याः न तु कृत्-प्रत्ययाः | वस्तुतः लृट्-लकारे इडागमः स्य-प्रत्ययस्य एव, यः विकरणप्रत्ययः न तु कृट्-प्रत्ययः, अतः आर्धधातुकस्येड्वलादेः (७.२.३५) इत्ययस्य दर्शनेन पर्याप्तम् |
धातुः सेट्, अनिट्, अथवा वेट्
धातुः सेट्, अनिट्, वेट् वा इत्यस्य ज्ञानर्थं प्रथमतया द्रष्टव्यं यत् धातुः एकाच् अनेकाच् वा | सर्वे अनेकाच्-धातवः सेटः अतः धातुः अनेकाच् चेत् इतोऽपि चिन्तनस्य आवश्यकता नास्ति—धातुः सेट् एव | धातुः एकाच् चेत्, प्रथमतया अस्माकं सामान्या इड्-व्यवस्था चिन्तनीया | तत्र जानीमः परिगणिताः अजन्तधातवः सेटः, तेषां ज्ञानार्थं केवलं १४ अजन्तधातवः कण्ठस्थीकरणीयाः | एवमेव केवलं १०२ हलन्तधातवः अनिटः; तेषां कण्ठस्थीकरणेन हलन्तधातूनां सामान्या इड्व्यवस्था मनसि सिद्धा | अपि च येभ्यः वा भवति इडागमः, ते धातवः वेटः— वा इट् वेट् | ३७ धातवः वेटः; तेभ्यः वलादि-आर्धधातुकप्रत्ययस्य विकल्पेन इडागमो भवति | यदा अजन्तसेड्धातवः च हलन्त-अनिड्धातवः च ज्ञाताः, तदा एषां वेड्धातूनां कण्ठस्थीकरणेन सम्पूर्णरीत्या सामान्या इड्व्यवस्था सिद्धा |
अधुना लृट्-लकारे इड्व्यवस्थायाः कृते पञ्च विशिष्ट-सूत्राणि ज्ञातव्यानि |
१) ऋद्धनोः स्ये (७.२.७०) इत्यनेन ऋकारान्तधातुभ्यः च हन्-धातोः च स्य-प्रत्ययस्य इडागमः भवति | यथा जानीमः सामान्यतः एते धातवः अनिटः—किन्तु स्य-प्रत्यये परे विशेषः |
कृ + स्यति → कृ + इट् + स्यति → करिष्यति
अकृ + स्यत् → अकृ + इट् + स्यत् → अकरिष्यत्
हन् + स्यति → हन् + इट् + स्यति → हनिष्यति
हन् + स्यत् → हन् + इट् + स्यत् → अहनिष्यत्
एवमेव
हृ + स्यति → हरिष्यति
ह्वृ + स्यति → ह्वरिष्यति | परन्तु ह्वरतु | अह्वरत् | ह्वरेत् |
ऋद्धनोः स्ये (७.२.७०) = ऋदन्तधातुतः हन्-धातुतः च स्य-प्रत्ययस्य इडागमो भवति | ऋतो हन्तेश्च स्यस्य इट् स्यात् इति सिद्धान्तकौमुद्याम् | एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् (७.२.१०) इत्यनेन यः औपदेशिकधातुः एकाच् अपि अनुदात्तः अपि अस्ति, तस्मात् विहितस्य प्रत्ययस्य इडागमो न भवति | अनेन ऋकारान्तधातवः च हन्-धातुः च अनिटः, परन्तु लृट्-लकारे ऋद्धनोः स्ये (७.२.७०) इति सूत्रं एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् (७.२.१०) इति सूत्रं प्रबाध्य इडागमं विदधाति | ऋत् च हन् च तयोरितरेतरद्वन्द्वः ऋद्धनौ, तयोः ऋद्धनोः | ऋद्धनोः षष्ट्यन्तं, किन्तु “पञ्चम्यर्थे षष्ठी” इति व्याख्याकाराः वदन्ति | स्ये सप्तम्यन्तं, किन्तु “षष्ठ्यर्थे सप्तमी” इति व्याख्याकाराः वदन्ति | तर्हि ऋद्धनोः पञ्चम्यर्थे षष्ठी, स्ये षष्ठ्यर्थे सप्तमी, द्विपदमिदं सूत्रम् | आर्धधातुकस्येड्वलादेः (७.२.३५) इत्यस्मात् इट् इत्यस्य अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः, विभक्तिपरिणामेन पञ्चमी-विभक्तौ | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्—ऋद्धनोः अङ्गयोः (ऋद्धम्भ्याम् अङ्गाभ्यां) स्ये (स्यः) इट् |
२) सेऽसिचि कृतचृतच्छृदतृदनृतः (७.२.५७) इत्यनेन कृत्, चृत्, छृद्, तृद्, नृत् इत्येभ्यः पञ्चभ्यः धातुभ्यः सिच्-भिन्न-सकारादिप्रत्ययस्य विकल्पेन इडागमो भवति |
१. कृत् तुदादिगणे छेदने (लटि कृन्तति), रुधादिगणे वेष्टने (लटि कृणत्ति)
२. चृत् तुदादिगणे हिंसाग्रन्थनयोः (लटि चृतति)
३. छृद् रुधादिगणे दीप्तिदेवनयोः (लटि छृणत्ति)
४. तृद् तुदादिगणे हिंसानादरयोः (धातुपाठे केवलं रुधादौ तृणत्ति, तृन्ते/तृन्त्ते)
५. नृत् दिवादिगणे गात्रविक्षेपे (लटि नृत्यति)
कृत् — कर्त्स्यति | अकर्त्स्यत् | कर्तिष्यति | अकर्तिष्यत् |
चृत् — चर्त्स्यति | अचर्त्स्यत् | चर्तिष्यति | अचर्तिष्यत् |
छृद् — छर्त्स्यति | अच्छर्त्स्यत् | छर्दिष्यति | अच्छर्दिष्यत् |
तृद् — तर्त्स्यति | अतर्त्स्यत् | तर्दिष्यति | अतर्दिष्यत् |
नृत् — नर्त्स्यति | अनर्त्स्यत् | नर्तिष्यति | अनर्तिष्यत् |
किन्तु नृत्-धातोः लोटि नृत्यतु, लङि अनृत्यत्, विधिलिङि नृत्येत् |
सेऽसिचि कृतचृतच्छृदतृदनृतः (७.२.५७) = कृत्, चृत्, छृद्, तृद्, नृत् इत्येभ्यः पञ्चभ्यः धातुभ्यः सिच्-भिन्न-सकारादि-आर्धधातुक-प्रत्ययस्य विकल्पेन इडागमो भवति | सकारादावसिच्यार्धधातुके कृत चृत छृद तृद नृत् इत्येतेभ्यो धातुभ्यो वेडागमो भवति इति काशिकायाम् | कृत् तुदादिगणे, रुधादिगणे च; चृत् तुदादिगणे; छृद् रुधादिगणे; तृद् तुदादिगणे; नृत् दिवादिगणे | न सिच् असिच् , तस्मिन् असिचि नञ्तत्पुरुषः | कृतश्च चृतश्च छृदश्च तृदश्च नृत् च तेषां समाहारद्वन्द्वः कृतचृतच्छृदतृदनृत् , तस्मात् कृतचृतच्छृदतृदनृतः | से सप्तम्यन्तं, किन्तु “षष्ठ्यर्थे सप्तमी” इति व्याख्याकाराः वदन्ति | से सप्तम्यन्तम्, असिचि सप्तम्यन्तं, कृतचृतच्छृदतृदनृतः पञ्चम्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | आर्धधातुकस्येड्वलादेः (७.२.३५) इत्यस्मात् आर्धधातुकस्य, इट् इत्यनयोः अनुवृत्तिः | उदितो वा (७.२.५६) इत्यस्मात् वा इत्यस्य अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः, विभक्तिपरिणामेन पञ्चमी-विभक्तौ | अनुवृत्ति-सहितसूर्त्रम्—कृतचृतच्छृदतृदनृतः अङ्गात् से असिचि (असिचः सः) आर्धधातुकस्य इट् वा |
३) गम्-धातुः अनिट्, किन्तु गमेरिट् परस्मैपदेषु (७.२.५८) इत्यनेन तस्मात् एव गम्-धातोः सकारादि-आर्धधातुक-प्रत्ययस्य इडागमो भवति परस्मैपदे |
गम्-धातुः परस्मैपदे—
गमिष्यति, अगमिष्यत्, जिगमिषति
किन्तु आत्मनेपदे—
संगंसीष्ट | संगंस्यते | संजिगंसते | संजिगंसिष्यते | अधिजिगांसते | अधिजिगांसिष्यते |
गमेरिट् परस्मैपदेषु (७.२.५८) = गम्-धातुतः सकारादि-आर्धधातुक-प्रत्ययस्य इडागमो भवति परस्मैपदे | गमेर्धातोः सकारादेरार्धधातुकस्य परस्मैपदेष्विडागमो भवति इति काशिकायाम् | गमेः पञ्चम्यन्तं, इट् प्रथमान्तं, परस्मैपदेषु सप्तम्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | आर्धधातुकस्येड्वलादेः (७.२.३५) इत्यस्मात् आर्धधातुकस्य इत्यस्य अनुवृत्तिः | सेऽसिचि कृतचृतच्छृदतृदनृतः (७.२.५७) इत्यस्मात् से इत्यस्य अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः, विभक्तिपरिणामेन पञ्चमी-विभक्तौ | अनुवृत्ति-सहितसूर्त्रम्— गमेः अङ्गात् से (सः) आर्धधातुकस्य इट् परस्मैपदेषु |
