05---sArvadhAtukaprakaraNam-adantam-aGgam/07---divAdigaNaH: Difference between revisions

Content added Content deleted

Inline

Latest revision as of 01:29, 18 March 2024

ध्वनिमुद्रणानि
2016 वर्गः
१) divAdigaNaH-1--paricayaH_2016-12-28
२) divAdigaNaH-2--sAmAnya-dhAtavaH_+_anidit-dhAtavaH_2017-01-04
३) divAdigaNaH-3--samprasAraNinaH-dhAtavaH_+_RukArAnta-dhAtavaH_2017-01-11
४) divAdigaNaH-4--sthAnentaratamaH-sthAnena-arthena-guNena-pramANena-ca_+_vakArAntAH_+_mid_+_jan_+ _okArAntAH_+_shamAdayaH_2017-01-18
2015 वर्गः
१) divAdigaNaH--1_(sArvadhAtukalakArAH)--pramukha-siddhAntAH_2015-06-23
२) pANinIya-dhAtupATha-pustakasya-paricayaH_+_divAdigaNaH--2_+_sAmAnyadhAtavaH_+_anidit-dhAtavaH_2015-06-30
३) divAdigaNaH--3_anidit-dhAtavaH_+_samprasAraNinaH-dhAtavaH_2015-07-07
४) divAdigaNaH--4_RukArAntAH_vakArAntAH_mid-jan-dhAtU_okArAntAH_shamAdayaH _2015-07-14

दिवादिगणे, कर्त्रर्थे सार्वधातुकप्रत्यये परे धातुभ्यः श्यन्‌ विकरणप्रत्ययः विहितः अस्ति | सर्वप्रथमं कर्तरि शप्‌ (३.१.६८) इत्यनेन शप्‌ विहितः, तदा कर्तरि शप्‌ इति सूत्रं प्रबाध्य दिवादिभ्यः श्यन्‌ (३.१.६९) आगत्य कार्यं करोति | किमर्थम्‌ ? अस्यां दशायां दिवादिभ्यः श्यन्‌ स्वस्य कार्यं न करोति चेत्‌ इदं सूत्रं निरवकाशं भविष्यति | कर्तरि शप्‌ इत्यस्य अन्यत्रलब्धावकाशः अस्ति | अतः दिवादिभ्यः श्यन्‌, कर्तरि शप्‌ इत्यस्य अपवादभूतसूत्रम्‌ | पूर्वपरनित्यान्तरङ्गापवादानामुत्तरोत्तरं बलीयः इति परिभाषया यत्‌ सूत्रं अपवादः अस्ति, तत्‌ अपरस्य अपेक्षया बलवत्‌ | अतः अत्र दिवादिभ्यः श्यन्‌ इति सूत्रस्य कार्यं सिध्यति |

दिवादिभ्यः श्यन्‌ (३.१.६९) = दिवादिगणे स्थितेभ्यः धातुभ्यः श्यन्‌-प्रत्ययः भवति, कर्त्रर्थक-सार्वधातुकप्रत्यये परे | दिव्‌ आदिर्येषां ते, दिवादयः बहुव्रीहिसमासः, तेभ्यः दिवादिभ्यः | दिवादिभ्यः पञ्चम्यन्तं, श्यन्‌ प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | कर्तरि शप्‌ (३.१.६८) इत्यस्मात्‌ कर्तरि इत्यस्य अनुवृत्तिः; सार्वधातुके यक्‌ (३.१.६७) इत्यस्मात्‌ सार्वधातुके इत्यस्य अनुवृत्तिः | प्रत्ययः (३.१.१), परश्च (३.१.२) इत्यनयोः अधिकारः; धातोरेकाचो हलादेः क्रियासमभिहारे यङ्‌ (३.१.२२) इत्यस्मात्‌ धातोः इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— दिवादिभ्यः धातुभ्यः श्यन्‌ प्रत्ययः परश्च कर्तरि सार्वधातुके |

कर्तरि शप्‌ (३.१.६८) = धातुतः शप्‌-प्रत्ययः भवति, कर्त्रर्थक-सार्वधातुकप्रत्यये परे | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— धातोः शप्‌ प्रत्ययः परश्च कर्तरि सार्वधातुके |