४) वृत्, वृध्, शृध्, स्यन्द् इत्येभ्यः चतुर्भ्यः धातुभ्यः सकारादि-आर्धधातुक-प्रत्ययस्य इडागमो न भवति परस्मैपदे | एते धातवः स्वभावतः आत्मनेपदिनः, किन्तु वृद्भ्यः स्यसनोः (१.३.९२) इत्यनेन स्य-सन् इति प्रत्यययोः परयोः विकल्पेन परस्मैपदिनः अपि भवन्ति | परस्मैपदे पक्षे न वृद्भ्यश्चतुर्भ्यः (७.२.५९) इत्यनेन एभ्यः चतुर्भ्यः धातुभ्यः सकारादि-आर्धधातुक-प्रत्ययस्य इडागमो न भवति |
वृतु (वृत्) — वर्त्स्यति | अवर्त्स्यत् |
वृधु (वृध्) — वर्त्स्यति | अवर्त्स्यत् |
शृधु (शृध्) — शर्त्स्यति | अशर्त्स्यत् |
स्यन्दू (स्यन्द्) — स्यन्त्स्यति | अस्यन्त्स्यत् |
वृद्भ्यः स्यसनोः (१.३.९२) = स्य-सन् प्रत्यययोः परयोः वृत्-आदिभ्यः पञ्चभ्यः धातुभ्यः विकल्पेन परस्मैपदं भवति | “द्युतादिष्वेव वृतादयः पठ्यन्ते| वृतु वर्तने, वृधु वृद्धौ, शृधु शब्दकुत्सायाम्, स्यन्दू प्रस्रवणे, कृपू सामर्थ्ये एतेभ्यो धातुभ्यः स्ये सनि च परतो वा परस्मैपदं भवति” इति काशिकायाम् | वृत् — लृटि वर्त्स्यति / वर्तिष्यते; लृङि अवर्त्स्यत् / अवर्तिष्यत; सनि विवृत्सति / विवर्तिषते | वृध् — लृटि वर्त्स्यति / वर्धिष्यते; लृङि अवर्त्स्यत् / अवर्धिष्यत; सनि विवृत्सति / विवर्धिषते | स्यसनोरिति किम् ? वर्तते | स्यश्च सन् च तयोरितरेतरद्वन्द्वः स्यसनौ, तयोः स्यसनोः | वृद्भ्यः पञ्चम्यन्तं, स्यसनोः सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | शेषात् कर्तरि परस्मैपदम् (१.३.७८) इत्यस्मात् परस्मैपदम् इत्यस्य अनुवृत्तिः | वा क्यषः (१.३.९०) इत्यस्मात् परस्मैपदम् इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूर्त्रं— वृद्भ्यः वा परस्मैपदम् स्यसनोः |
न वृद्भ्यश्चतुर्भ्यः (७.२.५९) = वृत्, वृध्, शृध्, स्यन्द् इत्येभ्यः चतुर्भ्यः धातुभ्यः सकारादि-आर्धधातुक-प्रत्ययस्य इडागमो न भवति परस्मैपदे | वृतादिभ्यश्चतुर्भ्य उत्तरस्य सकारादेरार्धधातुकस्य परस्मैपदेष्विडागमो न भवति इति काशिकायाम् | न अव्ययपदम्, वृद्भ्यः पञ्चम्यन्तं, चतुर्भ्यः पञ्चम्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | आर्धधातुकस्येड्वलादेः (७.२.३५) इत्यस्मात् आर्धधातुकस्य, इट् इत्यनयोः अनुवृत्तिः | सेऽसिचि कृतचृतच्छृदतृदनृतः (७.२.५७) इत्यस्मात् से इत्यस्य अनुवृत्तिः | गमेरिट् परस्मैपदेषु (७.२.५८) इत्यस्मात् परस्मैपदेषु इत्यस्य अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः, विभक्तिपरिणामेन पञ्चमी-विभक्तौ | अनुवृत्ति-सहितसूर्त्रम्—वृद्भ्यश्चतुर्भ्यः अङ्गेभ्यः से (सः) आर्धधातुकस्य न इट् परस्मैपदेषु |
५) तासि च क्लृपः (७.२.६०) इत्यनेन कृप्-धातोः परस्य परस्मैपदसंज्ञक-तास् च परस्मैपदसंज्ञक-सकारादि-आर्धधातुकप्रत्ययः च अनयोः इडागमो न भवति |
कृप्-धातुः—
परस्मैपदे कल्प्स्यति – अकल्प्स्यत्
अत्मनेपदे कल्पिष्यते / कल्प्स्यते – अकल्पिष्यत / अकल्प्स्यत
तासि च क्लृपः (७.२.६०) = कृप्-धातोः परस्य परस्मैपदसंज्ञक-तास् च परस्मैपदसंज्ञक-सकारादि-आर्धधातुकप्रत्ययः च अनयोः इडागमो न भवति | नाम, केवलम् आत्मनेपदसंज्ञक-तासः च आत्मनेपदसंज्ञक-सकारादि-आर्धधातुकप्रत्ययस्य इडागमो भवति | कृपू-धातुः उपदेशे आत्मनेपदी, किन्तु लुटि च क्लृपः (१.३.९३) इत्यनेन स्य, सन्, तास् इत्येषु त्रिषु प्रत्ययेषु परेषु अयं कृप्-धातुः विकल्पेन परस्मैपदी अपि भवति | सिद्धान्तकौमुद्यां लुटि स्यसनोश्च क्लृपेः परस्मैपदं वा स्यात् | काशिकायां च वृतादित्वादेव स्यसनोर्विकल्पः सिद्धः, लुटि विधीयते | अतः लुटि परस्मैपदे इडागमाभावे 'कल्प्ता' | आत्मनेपदे इडागमे सति 'कल्पिता' | तासि सप्तम्यन्तं, चाव्ययं, क्लृपः पञ्चम्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | आर्धधातुकस्येड्वलादेः (७.२.३५) इत्यस्य सम्पूर्णसूत्रस्य अनुवृत्तिः | गमेरिट् परस्मैपदेषु (७.२.५८) इत्यस्मात् परस्मैपदेषु इत्यस्य अनुवृत्तिः | न वृद्भ्यश्चतुर्भ्यः (७.२.५९) इत्यस्मात् न इत्यस्य अनुवृत्तिः | ‘च' इत्यनेन सेऽसिचि कृतचृतच्छृदतृदनृतः (७.२.५७) इत्यस्मात् से इत्यस्य सप्तम्यन्तस्य अनुकर्षणम् | अनुवृत्ति-सहितसूर्त्रं— क्लृपः परस्मैपदेषु आर्धधातुकस्येड्वलादेः न तासि से च |
४) अतिदेशः
अतिदेशसूत्रद्वारा प्रत्ययस्य स्वभावः यथा, तस्मात् भिन्नो भवति | अनेन नूतनलक्षणम् अध्यारोप्यते | अष्टाध्याय्यां प्रथमाध्यायस्य द्विदीयपादस्य आरम्भे प्रायः सर्वाणि अतिदेशसूत्राणि स्थितानि (विरलतया अन्यत्रापि प्राप्यन्ते) | एभिः सूत्रैः त्रयाणां गुणानाम् अध्याहारः— ङित्त्वं, कित्त्वम्, अकित्त्वञ्च | १.२.१ इत्यस्मात् आरभ्य १.२.२६ इति यावत् अतिदेशप्रकरणम् | तस्मिञ्च प्रथमचत्वारि सूत्राणि सामान्यानि; १.२.५ इत्यस्मात् आरभ्य विशिष्टसूत्राणि; इमानि च सर्वाणि आर्धधातुकप्रक्रियायामेव |
सार्वधातुकप्रक्रियायाम् एकमेव अतिदेशसूत्रम्— सार्वधातुकमपित् (१.२.४) | इदञ्च सामान्यम् अतिदेशसूत्रम् | अवशिष्टत्रीणि सामान्यानि अतिदेशसूत्रणि आर्धधातुकप्रक्रियायां भवन्ति | लुट्-लकारपर्यन्तम् अतिदेशसूत्रचिन्तनम् अधिकं नापेक्षितम् आसीत् यतोहि सार्वधातुकप्रक्रियायां केवलं सार्वधातुकमपित् (१.२.४) | तदा आर्धधातुकप्रक्रियायां यत्र इडागमो न भवति—प्रेरणार्थे णिच्, कर्मणि भावे यक्, परस्मैपदे आशीर्लिङ्, यङन्ताः, यङ्लुगन्ताः च इत्येते सर्वे अनिडादयः—एषु स्थलेषु अतिदेशसूत्रणि न प्रसक्तानि | लुट्-लकारे अतिदेशचिन्तनम् अधिकम् अपेक्षितम् आसीत्; अत्रापि लृट्-लकारे तथैव भवति | उभयत्र किन्तु केवलं सामान्यम् अतिदेशचिन्तनं; धातुम् अधिकृत्य विशिष्टचिन्तनं नापेक्षितम् ।
यथोक्तम् आर्धधातुकप्रक्रियायां त्रीणि सामान्यानि अतिदेशसूत्राणि | तानि च—
गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित् (१.२.१)
विज इट् (१.२.२)
विभाषोर्णोः (१.२.३)
लुट्-लकारात् आरभ्य सर्वत्र एतेषां प्रसङ्गे चिन्तनीयं भवति | लुटि लृटि च एषां त्रयाणामपि कार्यं भवति; यथोक्तं च उभयत्र विशिष्टातिदेशसूत्रणि नापेक्षितानि | (अत्र सामान्यसूत्राणि इत्युक्तं प्रत्ययम् अवलम्ब्य | यत्र यत्र आर्धधातुकप्रक्रिया प्रवर्तते, तत्र सर्वत्र एषां त्रयाणां प्रसक्तिर्भवति | अतः अत्र 'सामान्यसूत्रम्’ इत्युक्तौ प्रतययम् अवलम्ब्य न तु धातुमवलम्ब्य |)
अधुना एतानि त्रीणि सामान्य-अतिदेशसूत्राणि पश्येम, येषां कारणेन स्य-प्रत्ययः ङिद्वत् मन्तव्यः ।
गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित् (१.२.१) = इङ्-धातोः स्थाने यः गाङ्-धातुः तस्मात् च कुटादिगणीयेभ्यः धातुभ्यः ञित्-णित्-भिन्न-प्रत्ययः ङिद्वत् भवति | कुटादिगणे ३५ धातवः सन्ति; सर्वे धातवः तुदादिगणे सन्ति | कुट आदिर्येषां ते कुटादयः, बहुव्रीहिः | गाङ् च कुटादयश्च ते गाङ्कुटादयः, तेभ्यः कुटादिभ्यः | ञ् च ण् च तयोरितरेतरद्वन्द्वः ञ्णौ, ञ्णौ इतौ यस्य स ञ्णित् बहुव्रीहिः, न ञ्णित् अञ्णित्, द्वन्द्वगर्भबहुव्रीहिः | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— गाङ्कुटादिभ्यः अञ्णित् ङित् |
लृटि स्य-प्रत्ययः ञित्-णित्-भिन्नः इत्यतः गाङ्कुटादिभ्यः धातुभ्यः सिद्धतिङ्प्रत्ययाः सर्वे ङिद्वत् भवन्ति | ततः सर्वत्र क्क्ङिति च (१.१.५) इति सूत्रेण गुणनिषेधः भवति | एतदेव च गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित् (१.२.१) इत्यस्य प्रयोजनं— गुणनिषेधः | अत्र प्रश्नः उदेति किमर्थम् उच्यते यत् गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित् (१.२.१) केवलम् आर्धधातुकप्रक्रियायाम् ? किमर्थं सार्वधातुकप्रक्रियायाम् अस्य कार्यं न स्यात् ? अस्य उत्तरमिदं यत् कुटादिगणः तुदादिगणे कश्चन अन्तर्गणः एव | नाम, सर्वे कुटदिगणीयाः धातवः तुदादिगणे एव | तुदादिगणे विकरणप्रत्ययः श; तस्य च 'श'-प्रत्ययस्य अपित्त्वात् सर्वत्र तुदादिगणे धातौ गुणनिषेधः | गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित् (१.२.१) इति सूत्रस्य कार्यं तु गुणनिषेधः एव—यः सार्वधातुकप्रक्रियायां तुदादिगणे सार्वधातुकमपित् (१.२.४) इत्यनेन साधितः—अतः सार्वधातुकप्रक्रियायां तुदादिगणे गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित् (१.२.१) इति सूत्रं निष्प्रयोजनम् | अपि च यथा अग्रे उच्यते, गाङ्-धातुः सार्वधातुकप्रक्रियायां न भवति यतोहि अयं गाङ् इङ्-धातोः स्थाने एव भवति | स च धात्वादेशः लिटि, लुङि, लृङि हि | नाम, केवलम् आर्धधातुकप्रक्रियायाम् |
क्क्ङिति च (१.१.५) = यः प्रत्ययः गित्, कित् अथवा ङित् अस्ति, अपि च तस्मात् प्रत्ययात् पूर्वं तस्य एव प्रत्ययस्य कारणतः इकः स्थाने गुणः वा वृद्धिः वा भवति स्म, सः (गुणः वृद्धिः) न भवति | ग् च क् च ङ् च तेषाम् इतरेतरद्वन्द्वः क्क्ङः; क्क्ङः इतः यस्य सः क्क्ङित्, तस्मिन् परे क्क्ङिति | द्वन्द्वगर्भबहुव्रीहिसमासः | अत्र ग्-स्थाने ककारः खरि च इत्यनेन चर्त्वसन्धिः | क्क्ङिति सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | इको गुणवृद्धी (१.१.३) इत्यस्य पूर्णतया अनुवृत्तिः; न धातुलोप आर्धधातुके (१.१.४) इत्यस्मात् न इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितं सूत्रम्— क्क्ङिति च इकः गुणवृद्धी न |
प्रेरणार्थे णिच्, कर्मणि भावे यक्, परस्मैपदे आशीर्लिङ्, यङन्ताः, यङ्लुगन्ताः च इत्येतेषु अनिडादिषु गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित् (१.२.१) इत्यस्य कार्यं किमर्थं न जातम् ? णिच् णित् इत्यतः सूत्रस्य प्रसक्तिर्नास्ति; अपरेषु स्थलेषु कित्त्वात् ङित्त्वात् च गुणनिषेधत्वात् गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित् (१.२.१) इत्यस्य किमपि फलं नास्ति— यक् कित्, परस्मैपदे आशीर्लिङि किदाशिषि (३.४.१०४) इत्यनेन आशिषि लिङ: यासुट् कित्, यङ् च ङित् |
कित्, ङित्, गित् च एतादृशेषु प्रत्ययेषु परेषु इगन्तधातूनाम् इक्-वर्णस्य सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) इत्यनेन, हलन्तधतूनां च उपधायां स्थितस्य लघु-इक्-वर्णस्य पुगन्तलघूपधस्य च (७.३.८६) इत्यनेन गुणः न भवति । अतः एभ्यः पञ्चत्रिंशद्भ्यः कुटादिभ्यः धातभ्यः गुणकार्यं न भवति । एषां कुटादीनां धातूनां लृट्-लकाररूपाणि साधयिष्यामः अग्रे गत्वा प्रत्येकस्मिन् धातु-समूहे ।
विज इट् (१.२.२) = तुदादिगणीय-विज्-धातुतः ('ओविजी भयचलनयोः' इत्यस्मात्) सर्वे विधीयमानाः इडादि-प्रत्ययाः ङिद्वत् भवन्ति | उद्विजिता, उद्विजितुम्, उद्विजितव्यम् | इटिति किम् ? उद्वेजनम्, उद्वेजनीयम् | विजः पञ्चम्यन्तम्, इट्-प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित् (१.२.१) इत्यस्मात् ङित् इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितं सूत्रम्— विजः इट् ङित् |
यथा—
विज् + इट् + स्यति → पुगन्तलघूपधस्य च (७.३.८६) इत्यनेन गुणादेशः प्रसक्तः → प्रत्ययः सेट् अतः ङिद्वत्; तस्मात् क्क्ङिति च (१.१.५) इत्यनेन गुणनिषेधः → विजिष्यति
विभाषोर्णोः (१.२.३) = ऊर्णु-धातुतः विधीयमानाः इडादि-प्रत्ययाः विकल्पेन ङिद्वत् भवन्ति | विभाषा प्रथमान्तम्, ऊर्णोः पञ्चम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | विज इट् (१.२.२) इत्यस्मात् इट् इत्यस्य अनुवृत्तिः | गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित् (१.२.१) इत्यस्मात् ङित् इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितं सूत्रम्— ऊर्णोः इट् ङित् विभाषा |
यथा, ङिद्वत्-पक्षे—
ऊर्णु + इष्यति → इष्यति विकल्पेन ङिद्वत् अतः क्क्ङिति च (१.१.५) इत्यनेन एकस्मिन् पक्षे गुणनिषेधः → ऊर्णु + इष्यति → अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ (६.४.७७) इत्यनेन उकारान्तधातुरूपि-अङ्गस्य उकारस्य स्थाने उवङ् आदेशो भवति अजादि-प्रत्यये परे → ऊर्णुव् + इष्यति → ऊर्णुविष्यति
अपक्षे ङिद्वत्त्वं न भवति अतः गुणप्रसङ्गः—
ऊर्णु + इष्यति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) → ऊर्णो + इष्यति → एचोऽयवायावः (६.१.७७) → ऊर्णविष्यति
विज इट् (१.२.२), विभाषोर्णोः (१.२.३) इति द्वे सूत्रे सार्वधातुकप्रक्रियायं किमर्थं न भवति ? द्वेऽपि सूत्रे इडागमम् अवलम्ब्य कार्यं कुरुतः | स च इडागमः सार्वधातुकप्रक्रियायां न भवति एव |
इति लृट्-लकारस्य अतिदेशकार्याणि समाप्तानि | त्रीणि अपि सूत्राणि सामान्यानि; अग्रे गत्वाऽपि आर्धधातुकप्रक्रियायां सर्वत्र एषां प्राप्तिर्भवति |
तर्हि एतावता अस्माभिः दृष्टं यत् एकवारं यदा तिङ्प्रत्ययाः सिद्धाः, तदा धातु-प्रत्यययोः मध्ये सामान्य-अङ्गकार्यस्य साधनात् पूर्वं त्रीणि कार्याणि द्रष्टव्यानि—
१) धात्वादेशः— प्रसङ्गवशात् धातोः आकृतिः तु न परिवर्तनीया ?
२) इडागमः— धातोः इडागमदृष्ट्या मूलस्वभावः कः ? अपि च विद्यमान-प्रत्ययस्य (अत्र ’स्य’-प्रत्ययस्य) प्रभावेन अनिट्-धातुः सेट् तु न जायमानः ? अथवा प्रत्ययस्य प्रभावेन सेट्-धातुः तु वेट् न जायमानः ?
३) अतिदेशः— केनचित् अतिदेशसूत्रेण प्रत्ययः ङिद्वत् अथवा किद्वत् इति भवति वा ?
अस्य सर्वस्य परिशीलनानन्तरमेव सामान्यम् अङ्गकार्यं साधनीयम् |
सामान्यम् अङ्गकार्यम्
केनचित् अतिदेशसूत्रेण स्य-प्रत्ययः ङिद्वत् नास्ति चेत्, इगन्तधातूनां च लघूपधधातूनां च इकः गुणादेशो भवति |
इगन्तधातवः
सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) इत्यनेन धात्वन्तस्य इक्-वर्णस्य गुणो भवति कित्-ङित्-गित्-ञित्-णित्-भिन्न-सार्वधातुको वा आर्धधातुको वा प्रत्ययः परः अस्ति चेत् |
नी + लृट् → नी + स्य + तिप् → नी + स्यति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) → नेष्यति
अग्रे गत्वा सर्वत्र सिद्धतिङ्-प्रत्ययः प्रदर्श्यते
हु + स्यति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) → होष्यति
कृ + स्यति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) → करिष्यति
तॄ + स्यति →
इगन्तधातुः सेट् अस्ति चेत्, गुणकार्येण प्राप्तस्य एकारस्य च ओकारस्य क्रमेण अय् च आव् च आदेशो भवति यान्तवान्तसन्धिं कृत्वा |
शी + इष्यति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) → शे + इष्यति → एचोऽयवायावः (६.१.७७) → शय् + इष्यति → शयिष्यति
यु + इष्यति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) → यो + इष्यति → एचोऽयवायावः (६.१.७७) → यव् + इष्यति → यविष्यति
सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) = इगन्ताङ्गस्य इकः गुणः भवति सार्वधातुके आर्धधातुके च प्रत्यये परे | सार्वधातुकञ्च आर्धधातुकञ्च तयोरितरेतरद्वन्द्वः सार्वधातुकार्धधातुके, तयोः सार्वधातुकार्धधातुकयोः | सार्वधातुकार्धधातुकयोः सप्तम्यन्तम्, एकपदमिदं सूत्रम् | मिदेर्गुणः (७.३.८२) इत्यस्मात् गुणः इत्यस्य अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | इको गुणवृद्धी (१.१.३) इत्यनेन परिभाषा-सूत्रेण, इकः स्थानी भवति यत्र स्थानी नोक्तम् | येन विधिस्तदन्तस्य (१.१.७२) इत्यनेन 'इकः अङ्गस्य' इत्युक्ते न केवलम् इक् इति अङ्गं, किन्तु तादृशम् अङ्गं यस्य अन्ते इक्; अलोऽन्त्यस्य (१.१.५२) इत्यनेन अङ्गस्य स्थाने गुणादेशः इति न, अपि तु अङ्गस्य अन्तिमवर्णस्य स्थाने गुणादेशः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— इकः अङ्गस्य गुणः सार्वधातुकार्धधातुकयोः |
एचोऽयवायावः (६.१.७७) = एचः (ए, ओ, ऐ, औ इत्येषां) स्थाने क्रमेण अय्, अव्, आय्, आव् इत्यादेशाः भवन्ति अचि परे | क्रमेण इत्युक्तं यथासंख्यमनुदेशः समानाम् (१.३.१०) इति परिभाषा सूत्रस्य साहाय्येन | अय् च, अव् च, आय् च, आव् च, तेषाम् इतरेतरद्वन्द्वः, अयवायावः | एचः षष्ठ्यन्तम्, अयवायावः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | इको यणचि (६.१.७६) इत्यस्मात् अचि इत्यस्य अनुवृत्तिः; संहितायाम् (६.१.७१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— एचः अयवायावः अचि संहितायाम् |
लघूपधधातवः
पुगन्तलघूपधस्य च (७.३.८६) इत्यनेन धातोः उपधायां स्थितस्य लघु-इक्-वर्णस्य गुणो भवति कित्-ङित्-गित्-ञित्-णित्-भिन्न-सार्वधातुको वा आर्धधातुको वा प्रत्ययः परः अस्ति चेत् |
लिख् → लिख् + इष्यति → पुगन्तलघूपधस्य च (७.३.८६) → लेख् + इष्यति → लेखिष्यति
मिद् →
वृष् →
क्रुश् →
तृप् →
क्लृप् →
पुगन्तलघूपधस्य च (७.३.८६) = पुगन्तस्य अङ्गस्य लघूपधस्य च इकः गुणः भवति सार्वधातुके आर्धधातुके च प्रत्यये परे | पुक् अन्ते यस्य तत् पुगन्तम्, लघ्वी उपधा यस्य तत् लघूपधम् | पुगन्तञ्च लघूपधञ्च तयोः पुगन्तलघूपधं समाहारद्वन्द्वः, तस्य पुगन्तलघूपधस्य | पुगन्तलघूपधस्य षष्ठ्यन्तं पदम्, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | मिदेर्गुणः (७.३.८२) इत्यस्मात् गुणः इत्यस्य अनुवृत्तिः; सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) इत्यस्य पूर्णानुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | इको गुणवृद्धी (१.१.३) इत्यनेन परिभाषा-सूत्रेण, इकः स्थानी भवति यत्र स्थानी नोक्तम् | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— पुगन्तलघूपधस्य च अङ्गस्य इकः गुणः सार्वधातुकार्धधातुकयोः |
मृज्-धातोः वृद्धिः
मृज्-धातुः वेट्, अतः रूपद्वयम्—
मृज् + स्यति → मृजेर्वृद्धिः (७.२.११४) → मार्ज् + स्यति → व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः (८.२.३६) →
मृज् + इष्यति →
मृजेर्वृद्धिः (७.२.११४) = मृज्-धातोः इकः वृद्धिः भवति सार्वधातुके च आर्धधातुके च प्रत्यये परे | अङ्गकार्यत्वात् प्रत्ययः परे अस्त्येव; स च प्रत्ययः धातोः भवति इति कृत्वा सार्वधातुकम् अथवा आर्धधातुकं भवेदेव | मृजेः षष्ठ्यन्तं, वृद्धिः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | इकोगुण्वृद्धी (१.१.३) इत्यस्मात् परिभाषासूत्रात् इकः इत्यस्य षष्ठ्यन्ता अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— मृजेः अङ्गस्य इकः वृद्धिः |
व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः (८.२.३६) = व्रश्च्, भ्रस्ज्, सृज्, मृज्, यज्, राज्, भ्राज्, तुक्-सहित-छकारान्ताः शकारान्ताः चैषां धातूनाम् अन्तिमवर्णस्य स्थाने षकारादेशो भवति झलि पदान्ते च | अलोऽन्त्यस्य (१.१.५२) इत्यनेन अन्तिमवर्णस्य एव स्थाने षकारादेशः, न तु पूर्णपदस्य | व्रश्चश्च भ्रस्जश्च सृजश्च मृजश्च यजश्च राजश्च भ्राजश्च छश्च श् च तेषामितरेतरद्वन्दः व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशः, तेषां व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशाम् | व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षष्ठ्यन्तं, षः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | अत्र 'जच्छशां' इति भागे छे च (६.१.७३) इत्यनेन तुक्-आगमे सति जत्छशां, तदा श्चुत्वसन्धौ जच्छशां | झलो झलि (८.२.२६) इत्यस्मात् झलि इत्यस्य अनुवृत्तिः | स्कोः संयोगाद्योरन्ते च (८.२.२९) इत्यस्मात् अन्ते, च इत्यनयोः अनुवृत्तिः | पदस्य (८.१.१६) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः झलि पदस्य अन्ते च |
स्य-प्रत्ययः ङिद्वत् चेत् गुणनिषेधः
केनचित् अतिदेशसूत्रेण स्य -प्रत्ययः ङिद्वत् भवति चेत्, गुणकार्यं निषिध्यते |
क्क्ङिति च (१.१.५) = यः प्रत्ययः गित्, कित् अथवा ङित् अस्ति, अपि च तस्मात् प्रत्ययात् पूर्वं तस्य एव प्रत्ययस्य कारणतः इकः स्थाने गुणः वा वृद्धिः वा भवति स्म, सः (गुणः वृद्धिः) न भवति | अनुवृत्ति-सहितं सूत्रम्— क्क्ङिति च इकः गुणवृद्धी न |
अतः ३५ कुटादयः धातवः अपि च विज्-धातुः, आहत्य ३६ धातुभ्यः स्य-प्रत्ययः ङिद्वत् भवति इति कारणतः क्क्ङिति च (१.१.५) इत्यनेन गुणः निषिध्यते |
यथा इगन्तधातुषु—
गु + स्यति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) इत्यनेन गुणप्रसक्तिः → गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित् (१.२.१) इत्यनेन कुटादिगणीयेभ्यः धातुभ्यः ञित्-णित्-भिन्न-प्रत्ययः ङिद्वत् → स्य-प्रत्ययः ञित्-णित्-भिन्न अतः ङिद्वत् → क्क्ङिति च (१.१.५) इत्यनेन गुणनिषेधः → गु + स्यति → आदेशप्रत्यययोः (८.३.५९) इत्यनेन इण्-प्रत्याहारात् कवर्गीयात् च परे अपदान्तः आदेशरूपी प्रत्ययावयवो वा सकारः अस्ति चेत्, तस्य सकारस्य स्थाने षकारादेशो भवति → गुष्यति