अयं श्यन्‌-प्रत्ययः शित्‌ इति कारणतः तिङ्‌शित्सार्वधातुकम्‌ (३.४.११३) इति सूत्रेण सार्वधातुकप्रत्ययः | तस्मात्‌ कारणात्‌, श्यन्‌-प्रत्यये परे, सार्वधातुकार्धधातुकयोः (७.३.८४) पुगन्तलघूपधस्य च (७.३.८६) इति सूत्राभ्यां गुणकार्यं विहितम्‌ | परन्तु श्यन्‌ अपित्‌, अतः सार्वधातुकमपित्‌ (१.२.४) इति सूत्रेण ङिद्वत्‌ | ङिद्वत्‌ अतः क्क्ङिति च (१.१.५) इति कारणतः यत्र यत्र गुण-कार्यं विहितम्‌, तत्र तत्र निषिद्धम्‌ |

सार्वधातुकमपित्‌ (१.२.४) = अपित्‌ सार्वधातुकम्‌ ङित्‌ इव अस्ति | सार्वधातुकम्‌ प्रथमान्तम्‌, अपित्‌ प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | गाङ्‌कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित्‌ (१.२.१) इत्यस्मात्‌ ङित्‌ इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितं सूत्रम्‌— सार्वधातुकम्‌ अपित्‌ ङित् |

क्क्ङिति च (१.१.५) = यः प्रत्ययः गित्‌, कित्‌ अथवा ङित्‌ अस्ति, अपि च तस्मा‌त्‌ प्रत्ययात्‌ पूर्वं तस्य एव प्रत्ययस्य कारणतः इकः स्थाने गुणः वा वृद्धिः वा भवति स्म, सः (गुणः वृद्धिः) न भवति | ग्‌ च क्‌ च ङ्‌ च तेषाम्‌ इतरेतरद्वन्द्वः क्क्ङः; क्क्ङः इतः यस्य सः क्क्ङित्‌, तस्मिन्‌ परे क्क्ङिति | द्वन्द्वगर्भबहुव्रीहिसमासः | अत्र ग्‌-स्थाने ककारः खरि च इत्यनेन चर्त्वसन्धिः | क्क्ङिति सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | इको गुणवृद्धी (१.१.३) इत्यस्य पूर्णतया अनुवृत्तिः; न धातुलोप आर्धधातुके (१.१.४) इत्यस्मात्‌ न इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितं सूत्रम्‌— क्क्ङिति च इकः गुणवृद्धी न |

प्रश्नः उदेति यत्‌ श्यन्‌-प्रत्ययस्य आगमनात्‌ प्रागेव किमर्थं न गुणकार्यं भवतु ? यथा दिव्‌-धातुः + तिप्‌ | तिप्‌ तु सार्वधातुकः अतः अनेन किमर्थं न गुणः ? उत्तरम्‌ अस्ति यत्‌ श्यनः विधानं नित्यम्‌, तिपः गुणकार्यम्‌ अनित्यम्‌ इति कारणेन गुणकार्यं निषिद्धम्‌ | पूर्वपरनित्यान्तरङ्गापवादानामुत्तरोत्तरं बलीयः (परिभाषा ३८) | अनया पूर्वसूत्रस्य अपेक्षया परसूत्रं बलवत्‌ भवति; परसूत्रस्य अपेक्षया नित्यसूत्रं बलवत्‌ भवति; नित्यसूत्रस्य अपेक्षया अन्तरङ्गसूत्रं बलवत्‌ भवति; अन्तरङ्गसूत्रस्य अपेक्षया अपवादसूत्रं बलवत्‌ भवति |

नित्यम्‌ | कृताकृतप्रसङ्गी यः विधिः भवति, सः नित्यः इत्युच्यते | समानकाले समानस्थले द्वयोः सूत्रयोः प्रसक्तिरस्ति इति चिन्तयतु | द्वयोर्मध्ये एकस्य सूत्रस्य प्रवृत्तिः कारिता; तदनन्तरमपि अपरस्य सूत्रस्य पुनः प्राप्तिः अस्ति चेत्‌, तस्यां दशायां यत्‌ अपरं सूत्रम्‌ अस्ति, तत्‌ नित्यसूत्रम्‌ इत्युच्यते | नित्यं नाम तस्य प्रसक्तिः पूर्वमपि आसीत्‌, अनन्तरमपि अस्ति | यदा किञ्चन सूत्रं नित्यम्‌ अस्ति, तदा तत्‌ सूत्रं प्रथममेव प्रवर्तनीयम्‌ | नित्यम्‌ इत्यस्मात् कारणात्‌ बलवत्‌ | अतः पूर्वसूत्रं नित्यम्‌ अस्ति चेत्‌ पूर्वसूत्रं सत्यपि पूर्वम्‌ आयाति |