कु + स्यते →
इगन्तधातुः सेट् अस्ति चेत्—
नू + इष्यति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) इत्यनेन गुणप्रसक्तिः → गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित् (१.२.१) इत्यनेन कुटादिगणीयेभ्यः धातुभ्यः ञित्-णित्-भिन्न-प्रत्ययः ङिद्वत् → स्य-प्रत्ययः ञित्-णित्-भिन्न अतः ङिद्वत् → क्क्ङिति च (१.१.५) इत्यनेन गुणनिषेधः → नू + इष्यति → अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ (६.४.७७) इत्यनेन इकारान्त-उकारान्तधातुरूपि-अङ्गस्य इकारस्य उकारस्य च स्थाने क्रमेण इयङ् उवङ् आदेशो भवति अजादि-प्रत्यये परे → नुव् + इष्यति → नुविष्यति
अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ (६.४.७७) = श्नुप्रत्ययान्ताङ्गस्य (स्वादिगणस्य अङ्गस्य यथा शक्नु इत्यस्य), इकारान्त-उकारान्तधातुरूपि-अङ्गस्य, भ्रू-प्रातिपदिकस्य च— एषाम् इकारस्य उकारस्य स्थाने क्रमेण इयङ् उवङ् च आदेशो भवति अजादि-प्रत्यये परे | श्नु-प्रसङ्गे प्रत्ययग्रहणे तदन्ता ग्राह्याः (परिभाषा #२३) इति परिभाषया तदन्तविधिः; अनेन यस्य अङ्गस्य अन्ते श्नु-प्रत्ययः स्यात्, तस्मात् इत्यर्थः | य्वोः इति विशेषणं 'धातु' शब्दस्य एव यतोहि श्नुप्रत्ययान्ताङ्गं, भ्रू-प्रातिपदिकं च उकारान्तः एव अतः तत्र इयङ् इत्यस्य प्रसक्तिः नास्ति | तर्हि 'धातु' इत्येव अवशिष्यते यस्य कृते य्वोः इति विशेषणं योग्यम् | येन विधिस्तदन्तस्य (१.१.७२) इत्यनेन यस्य धातोः अन्ते इकार-उकारः स्यात् इति अर्थः | श्नुश्च धातुश्च भ्रुश्च तेषाम् इतरेतरद्वन्द्वः श्नुधातुभ्रुवः, तेषां श्नुधातुभ्रुवाम् | इश्च उश्च तयोः इतरेतरद्वन्द्वः यू, तयोः य्वोः | इयङ् च उवङ् च तयोः इतरेतरद्वन्द्वः, इयङुवङौ | अचि सप्तम्यन्तं, श्नुधातुभ्रुवां षष्ठ्यन्तं, य्वोः षष्ठ्यन्तम्, इयङुवङौ प्रथमान्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— य्वोः श्नुधातुभ्रुवाम् अङ्गानाम् इयङुवङौ अचि |
धू + इष्यति →
ऊर्णु + इष्यति → → विभाषोर्णोः (१.२.३) इत्यनेन ऊर्णु-धातुतः विधीयमानाः इडादि-प्रत्ययाः विकल्पेन ङिद्वत् →
लघूपधधातुषु—
डिप् + इष्यति → पुगन्तलघूपधस्य च (७.३.८६) इत्यनेन गुणप्रसक्तिः → गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित् (१.२.१) इत्यनेन कुटादिगणीयेभ्यः धातुभ्यः ञित्-णित्-भिन्न-प्रत्ययः ङिद्वत् → स्य-प्रत्ययः ञित्-णित्-भिन्न अतः ङिद्वत् → क्क्ङिति च (१.१.५) इत्यनेन गुणनिषेधः → डिपिष्यति
एवमेव—
पुट् →
स्फुर् →
कृड् →
उद्विज् + इष्यति → पुगन्तलघूपधस्य च (७.३.८६) इत्यनेन गुणप्रसक्तिः → विज इट् (१.२.२) इत्यनेन तुदादिगणीय-विज्-धातुतः सर्वे विधीयमानाः सेट्-प्रत्ययाः ङिद्वत् → स्य-प्रत्ययः अत्र इडादिः → क्क्ङिति च (१.१.५) इत्यनेन गुणनिषेधः →
षत्व-विधिः
जानीमः यत् इण्-प्रत्याहारात् कवर्गीयात् च परे अपदान्तः आदेशरूपी प्रत्ययावयवो वा सकारः अस्ति चेत्, तस्य सकारस्य स्थाने षकारादेशो भवति आदेशप्रत्यययोः (८.३.५९) इति सूत्रेण | यथा ने + स्यति → नेष्यति; हो + स्यति → होष्यति; स्वर् + स्यति → स्वर्ष्यति | पा-धातुः अस्ति चेत्, न भवति यतोहि पा-धातोः आकारः इण्-प्रत्याहारे नास्ति | पा + स्यति → पास्यति |
तर्हि धातोः अन्तिमवर्णः इण्-प्रत्याहारे अस्ति चेत् आदेशप्रत्यययोः (८.३.५९) इत्यनेन षत्वं भवति | धातोः अन्तिमवर्णः कवर्गे अस्ति चेदपि षत्वं भवति | यथा शक् + स्यति → शक् + ष्यति → शक्ष्यति |
आदेशप्रत्यययोः (८.३.५९) = इण्-प्रत्याहारात् कवर्गीयात् च परे अपदान्तः आदेशरूपी प्रत्ययावयवो वा सकारः अस्ति चेत्, तस्य सकारस्य स्थाने षकारादेशो भवति | आदेशः तु मूर्धन्यवर्णस्य इत्येव उक्तं, परं स्थानेऽन्तरतमः इत्यनेन ट्, ठ्, ड्, ढ्, ण्, ष् इत्येषु मूर्धन्यवर्णेषु षकारस्य नैकट्यम्, अतः षकारः एव आदिष्टः भवति | नुम्, विसर्गः, शर्-प्रत्याहारस्थ-वर्णः एषु अन्यतमः मध्ये अस्ति चेदपि कार्यं भवति | इण्-प्रत्याहरे इमे वर्णाः अन्तर्भूताः— इ, उ, ऋ, ऌ, ए, ओ, ऐ, औ, ह, य, व, र, ल | अस्य कार्यस्य नाम षत्वविधिः | आदेशश्च प्रत्ययश्च आदेशप्रत्ययौ, तयोः आदेशप्रत्यययोः इतरेतरद्वन्द्वः | षष्ठ्यन्तम् एकपदमिदं सूत्रम् | सहे साडः सः (८.३.५६) इत्यस्मात् सः इत्यस्य अनुवृत्तिः | नुंविसर्जनीयशर्व्यवायेऽपि (८.३.५८) इत्यस्य पूर्णा अनुवृत्तिः | तयोर्य्वावचि संहितायाम् (८.२.१०८) इत्यस्मात् संहितायाम् इत्यस्य अधिकारः | इण्कोः (८.३.५७), अपदान्तस्य मूर्धन्यः (८.३.५५) इत्यनयोः अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्—इण्कोः आदेशप्रत्यययोः अपदान्तस्य सः मूर्धन्यः संहितायां, नुंविसर्जनीयशर्व्यवायेऽपि |
लृट्-लकारस्य रूपसिद्धिः
इदं वर्गीकरणम् अनुसृत्य लृट्-लकारस्य रूपसिद्धिः चिन्तनीया
सामान्यम् अङ्गकार्यं मनसि निधाय सर्वेभ्यः धातुभ्यः लृट्-लकारस्य रूपसिद्धिः इदं वर्गीकरणम् अनुसृत्य चिन्तनीयम्—
१) भ्वादिगणात् आरभ्य क्र्यादिगण-पर्यन्तं सर्वेषाम् अजन्तधातूनां लृट्-लकारस्य रूपसिद्धिः
२) भ्वादिगणात् आरभ्य क्र्यादिगण-पर्यन्तं सर्वेषां वेटाम् अनिटां च हलन्तधातूनां लृट्-लकारस्य रूपसिद्धिः
३) भ्वादिगणात् आरभ्य क्र्यादिगण-पर्यन्तं सर्वेषां सेटां हलन्तधातूनां लृट्-लकारस्य रूपसिद्धिः
४) णिजन्तधातूनां लृट्-लकारस्य रूपसिद्धिः
५) सन्नन्तधातूनां लृट्-लकारस्य रूपसिद्धिः
६) यङन्तधातूनां लृट्-लकारस्य रूपसिद्धिः
७) यङ्लुगन्तधातूनां लृट्-लकारस्य रूपसिद्धिः
८) क्यच्, क्यष्, क्यङ्-प्रत्ययान्तधातूनां लृट्-लकारस्य रूपसिद्धिः
अग्रे गत्वा सर्वत्र धातुः सेट् इति चेत्, ‘इडादय-प्रत्ययाः' संयोजनीयाः | पुनः धातुः अनिट् इति चेत्, ‘अनिडादय-प्रत्ययाः' संयोजनीयाः |
१) भ्वादिगणात् आरभ्य क्र्यादिगण-पर्यन्तं सर्वेषाम् अजन्तधातूनां लृट्-लकारस्य रूपसिद्धिः
आकारान्ताः च एजन्ताः च धातवः
सामान्याः आकारान्तधातवः
यथा जानीमः, सर्वे एकाचः आकारान्तधातवः अनिटः सन्ति | अत्र च किमपि विशिष्टकार्यं न वर्तते |
दा + स्यति → दास्यति
परस्मैपदे
| एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
| प्र०पु० | दास्यति | दास्यतः | दास्यन्ति |
| म० पु० | दास्यसि | दास्यथः | दास्यथ |
| उ० पु० | दास्यामि | दास्यावः | दास्यामः |
आत्मनेपदे
| एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
| प्र०पु० | दास्यते | दास्येते | दास्यन्ते |
| म० पु० | दास्यसे | दास्येथे | दास्यध्वे |
| उ० पु० | दास्ये | दास्यावहे | दास्यामहे |
अग्रे गत्वा केवलं प्रथमपुरुषस्य एकवचनान्तरूपं प्रदर्श्यते |
दरिद्रा-धातुः
अनेकाच्-धातवः सर्वे सेटः इति जानीमः | अत्र तादृशः एकः आकारान्तधातुः वर्तते— दरिद्रा-धातुः | तत्र च एकं वार्तिकमस्ति—
दरिद्रातेरार्धधातुके विवक्षिते आलोपो वाच्यः इत्यनेन दरिद्रा-धातोः आर्धधातुके प्रत्यये परे आकारलोपो भवति |