तर्हि आहत्य दिवादिगणे श्यन्‌ विहितः; श्यन्‌ च ङिद्वत्‌ | अस्य एकः परिणामः गुणनिषेधः | परन्तु प्रत्ययस्य ङित्‌‍ ङिद्वत्‌ च भवनेन केवलं गुणनिषेधः सिद्धः इति न; तस्य अनेके प्रभावाः सन्ति | तेषु त्रयः प्रमुखाः अधोलिखिताः |

यः कोऽपि प्रत्ययः कित्‌ ङित्‌ वा भवति, तं प्रत्ययं निमित्तीकृत्य पूर्वं स्थिते अङ्गे यथासङ्गं त्रीणि विशिष्टकार्याणि प्रवर्तनीयानि—

१) अङ्गान्ते उपधायां च इकः गुणः निषिद्धः | दिवादौ पी + श्यन्‌ + ते → पीयते | पुष्‌ + श्यन्‌ + ति → पुष्यति | क्क्ङिति च (१.१.५) |

२) अनिदित्‌-धातूनाम्‌ उपधायां न्‌-लोपः | येषां धातूनाम्‌ इत्‌-संज्ञकः इत्‌ (ह्रस्वः इकारः) नास्ति, तेषां धातूनाम्‌ उपधायां नकारः अस्ति चेत्‌, तस्य लोपो भवति | भ्रंश्‌ + श्यन्‌ + ति‌ → भ्रश्यति | भ्रंश्‌ + श्यन्‌ + शतृ → भ्रश्यत्‌ | अनिदितां हल उपधायाː क्ङिति (६.४.२४) |

३) सम्प्रसारणिनां धातूनाम्‌ सम्प्रसारणम्‌ | यण्‌-स्थाने इक्‌-आदेशः (यण्‌-सन्धौ यथा भवति, तस्य विपरीतक्रमः), किति ङिति प्रत्यये परे | व्यध्‌ + श्यन्‌ + ति → विध्यति | ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति च (६.१.१६) |

अन्यानि कित्‌-ङित्‌-निमित्तकानि कार्याणि यथासङ्गं वक्ष्यन्ते |

सम्प्रति धातूनाम्‌ आयोजनशैली एकवारं स्मारणीया | एकैकस्मिन्‌ पाठे अनया शैल्या धातूनां चिन्तनं प्रवर्तिष्यते |

धातवः चतुर्दशविधाः

एकवारम्‌ धातूनां आयोजन-पद्धतिः का, किमर्थं च इति स्मरणीया |

वयं जानीमः यत्‌ पाणिनेः सूत्राणि आधारीकृत्य प्रातिपदिकानि तदन्तपदम्‌ अनुसृत्य आयोजितानि—पुंसि अकारान्तशब्दाः, देव इव; इकारान्तशब्दाः, मुनि इव; उकारान्तशब्दाः, गुरु इव; ऋकारान्तशब्दाः, कर्तृ इव | स्त्रियां लता, नदी, मति, धेनु, मातृ; क्लीबे वन, मधु, वारि अपि तथा | नाम देवशब्दः बहूनां शब्दानां प्रतिनिधिः, अतः देवशब्दं जानीमश्चेत्‌, बहून्‌ शब्दान्‌ जानीमः एव | अपि च प्रक्रियादृष्ट्या, सिद्धान्तकौमुद्यां प्रातिपदिकानां कृते तादृशी व्यवस्था अस्ति एव | रामशब्दस्य व्युत्पत्तिः प्रदर्शिता; इयं च व्युत्पत्तिः सर्वेषाम्‌ अकारान्त-पुंलिङ्गशब्दानां कृते प्रतिनिधिः | तथैव अग्रेऽपि सर्वेषां प्रातिपदिकानां कृते |

परन्तु यद्यपि धातूनां कृते अपि पाणिनीयसूत्राणि तथैव व्यवस्थापितानि, तथापि एतावता केनापि तादृशम्‌ आयोजनं न कृतम्‌ | न सिद्धान्तकौमुद्यां, न वा अन्यत्र | अधुनैव प्रथमवारम्‌ ऐतिहासिकी पद्धतिः अक्रियत मात्रा दीक्षितपुष्पया | तया सर्वे द्विसहस्रं धातवः चतुर्दशसु भागेषु विभक्ताः— नव अजन्तधातूनां श्रेण्यः, पञ्च च हलन्तधातूनां श्रेण्यः | अजन्तधातवः अन्त्यक्रमेण आयोजिताः; हलन्तधातवः उपधा-क्रमेण विभक्ताः | किमर्थं तथा ? पाणिनेः सूत्राणि तथा सन्ति | अजन्तधातूनां कृते सूत्राणां कार्यम्‌ अन्तिमस्वरम्‌ अनुसृत्य भवति | अतः मात्रा एवमेव रीत्या अजन्तधातवः विभक्ताः—अकारान्ताः, आकारान्ताः, इकारान्ताः, ईकारान्ताः, उकारान्ताः, ऊकारान्ताः, ऋकारान्ताः, ॠकारान्ताः, एजन्ताः च | हलन्तधातूनां कृते पाणिनेः सूत्राणां कार्यं उपधाम्‌ अनुसृत्य भवति | नाम अन्तिमवर्णात्‌ प्राक्‌ यः वर्णः, तम्‌ अनुसृत्य इति | अतः तत्र हलन्तधातूनां कृते अदुपधाः, इदुपधाः, उदुपधाः, ऋदुपधाः, शेषधातवः चेति |

अधुना दिवादिगणे सार्वधातुकलकाराणां रूपाणि कथं भवन्ति इति वीक्षताम्‌ | दिवादिगणः प्रथमधातुगणसमूहे, नाम अस्मिन्‌ गणे अङ्गं सर्वत्र अदन्तम्‌ | श्यन्‌-प्रत्ययस्य शकारस्य इत्‌-संज्ञा लशक्वतद्धिते (१.३.८) इति सूत्रेण, नकारस्य इत्‌-संज्ञा हलन्त्यम्‌ (१.३.३) इति सूत्रेण, तस्य लोपः (१.३.९) इत्यनेन तयोर्लोपः; य इत्यवश्यिष्यते | दिवादिगणीयः धातुः यः कोऽपि भवतु नाम, अङ्गस्य अन्ते "य" इत्यस्य अकारः भवति एव | यथा नृत्‌ + य → नृत्य |

पूर्वमेव अस्माभिः सार्वधातुकलकारेषु (लट्‌, लोट्‌, लङ्‌, विधिलिङ्‌ इत्येषु) तिङ्‌-प्रत्ययाः साधिताः | पूर्वतनेपाठे अदन्ताङ्ग-तिङ्‌प्रत्यययोः संयोजनं कथं भवति परस्मैपदे आत्मनेपदे च इति अवलोकितम्‌ | अधुना दिवादिगणे यावन्तः धातवः सन्ति, तेषां सर्वेषां धातूनां कृते अङ्ग-निर्माण-विधिः अस्माभिः ज्ञायेत | अङ्गस्य सामान्य-चिन्तनं किं, विशेष-चिन्तनं किम्‌ इति ज्ञेयम्‌ | एकवारम्‌ अङ्गं निर्मितं, ततः अग्रे चतुर्णां लकाराणां कृते अवशिष्टं सर्वं (सिद्धतिङ्प्रत्ययाः के, अपि च अङ्ग-तिङ्प्रत्यय-संयोजनविधिः) अस्माभिः ज्ञायते एव | अतः आहत्य, अधुना केवलम्‌ अदन्तम्‌ अङ्गम्‌ अपेक्ष्यते; हस्ते अङ्गम्‌ अस्ति चेत्‌, लटि, लोटि, लङि, विधिलिङि च तिङन्तबुद्धिः प्राप्ता |

तर्हि अस्माकं कुञ्चिका अस्ति अङ्गम्‌; अङ्गं ज्ञायते चेत्‌, लटि, लोटि, लङि, विधिलिङि च सर्वाणि रूपाणि ज्ञायन्ते |

एकवारं दिवादिगणे, चतुर्णां लकाराणां तिङन्तरूपाणि कथं सन्ति इति पश्येम | तदा एवमेव अग्रे कस्यचिदपि धातोः अदन्ताङ्गस्य ज्ञानेन, सर्वाणि तिङन्तरूपाणि ज्ञास्यन्ते | अत्र दृष्टान्ते परस्मैपदे नश्‌-धातुः, अङ्गम्‌ अस्ति नश्‌ + श्यन्‌ → नश्य |