दरिद्रा + इष्यति → दरिद्र् + इष्यति → दरिद्रिष्यति
एजन्तधातवः
आदेच उपदेशेऽशिति (६.१.४५) = उपदेशे एजन्तस्य धातोरात्त्वं न तु शिति | येन विधिस्तदन्तस्य (१.१.७२) इत्यनेन तदन्तविधिः; अलोन्त्यस्य (१.१.५२) इत्यनेन अन्त्यस्य अलः स्थाने | एच् इत्यनेन 'ए, ऐ, ओ, औ' | श् इत् यस्य स शित्, न शित् अशित्, तस्मिन् (विषये) अशिति, नञ्तत्पुरुषः | आत् प्रथमान्तम्, एचः षष्ठ्यन्तम्, उपदेशे सप्तम्यन्तम्, अशिति सप्तम्यन्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | लिटि धातोरनभ्यासस्य (६.१.८) इत्यस्मात् धातोः इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— एचः धातोः आत् उपदेशे अशिति |
धे + स्यति → आदेच उपदेशेऽशिति (६.१.४५) → धा + स्यति → धास्यति
ध्यै + स्यति → आदेच उपदेशेऽशिति (६.१.४५) → ध्या + स्यति → ध्यास्यति
शो + स्यति → आदेच उपदेशेऽशिति (६.१.४५) →
गै + स्यति → आदेच उपदेशेऽशिति (६.१.४५) →
इकारान्तधातवः
सामान्याः इकारान्तधातवः
अत्र गुणकार्यं भवति यथापेक्षितं, सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) इति सूत्रेण | अपि च श्रि, श्वि इति धातुद्वयं त्यक्त्वा अन्ये सर्वे एकाचः इकारान्तधातवः अनिटः |
जि + स्यति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) इत्यनेन आर्धधातुकप्रत्यये परे इगन्ताङ्गस्य इकः गुणः भवति → जे + स्यति → आदेशप्रत्यययोः (८.३.५९) इत्यनेन इण्-प्रत्याहारात् कवर्गीयात् च परे अपदान्तः आदेशरूपी प्रत्ययावयवो वा सकारः अस्ति चेत्, तस्य सकारस्य स्थाने षकारादेशः → जेष्यति
चि + स्यति →
अधि + इ + स्यते →
श्रि, श्वि इति धातू
इमौ द्वौ धातू सेटौ इति जानीमः |
श्रि + इष्यति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) → श्रे + इष्यति → एचोऽयवायावः (६.१.७७) → श्रयिष्यति
श्वि + इष्यति →
डुमिञ् प्रेक्षणे
मीनाति-मिनोति-दीङां ल्यपि च (६.१.५०) = क्र्यादौ मीञ् हिंसायां, स्वादौ डुमिञ् प्रक्षेपणे, दिवादौ दीङ् क्षये इत्येतेषां धातूनाम् अन्त्यस्य अलः स्थाने आकारादेशो भवति ल्यपि विषये, एच्-निमित्त-शिद्भिन्न-प्रत्ययस्य च विषये | नाम मी, मि, दी इत्येषां यदा गुणो वा वृद्धिर्व जायमानः यस्मात् एकारो वा ऐकारो वा जायमानः, ततः पूर्वमेव तत्स्थाने आकारादेशो भवति | अलोन्त्यस्य (१.१.५२) इत्यनेन अन्त्यस्य अलः स्थाने | केषाञ्चित् मतेन अशिति इति अनुवृत्तिः न भवेत् यतोहि कोऽपि शित् प्रत्ययः नास्ति यस्य द्वारा एतेषां धातूनाम् अन्तिम-अलः वर्णस्य स्थाने एच्-आदेशः स्यात् | केषाञ्चित् च मतेन उपदेशे इत्यस्य अनुवृत्तिः न भवेत् | मीनातिश्च मिनोतिश्च दीङ् च तेषामितरेतरद्वन्द्वो मीनातिमिनोतिदीङः, तेषां मीनातिमिनोतिदीङाम् | मीनातिमिनोतिदीङां षष्ठ्यन्तं, ल्यपि सप्तम्यन्तं, चाव्ययपदं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | आदेच उपदेशेऽशिति (६.१.४५) इत्यस्य सम्पूर्णतया अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूर्त्रं— मीनातिमिनोतिदीङाम् आत् ल्यपि च एच (एज्निमित्ते प्रत्यये) उपदेशे अशिति |
डुमिञ् + स्यति → मि + स्यति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) इत्यनेन गुणप्रसक्तिः → मीनाति-मिनोति-दीङां ल्यपि च (६.१.५०) इत्यनेन स्वादौ डुमिञ् प्रक्षेपणे इत्यस्य धातोः अन्त्यस्य अलः स्थाने आकारादेशो भवति एच्-निमित्त-शिद्भिन्न-प्रत्ययस्य च विषये → मा + स्यति → मास्यति
ईकारान्तधातवः
सामान्याः ईकारान्तधातवः
अत्र गुणकार्यं भवति यथापेक्षितं, सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) इति सूत्रेण | डीङ्, शीङ् इति धातुद्वयं त्यक्त्वा अन्ये सर्वे एकाचः ईकारान्तधातवः अनिटः |
नी + स्यति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) इत्यनेन आर्धधातुकप्रत्यये परे इगन्ताङ्गस्य इकः गुणः भवति → ने + स्यति → आदेशप्रत्यययोः (८.३.५९) इत्यनेन इण्-प्रत्याहारात् कवर्गीयात् च परे अपदान्तः आदेशरूपी प्रत्ययावयवो वा सकारः अस्ति चेत्, तस्य सकारस्य स्थाने षकारादेशः → नेष्यति
भी + स्यति →
क्री + स्यति →
डीङ्, शीङ् इति धातू
इमौ द्वौ धातू सेटौ इति जानीमः |
डीङ् + इष्यते → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) → डे + इष्यते → एचोऽयवायावः (६.१.७७) → डयिष्यते
शीङ् + इष्यते →
दीधी, वेवी
दीधी, वेवी इति द्वौ धातू अनेकाचौ अतः सेटौ
दीधीवेवीटाम् (१.१.६) = दीधीङ्, वेवीङ् इति धात्वोः च इट् इत्यागमस्य च, एषां गुणः वृद्धिः च न भवतः | दिधीश्च वेवीश्च इट् च तेषामितरेतरद्वन्द्वः दीधीवेवीटः, तेषां दीधीवेवीटाम् | इको गुणवृद्धी (१.१.३) इत्यस्मात् गुणवृद्धी इत्यस्य अनुवृत्तिः | न धातुलोप आर्धधातुके (१.१.४) इत्यस्मात् न इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूर्त्रं— दीधी-वेवी-इटाम् इकः गुणवृद्धी न |
यीवर्णयोर्दीधीवेव्योः (७.४.५३) = यकारादिः च इकारादिः च प्रत्यये परे देधी, वेवी इति धात्वोः ईकारस्य लोपो भवति |
दीधी + इष्यते → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) इत्यनेन गुणप्रसक्तिः → दीधीवेवीटाम् (१.१.६) इत्यनेन गुणनिषेधः → दीधी + इष्यते → यीवर्णयोर्दीधीवेव्योः (७.४.५३) इत्यनेन धातोः ईकारलोपः → दीध् + इष्यते → दीधिष्यते
वेवी + इष्यते →
मीञ् हिंसायां, दीङ् क्षये इति द्वौ धातू
मीनाति-मिनोति-दीङां ल्यपि च (६.१.५०) = क्र्यादौ मीञ् हिंसायां, स्वादौ डुमिञ् प्रक्षेपणे, दिवादौ दीङ् क्षये इत्येतेषां धातूनाम् अन्त्यस्य अलः स्थाने आकारादेशो भवति ल्यपि विषये, एच्-निमित्त-शिद्भिन्न-प्रत्ययस्य च विषये | नाम मी, मि, दी इत्येषां यदा गुणो वा वृद्धिर्व जायमानः यस्मात् एकारो वा ऐकारो वा जायमानः, ततः पूर्वमेव तत्स्थाने आकारादेशो भवति | अलोन्त्यस्य (१.१.५२) इत्यनेन अन्त्यस्य अलः स्थाने | केषाञ्चित् मतेन अशिति इति अनुवृत्तिः न भवेत् यतोहि कोऽपि शित् प्रत्ययः नास्ति यस्य द्वारा एतेषां धातूनाम् अन्तिम-अलः वर्णस्य स्थाने एच्-आदेशः स्यात् | केषाञ्चित् च मतेन उपदेशे इत्यस्य अनुवृत्तिः न भवेत् | मीनातिश्च मिनोतिश्च दीङ् च तेषामितरेतरद्वन्द्वो मीनातिमिनोतिदीङः, तेषां मीनातिमिनोतिदीङाम् | मीनातिमिनोतिदीङां षष्ठ्यन्तं, ल्यपि सप्तम्यन्तं, चाव्ययपदं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | आदेच उपदेशेऽशिति (६.१.४५) इत्यस्य सम्पूर्णतया अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूर्त्रं— मीनातिमिनोतिदीङाम् आत् ल्यपि च एच (एज्निमित्ते प्रत्यये) उपदेशे अशिति |
(प्र +) मीञ् + स्यति → मी + स्यति → मीनाति-मिनोति-दीङां ल्यपि च (६.१.५०) इत्यनेन स्वादौ डुमिञ् प्रक्षेपणे इत्यस्य धातोः अन्त्यस्य अलः स्थाने आकारादेशो भवति एच्-निमित्त-शिद्भिन्न-प्रत्ययस्य च विषये → प्र + मा + स्यति → प्रमास्यति
(उप +) दीङ् + स्यते → उप + दी + स्यते →
लीङ् श्लेषणे ली श्लेषणे इति द्वौ धातू
विभाषा लीयतेः (६.१.५१) = लीङ् श्लेषणे (दिवादौ), ली श्लेषणे (क्र्यादौ) इत्यनयोः विकल्पेन आत्वादेशो भवति एचः विषये | नाम यदा कदाचित् गुणकार्यस्य प्राङ्गत्वात् ईकारस्य स्थाने एकारः जायमानः, तदा विकल्पेन आकारादेशो भवति |