लटि सिद्ध-प्रत्ययाः—		लट्‌-लकारे तिङन्तरूपाणि—
ति तः अन्ति		नश्यति नश्यतः नश्यन्ति
सि थः थ		नश्यसि नश्यथः नश्यथ
मि वः मः		नश्यामि नश्यावः नश्यामः

लोटि सिद्ध-प्रत्ययाः—		लोट्‌-लकारे तिङन्तरूपाणि—
तु, तात्‌ ताम्‌ अन्तु		नश्यतु / नश्यता‌त्‌ नश्यताम्‌ नश्यन्तु
०, तात्‌ तम्‌ त		नश्य/नश्यतात्‌ नश्यतम् नश्यत
आनि आव आम		नश्यानि नश्याव नश्याम

लङि सिद्ध-प्रत्ययाः—		लङ्-लकारे तिङन्तरूपाणि—
त्‌ ताम्‌ अन्‌		अनश्यत्‌ अनश्यताम्‌ अनश्यन्‌
स्‌ तम्‌ त		अनश्यः अनश्यतम्‌ अनश्यत
अम्‌ व म		अनश्यम्‌ अनश्याव अनश्याम

विधिलिङि सिद्ध-प्रत्ययाः—		विधिलिङ्-लकारे तिङन्तरूपाणि—
इत्‌ इताम्‌ इयुः		नश्येत्‌ नश्येताम्‌ नश्येयुः
इः इतम्‌ इत		नश्येः नश्येतम्‌ नश्येत
इयम्‌ इव इम		नश्येयम् नश्येव नश्येम

दिवादिगणे, आत्मनेपदे विद्‌-धातुः, अङ्गम्‌ अस्ति विद्‌ + श्यन्‌ → विद्य

लटि सिद्ध-प्रत्ययाः—		लट्‌-लकारे तिङन्तरूपाणि—
ते इते अन्ते		विद्यते विद्येते विद्यन्ते
से इथे ध्वे		विद्यसे विद्येथे विद्यध्वे
ए वहे महे		विद्ये विद्यावहे विद्यामहे

लोटि सिद्ध-प्रत्ययाः—		लोट्‌-लकारे तिङन्तरूपाणि—
ताम्‌ इताम्‌ अन्ताम्‌		विद्यताम्‌ विद्येताम्‌ विद्यन्ताम्‌
स्व इथाम्‌ ध्वम्‌		विद्यस्व विद्येथाम्‌ विद्यध्वम्‌
ऐ आवहै आमहै		विद्यै विद्यावहै विद्यामहै

लङि सिद्ध-प्रत्ययाः—		लङ्-लकारे तिङन्तरूपाणि—
त इताम्‌ अन्त		अविद्यत अविद्येताम्‌ अविद्यन्त
थाः इथाम्‌ ध्वम्‌		अविद्यथाः अविद्येथाम्‌ अविद्यध्वम्‌
इ वहि महि		अविद्ये अविद्यावहि अविद्यामहि

विधिलिङि सिद्ध-प्रत्ययाः—		विधिलिङ्-लकारे तिङन्तरूपाणि—
ईत ईयाताम्‌ ईरन्‌		विद्येत विद्येयाताम्‌ विद्येरन्‌
ईथाः ईयाथाम्‌ ईध्वम्‌		विद्येथाः विद्येयाथाम्‌ विद्येध्वम्‌
ईय ईवहि ईमहि		विद्येय विद्येवहि विद्येमहि

अग्रे केवलम्‌ अङ्गं च लट्‌-लकारस्य प्रथमपुरुषैकवचनान्तरूपं दीयते | ततः चतुर्णां लकारणां सर्वाणि रूपाणि ज्ञायन्ते |

दिवादिगणः (140 धातवः)

A. सामान्यधातवः (115 धातवः)

एषां धातूनां कृते किमपि कार्यं नास्ति | केवलं वर्णमेलनम्‌ | इगन्तधातुः वा लघु-इगुपधधातुः वा चेत्‌ सार्वधातुकमपित्‌ (१.२.४), क्क्ङिति च (१.१.५) इत्याभ्यां गुणनिषेधः |

आकारान्तधातवः (1 धातुः)

माङ्‌ माने (मापनार्थे) → मा → मा + श्यन्‌ → माय इति अङ्गम्‌ → माय + ते → लटि मायते