ली + स्यते → ले + स्यते → ला + स्यते → लास्यते | आत्वाभावे लेष्यते |
उकारान्तधातवः
सामान्याः उकारान्तधातवः
अत्र गुणकार्यं भवति यथापेक्षितं, सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) इति सूत्रेण | यु, रु, नु, स्नु, क्षु, क्ष्णु इत्येतान् धातून् त्यक्त्वा अन्ये सर्वे एकाचः उकारान्तधातवः अनिटः |
हु (दानादानयोः, जुहोत्यादौ, लटि जुहोति) + स्यति →
द्रु (भ्वादौ, गतौ, लटि द्रवति) + स्यति →
षट् सेटः उकारान्तधातवः
यु, रु, नु, स्नु, क्षु, क्ष्णु इत्येते धातवः सेटः
यु + इष्यति →
एवमेव रु, नु, स्नु, क्षु, क्ष्णु | सर्वे परस्मैपदिनः |
उकारान्ताः कुटादिधातवः
गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित् (१.२.१) = इङ्-धातोः स्थाने यः गाङ्-धातुः तस्मात् च कुटादिगणीयेभ्यः धातुभ्यः ञित्-णित्-भिन्न-प्रत्ययः ङिद्वत् भवति | कुटादिगणे ३५ धातवः सन्ति; सर्वे धातवः तुदादिगणे सन्ति | कुट आदिर्येषां ते कुटादयः, बहुवीहिः | गाङ् च कुटादयश्च ते गाङ्कुटादयः, तेभ्यः कुटादिभ्यः | ञ् च ण् च तयोरितरेतरद्वन्द्वः ञ्णौ, ञ्णौ इतौ यस्य स ञ्णित् बहुव्रीहिः, न ञ्णित् अञ्णित्, द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— गाङ्कुटादिभ्यः अञ्णित् ङित् |
लृटि सिद्धतिङ्प्रत्ययाः सर्वे ञित्-णित्-भिन्नाः इत्यतः गाङ्कुटादिभ्यः धातुभ्यः एते सर्वे ङिद्वत् भवन्ति | ततः सर्वत्र क्क्ङिति च (१.१.५) इति सूत्रेण गुणनिषेधः भवति |
क्क्ङिति च (१.१.५) = यः प्रत्ययः गित्, कित् अथवा ङित् अस्ति, अपि च तस्मात् प्रत्ययात् पूर्वं तस्य एव प्रत्ययस्य कारणतः इकः स्थाने गुणः वा वृद्धिः वा भवति स्म, सः (गुणः वृद्धिः) न भवति | ग् च क् च ङ् च तेषाम् इतरेतरद्वन्द्वः क्क्ङः; क्क्ङः इतः यस्य सः क्क्ङित्, तस्मिन् परे क्क्ङिति | द्वन्द्वगर्भबहुव्रीहिसमासः | अत्र ग्-स्थाने ककारः खरि च इत्यनेन चर्त्वसन्धिः | क्क्ङिति सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | इको गुणवृद्धी (१.१.३) इत्यस्य पूर्णतया अनुवृत्तिः; न धातुलोप आर्धधातुके (१.१.४) इत्यस्मात् न इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितं सूत्रम्— क्क्ङिति च इकः गुणवृद्धी न |
गु पुरीषोत्सर्गे
गु + स्यति →
ध्रु गतिस्थैर्ययोः
ध्रु + स्यति →
कुङ् शब्दे
कु + स्यते →
ऊर्णु-धातुः
विभाषोर्णोः (१.२.३) = ऊर्णु-धातुतः विधीयमानाः इडादि-प्रत्ययाः विकल्पेन ङिद्वत् भवन्ति | विभाषा प्रथमान्तम्, ऊर्णोः पञ्चम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | विज इट् (१.२.२) इत्यस्मात् इट् इत्यस्य अनुवृत्तिः | गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित् (१.२.१) इत्यस्मात् ङिट् इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितं सूत्रम्— ऊर्णोः इट् ङित् विभाषा |
यथा—
ऊर्णु + इष्यति → इता विकल्पेन ङिद्वत् अतः क्क्ङिति च (१.१.५) इत्यनेन एकस्मिन् पक्षे गुणनिषेधः → ऊर्णु + इष्यति → अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ (६.४.७७) इत्यनेन उकारान्तधातुरूपि-अङ्गस्य उकारस्य स्थाने उवङ् आदेशो भवति अजादि-प्रत्यये परे → ऊर्णुविष्यति
अपक्षे ङिद्वत्त्वं न भवति अतः गुणप्रसङ्गः—
ऊर्णु + इष्यति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) → ऊर्णो + इष्यति → एचोऽयवायावः (६.१.७७) → ऊर्णविष्यति
ऊकारान्तधातवः
सामान्याः ऊकारान्तधातवः
अत्र गुणकार्यं भवति यथापेक्षितं, सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) इति सूत्रेण | इडागमपाठे 'सर्वे ऊकारान्तधातवः सेटः' इति अधीतवन्तः |
भू + इष्यति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) → भो + इष्यति → एचोऽयवायावः (६.१.७७) → भविष्यति
पू + इष्यति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) →
वस्तुतस्तु चत्वारः ऊकारान्तधातवः वेटः इत्यपि ज्ञातवन्तः वेट्-धातुपाठे | एते चत्वारः वेट्-धातवः सन्ति— द्वौ धू-धातू (धूञ् कम्पने स्वादौ क्र्यादौ च), द्वौ सू-धातू ('षूङ् प्राणिगर्भविमोचने' अदादिगणे, ‘षूङ् प्राणिप्रसवे' दिवादिगणे) | धू विधूनने, धूञ् कम्पने चुरादि चेति द्वौ धातू सेटौ |
इडादिपक्षे—
धू + इष्यति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) → धो + इष्यति → एचोऽयवायावः (६.१.७७) → धविष्यति |
एवेमेव सू + इष्यति →
अनिडादिपक्षे—
धू + स्यति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) → धो + स्यति → धोष्यति
एवेमेव—
सू + स्यति →
कुटादिधातवः
कुटादिगणे णू स्तवने, धू विधूनने इति द्वौ ऊकारान्तधातवः स्तः | द्वावपि सेटौ; द्वयोरपि कुटादिगणीयत्वस्य गुणनिषेधत्वात् उवङ्-आदेशः |
णू + इष्यति → नुविष्यति
धू + इष्यति →
णू + इष्यति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) इत्यनेन गुणः प्रसक्तः → क्क्ङिति च (१.१.५) इति सूत्रेण गुणनिषेधः→ नू + इष्यति → अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ (६.४.७७) इत्यनेन अजादि प्रत्यये परे उवङ्-आदेशः → न् + उव् + इष्यति → नुविष्यति
एवमेव—
धू + इष्यति →
अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ (६.४.७७) = श्नुप्रत्ययान्ताङ्गस्य (स्वादिगणस्य अङ्गस्य यथा शक्नु इत्यस्य), इकारान्त-उकारान्तधातुरूपि-अङ्गस्य, भ्रू-प्रातिपदिकस्य च— एषाम् इकारस्य उकारस्य स्थाने क्रमेण इयङ् उवङ् च आदेशो भवति अजादि-प्रत्यये परे |
ब्रू-धातोः वच् इति धात्वादेशः
ब्रू + स्यति → ब्रुवो वचिः (२.४.५३) इत्यनेन ब्रुवो वचिरादेशो भवति आर्धधातुकविषये → वच् + स्यति → चोः कुः (८.२.३०) इत्यनेन चवर्गस्य स्थाने कवर्गादेशो भवति झलि परे → वच् + स्यति → वक्ष्यति
ब्रुवो वचिः (२.४.५३) = ब्रुवो वचिरादेशो भवति आर्धधातुकविषये | इकार उच्चारणार्थः | ब्रुवः षष्ठ्येकवचनं, वचिः प्रथमैकवचनं, द्विपदमिदं सूत्रम् | आर्धधातुके (२.४.३५) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— ब्रुवः वचिः आर्धधातुके |
ऋकारान्तधातवः
सामान्याः ऋकारान्तधातवः
अत्र गुणकार्यं भवति यथापेक्षितं, सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) इति सूत्रेण | वृङ्, वृञ् इति द्वौ धातू सेटौ; स्वृ-धातुः वेट्; एतान् त्रीन् धातून् विहाय अन्ये सर्वे एकाचः ऋकारान्तधातवः अनिटः | परन्तु ऋद्धनोः स्ये (७.२.७०) इत्यनेन सर्वे ऋकारान्ताः धातवः, हन्-धातुः च स्यप्रत्यये सेटः भवन्ति | अनेन स्वृ-धातुः अपि सेट् भवति | अतः अन्ततो गत्वा स्य-प्रत्यये परे सर्वे ऋकारान्ताः धतवः सेटः एव |
कृ + इष्यति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) → कर् + इष्यति → करिष्यति
धृ + इष्यति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) →
भृ + इष्यति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) →
ऋद्धनोः स्ये (७.२.७०) इत्यनेन ऋकारान्ताः धातवः, हन्-धातुः च स्यप्रत्यये सेटः भवन्ति | ऋकारान्तानां धातूनां हन्तेश्च स्य इडागमो भवति इति काशिकायाम् | ऋतो हन्तेश्च स्यस्य इट् स्यात् इति सिद्धान्तकौमुद्याम् | ऋत् च हन् च तयोरितरेतरद्वन्द्वः ऋद्धनौ, तयोः ऋद्धनोः (झलां जशोऽन्ते (८.२.३९), झयो होऽन्यतरस्याम् (८.४.६२)) | ऋद्धनोः षष्ठ्यन्तं, पञ्चम्यर्थे षष्ठी; स्ये सप्तम्यन्तं, षष्ठ्यर्थे सप्तमी; द्विपदमिदं सूत्रम् | आर्धधातुकस्येड् वलादेः (७.२.३५) इत्यस्मात् इट् इत्यस्य अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— ऋद्धनोः अङ्गयोः (ऋद्धभ्यां अङ्गाभ्यां) स्ये (स्यस्य) इट् |
वृङ्, वृञ् इत्यनयोः विकल्पेन इटः दीर्घत्वम्
वॄतो वा (७.२.३८) इत्यनेन वृ-धातोः ॠकारान्तेभ्यश्च धातुभ्यः इटो वा दीर्घो भवति | ’वृ’ इत्यनेन वृङ्वृञोः सामान्येन ग्रहणम् |
वृङ् + इष्यते → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) → वर् + इष्यते → वॄतो वा (७.२.३८) इत्यनेन वृ-धातोः इटो वा दीर्घो भवति → वरिष्यते / वरीष्यते
वृञ् + इष्यति/ते →
वॄतो वा (७.२.३८) = वृ-धातोः ॠकारान्तेभ्यश्च धातुभ्यः इटो वा दीर्घो भवति अलिटि | वृ इति वृङ्वृञोः सामान्येन ग्रहणं, तस्मादुत्तरस्य ॠकारान्तेभ्यश्चेटो वा दीर्घो भवति इति काशिकायाम् | वृङ्वृञ्भ्यामॄदन्ताञ्चेटो दीर्घो वा स्यान्न तु लिटि इति सिद्धान्तकौमुद्याम् | ’वृ’ इत्यनेन वृङ्वृञोः सामान्येन ग्रहणम् | वृश्च ॠच्च तयोः समाहारद्वन्द्वो वॄत्, तस्मात् वॄतः | वॄतः पञ्चम्यन्तं, वा अव्ययं, द्विपदमिदं सूत्रम् | आर्धधातुकस्येड् वलादेः (७.२.३५) इत्यस्मात् विभक्तिपरिणामेन षष्ठ्यां इटः इत्यस्य अनुवृत्तिः | ग्रहोऽलिटि दीर्घः (७.२.३७) इत्यस्मात् अलिटि, दीर्घः इत्यनयोः अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्—वॄतः अङ्गात् इटः वा दीर्घः अलिटि |
ॠकारान्तधातवः
यथा अधीतवन्तः इडागमपाठे, सर्वे एकाचः ॠकारान्तधातवः सेटः | अतः सर्वत्र इडागमसहित-सिद्धतिङ्प्रत्ययाः संयोजनीयाः | अपि च गुणकार्यं भवति यथापेक्षितं, सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) इति सूत्रेण | तदा यथा दृष्टम् उपरि, वॄतो वा (७.२.३८) इत्यनेन सर्वेभ्यः ॠकारान्तेभ्यः धातुभ्यः विधीयमानानां सेट्-प्रत्ययानां विकल्पेन इडागमः विकल्पेन दीर्घो भवति |
तॄ + इष्यति → सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) → तर् + इष्यति → तरिष्यति → वॄतो वा (७.२.३८) इत्यनेन ॠकारान्तेभ्यश्च धातुभ्यः इटो वा दीर्घो भवति → तरीष्यति | तरिष्यति, तरीष्यति |
शॄ + इष्यति →
जॄ + इष्यति →
गॄ + इष्यति →
इति सर्वेषाम् अजन्तधातूनां लृट-लकारस्य रूपसिद्धिः समाप्ता |
हलन्तधातूनां लृट्-लकार-रूपाणि
पुनस्स्मरणार्थम् उच्यते यत् अलोन्त्यात्पूर्व उपधा (१.१.६५) इत्यनेन कस्यचिदपि शब्दस्य अन्तिमात् वर्णात् पूर्वं यः वर्णः, तस्य वर्णस्य ’उपधा’ इति संज्ञा भवति | यस्य धातोः उपधायां लघु-अकारो भवति सः धातुः ’अदुपध-धातुः’ इत्युच्यते | यथा हन्-धातुः, गम्-धातुः इत्यादयः धातवः | यस्य धातोः उपधायां लघु-इकारो भवति सः धातुः ’इदुपध-धातुः’ इत्युच्यते | यथा भिद्, छिद्, चित्, लिख् इत्यादयः धातवः | यस्य धातोः उपधायां लघु-उकारो भवति सः धातुः ’उदुपध-धातुः’ इत्युच्यते | यथा मुद्, क्षुद्, बुध् इत्यादयः धातवः | यस्य धातोः उपधायां लघु-ऋकारो भवति सः धातुः ’ऋदुपध-धातुः’ इत्युच्यते | यथा वृष्, कृष्, मृष् इत्यादयः धातवः |
२) भ्वादिगणात् आरभ्य क्र्यादिगण-पर्यन्तं सर्वेषां वेटाम् अनिटां च हलन्तधातूनां लृट्-लकारस्य रूपसिद्धिः
हलन्तधातवः आधिक्येन सेटः यथा जानीमः | हलन्तधातुषु १०२ धातवः अनिटः सन्ति; तेषां लृट्-लकाररूपाणि अधुना साधायिष्यामः | हलन्तधातुषु ३७ धातवः वेटः सन्ति | तेषु १४ धातवः ऊदितः, ८ धातवः रधादयः, अपि च एकः निर्-उपसर्गपूर्वकः कृष्-धातुः | एषामपि सर्वेषां वेटां धातूनां लृट्-लकाररूपाणि अधुना साधायिष्यामः |
मनसि भवेत् यत् अङ्गकार्याणि यदा समाप्तानि तदैव सन्धिकार्यं करणीयं भवति | अन्यच्च येषां धातूनाम् उपधायां वर्गीय-अनुनासिकवर्णः (कस्यचित् वर्गस्य पञ्चमसदस्यः) वर्तते, अङ्गकार्यात् प्राक् प्रथमं कार्यम् अस्ति यत् तस्य उपधावर्णस्य परिवर्तनं करणीयं, यथा भञ्ज् + स्यति → भन्ज् + स्यति, अञ्ज् + स्यति → अन्ज् + स्यति, सञ्ज् + स्यति → सन्ज् + स्यति |
कवर्गान्त-धातवः
धातोः अन्ते यः ककारः, खकारः, गकारः, घकारो भवति, तस्य ’स्यति’ इत्यस्य सकारस्य प्रभावेन खरि च (८.४.५५) इत्यनेन ककारादेशो भवति, चर्त्वसन्धिः इति यत् उच्यते |
अत्र तादृशः एकः एव धातुः अस्ति—शक्-धातुः |
शक् + स्यति → शक् + ष्यति → शक्ष्यति
खरि च (८.४.५५) = झलः स्थाने चरादेशो भवति खरि परे | खरि सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम् | झलां जश् झशि (८.४.५३) इत्यस्मात् झलां इत्यस्य अनुवृत्तिः; अभ्यासे चर्च (८.४.५४) इत्यस्मात् चर् इत्यस्य अनुवृत्तिः | तयोर्य्वावचि संहितायाम् (८.२.१०८) इत्यस्मात् संहितायाम् इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— झलां चर् खरि च संहितायाम् |
चवर्गान्त-धातवः
तञ्चू-धातुः वेट् अस्ति |
तञ्च् + स्यति → तन्च् + स्यति → चोः कुः (८.२.३०) → नश्चापदान्तस्य झलि (८.३.२४) → अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः (८.४.५८) →
तञ्च् + इष्यति →
चोः कुः (८.२.३०) = चवर्गस्य स्थाने कवर्गादेशो भवति झलि पदान्ते च | चोः षष्ठ्यन्तं, कुः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | झलो झलि (८.२.२६) इत्यस्मात् झलि इत्यस्य अनुवृत्तिः | स्कोः संयोगाद्योरन्ते च (८.२.२९) इत्यस्मात् अन्ते, च इत्यनयोः अनुवृत्तिः | पदस्य (८.१.१६) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— चोः कुः झलि पदस्य अन्ते च |
नश्चापदान्तस्य झलि (८.३.२४) = अपदान्तस्य नकारस्य मकारस्य च स्थाने अनुस्वारादेशो भवति झलि परे | झल्-प्रत्याहारे वर्गस्य प्रथमः, द्वितीयः, तृतीयः, चतुर्थः च वर्णाः अपि च श्, ष्, स्, ह् इति वर्णाः अन्तर्भूताः | पदस्य अन्तः पदान्तः, न पदान्तः अपदान्तः तस्य अपदान्तस्य | नः षष्ठ्यन्तं, च अव्ययपदम्, अपदान्तस्य षष्ठ्यन्तं, झलि सप्तम्यन्तं, अनेकपदमिदं सूत्रम् | मोऽनुस्वारः (८.३.२३) इत्यस्मात् मः, अनुस्वारः इत्यनयोः अनुवृत्तिः | तयोर्य्वावचि संहितायाम् (८.२.१०८) इत्यस्मात् संहितायाम् इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— अपदान्तस्य मः नः च अनुस्वारः झलि संहितायाम् |
अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः (८.४.५८) = अनुस्वारस्य स्थाने परसवर्णादेशो भवति ययि परे | परस्य सवर्णः, परसवर्णः, षष्ठी तत्पुरुषः | अनुस्वारस्य षष्ठ्यन्तं, ययि सप्तम्यन्तं, परसवर्णः प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | यय्-प्रत्याहारे श्, ष्, स्, ह् एतान् वर्जयित्वा सर्वे हल्-वर्णाः अन्तर्भूताः | तयोर्य्वावचि संहितायाम् (८.२.१०८) इत्यस्मात् संहितायाम् इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— अनुस्वारस्य परसवर्णः ययि संहितायाम् |