ईकारान्तधातवः (10 धातवः)

सर्वे आत्मनेपदिनः | गुणनिषेधत्वात्‌ अत्रापि किमपि अङ्गकार्यं नास्ति | अपि च ई + य इत्यनयोः संयोजनेन सन्धिकार्यं नास्ति | अतः केवलं वर्णमेलनम्—

पीङ्‌ पाने → पी + श्यन्‌ → पी + य → पीय इति अङ्गम्‌ → पीय + ते → पीयते (पिबति इत्यर्थः)

ईङ्‌ गतौ → ई + श्यन्‌ → ईय → ईयते (गच्छति इत्यर्थः)

प्रीङ्‌ प्रीतौ → प्री + श्यन्‌ → प्रीय → प्रीयते (प्रसन्नः भवति)

रीङ्‌ स्रवणे → री + श्यन्‌ → रीय → रीयते (जलं वहति)

व्रीङ्‌ वृणोत्यर्थे → व्री + श्यन्‌ → व्रीय → व्रीयते (आच्छादयति)

डीङ्‌ विहायसा गतौ → डी + श्यन्‌ → डीय → डीयते (पक्षी डीयते)

दीङ्‌ क्षये → दी + श्यन्‌ → दीय → दीयते (क्षीणः भवति, न्यूनीभवति)

धीङ्‌ आधारे → धी + श्यन्‌ → धीय → धीयते (धारणं करोति)

मीङ्‌ हिंसायाम्‌ → मी + श्यन्‌ → मीय → मीयते (हिंसां कारोति)

लीङ्‌ श्लेषणे → ली + श्यन्‌ → लीय → लीयते (विलीनः भवति)

ऊकारान्तधातवः (2 धातू)

द्वावपि आत्मनेपदिनौ |

षूङ्‌ प्राणिप्रसवे → सू + श्यन्‌ → सू + य → सूय इति अङ्गम्‌ → सूय + ते → सूयते (जनयति, प्रसूयते)

दूङ्‌ परितापे → दूय → दूयते (दुःखी भवति)

अदुपधधातवः (19 धातवः)

णश अदर्शने → नश्‌ + श्यन्‌ → नश्‌ + य → नश्य इति अङ्गम्‌ → नश्य + ति → नश्यति

शक विभाषितो-मर्षणे → शक्‌ + श्यन्‌ → शक्य इति अङ्गम्‌ → शक्य + ति/ते → शक्यति/ते (शक्नोति)

अण प्राणने → अण्‌ + श्यन्‌ → अण्‌ + य → अण्य + ते → अण्यते (जीवितः तिष्ठति)

पद गतौ → पद्‌ + श्यन्‌ → पद्‌ + य → पद्य → पद्य + ते → पद्यते (गच्छति, भवति, घटितो भवति)

रध्‌ → रध्य → रध्यति, मन्‌ → मन्य → मन्यते, तप्‌ → तप्य → तप्यति, शप्‌ → शप्य → शप्यति, णभ → नभ्‌ → नभ्य → नभ्यति, अस्‌ → अस्य → अस्यति, जस्‌ → जस्य → जस्यति, तस्‌ → तस्य → तस्यति, दस्‌ → दस्य → दस्यति, वस्‌ → वस्य → वस्यति, मस्‌ → मस्य → मस्यति, स्नस्‌ → स्नस्य → स्नस्यति, नह्‌ → नह्य → नह्यति

इदुपधधातवः (17 धातवः)

ष्विदा गात्रप्रक्षरणे (स्वेदस्य आगमनम्‌) → स्विद्‌ + श्यन्‌ → स्विद्य इति अङ्गम्‌ → स्विद्य + ति → स्विद्यति

क्लिद्‌ → क्लिद्य → क्लिद्यति

क्ष्विद्‌ → क्ष्विद्य → क्ष्विद्यति

खिद दैन्ये → खिद्‌ + श्यन्‌ → खिद्य → खिद्य + ते → खिद्यते

विद सत्तायाम्‌ → विद्‌ + श्यन्‌ → विद्य → विद्य + ते → विद्यते

षिधु संराद्धौ → सिध्‌ + श्यन्‌ → सिध्य इति अङ्गम् → सिध्य + ति → सिध्यति

डिप्‌ → डिप्य → डिप्यति

क्षिप प्रेरणे (तुदादौ क्षिपति, चुरादौ क्षिपयति) → क्षिप्‌ + श्यन्‌ → क्षिप्य → क्षिप्य + ति → क्षिप्यति

तिम्‌ आर्द्रीभावे → तिम्य → तिम्यति

स्तिम्‌ आर्द्रीभावे → स्तिम्य → स्तिम्यति

क्लिश उपतापे (क्लेश-प्राप्तिः) → क्लिश्‌ → क्लिश्‌ + श्यन्‌ → क्लिश्य इति अङ्गम्‌ → क्लिश्य + ते → क्लिश्यते

लिश अल्पीभावे→ लिश्‌ → लिश्य → लिश्यते

श्लिष आलिङ्गने → श्लिष्‌ → श्लिष्य → श्लिष्यति

इष गतौ → इष्‌ → इष्य → इष्यति

रिष हिंसायाम्‌ → रिष्‌ → रिष्य → रिष्यति

बिस प्रेरणे → बिस्‌ → बिस्य → बिस्यति

ष्णिह प्रीतौ → स्निह्‌ + श्यन्‌ → स्निह्य इति अङ्गम्‌ → स्निह्य + ति → स्निह्यति

उदुपधधातवः (38 धातवः)

बुध अवगमने → बुध्‌ + श्यन्‌ → बुध्य इति अङ्गम्‌ → बुध्य + ते → बुध्यते

युध संप्रहारे → युध्‌ + श्यन्‌ → युध्य इति अङ्गम्‌ → युध्य + ते → युध्यते

क्रुध क्रोधे → क्रुध्‌ + श्यन्‌ → क्रुध्य इति अङ्गम्‌ → क्रुध्य + ति → क्रुध्यति

क्षुध बुभुक्षायाम्‌ → क्षुध् + श्यन्‌ → क्षुध्य इति अङ्गम्‌ → क्षुध्य + ति → क्षुध्यति

शुध शौचे → शुध्‌ + श्यन्‌ → शुध्य इति अङ्गम्‌ → शुध्य + ति → शुध्यति

कुप क्रोधे → कुप्‌ + श्यन्‌ → कुप्य इति अङ्गम्‌ → कुप्य + ति → कुप्यति

पुष पुष्टौ → पुष्‌ + श्यन्‌ → पुष्य इति अङ्गम्‌ → पुष्य + ति → पुष्यति

शुष शोषणे (शुष्कः भवति) → शुष्‌ + श्यन्‌ → शुष्य इति अङ्गम्‌ → शुष्य + ति → शुष्यति

तुष प्रीतौ (सन्तुष्टः भवति) → तुष्‌ + श्यन्‌ → तुष्य इति अङ्गम्‌ → तुष्य + ति → तुष्यति

ऋदुपधधातवः (13 धातवः)

सृज विसर्गे (त्यजति) → सृज्‌ + श्यन्‌ → सृज्य इति अङ्गम्‌ → सृज्य + ते → सृज्यते

नृती गात्रविक्षेपे → नृत्‌ + श्यन्‌ → नृत्य इति अङ्गम्‌ → नृत्य + ति → नृत्यति

तृप प्रीणने (तृप्तः भवति, प्रसन्नः भवति) → तृप्‌ + श्यन्‌ → तृप्य इति अङ्गम्‌ → तृप्य + ति → तृप्यति

हृष तुष्टौ (हर्षः आयाति) → हृष्‌ + श्यन्‌ → हृष्य इति अङ्गम्‌ → हृष्य + ति → हृष्यति

ऋधौ वृद्धौ (वर्धने) → ऋध्‌ + श्यन्‌ → ऋध्य इति अङ्गम्‌ → ऋध्य + ति → ऋध्यति

कृश तनूकरणे (कृशः भवति) → कृश्‌ + श्यन्‌ → कृश्य इति अङ्गम्‌ → कृश्य + ति → कृश्यति

तृष्‌ पिपासायाम् → तृष्यति, गृध्‌ अभिकाङ्क्षायाम् → गृध्यति, दृप्‌ हर्षमोहनयोः → दृप्यति, भृश्‌ अधः पतने → भृश्यति, वृश्‌ आवरणे → वृश्यति, मृष्‌ तितिक्षायाम् → मृष्यति/ते

शेषधातवः (15 धातवः)

पुष्प विकसने → पुष्प्‌ + श्यन्‌ → पुष्प्य इति अङ्गम्‌ → पुष्प्य + ति → पुष्प्यति

दीपी दीप्तौ (प्रकाशते) → दीप्‌ + श्यन्‌ → दीप्य इति अङ्गम्‌ → दीप्य + ति → दीप्यति

पूरी आप्यायने (पूरणे) → पूर् + श्यन्‌ → पूर्य इति अङ्गम्‌ → पूर्य + ति → पूर्यति

व्रीड्‌ चोदने, लज्जायां च → व्रीड्यति, राध्‌ वर्धनं→ राध्यति, स्तीम्‌ आर्द्रीभावे → स्तीम्यति

B. विशेषधातवः (25 धातवः)

1. अनिदित्‌-धातूनाम्‌ उपधायां नकारलोपः (2 धातू)

यस्य धातोः ह्रस्व-इकारस्य इत्‌-संज्ञा भवति, सः धातुः इदित्‌ इति उच्यते | यः धातुः इदित्‌, नास्ति, सः अनिदित्‌ इत्युच्यते | अनिदितां धातूनाम्‌ उपधायाः नकारस्य लोपः भवति किति ङिति प्रत्यये परे | दिवादिगणे तादृशौ द्वौ धातू स्तः, रञ्ज रागे → रञ्ज्‌, भ्रंशु अधःपतने → भ्रंश् च | श्यन्‌ ङिद्वत्‌ अतः श्यनि परे अनयोः धात्वोः न-लोपो भवति |

धातुपाठे अनुस्वारः, वर्गीयव्यञ्जनानां पञ्चमसदस्याः च, इमे सर्वे मूले दन्त्य-नकारः एव इति बोध्यम्‌ | तदा सन्धिकार्येण नकारस्य स्थाने अनुस्वारः, ततः अग्रे च यथासङ्गम्‌ अनुस्वारस्य स्थाने अन्यानि वर्गीयव्यञ्जनानि आयान्ति |

अतः दिवादिगणे रञ्ज्‌-धातोः मूलरूपम्‌ अस्ति वस्तुतः रन्ज्‌; भ्रंश्-धातोः मूलरूपम्‌ अस्ति भ्रन्श्‌ | यथा—

रन्ज्‌ → नश्चापदान्तस्य झलि इत्यनेन झलि परे अपदान्तस्य नकारस्य स्थाने अनुस्वारादेशः → रंज्‌ → अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः इत्यनेन ययि परे अनुस्वारस्य स्थाने परसवर्णादेशः → रञ्ज्‌ | अतः धातुः अस्ति रञ्ज्‌, परन्तु उपधायां नकारः अस्ति इति बोध्यम्‌ |

रञ्ज्‌ → दिवादिभ्यः श्यन्‌ (३.१.६९) इत्यनेन दिवादौ श्यन्‌ भवति कर्त्रर्थे सार्वधातुकप्रत्यये परे → रन्ज् + श्यन्‌ → अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति (६.४.२४) इत्यनेन ङिति प्रत्यये परे उपधायां स्थितस्य नकारस्य लोपः → रज्‌ + य → रज्य इति अङ्गम् → रज्य + ति/ते → रज्यति/ रज्यते

अयं रञ्ज्‌-धातुः भ्वादौ अपि अस्ति | तत्र शप्‌ इति विकरणं; शप्‌ च न कित्‌ न वा ङित्‌ अतः अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति (६.४.२४) इति सूत्रेण नलोपः न भवति | परन्तु तत्रापि नलोपः इष्टः, अतः पानिणिना तदर्थं विशिष्टसूत्रं विरचितम्‌—

रञ्जेश्च (६.४.२६) = रञ्ज्‌-धातोः अपि नकारस्य लोपः भवति शपि परे | रञ्जेः षष्ठ्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | श्नान्नलोपः (६.४.२३) इत्यस्मात्‌ नलोपः इत्यस्य अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— रञ्जेः च अङ्गस्य नलोपः शपि |

भ्वादिगणे रजति/रजते इति रूपे भवतः |

भ्रन्श्‌ → नश्चापदान्तस्य झलि इत्यनेन झलि परे अपदान्तस्य नकारस्य स्थाने अनुस्वारादेशः → भ्रंश्‌ | शकारः ययि नास्ति, अतः परसवर्णादेशः न भवति | तर्हि धातुः भ्रंश्‌, परन्तु उपधायां नकारः अस्ति इति बोध्यम्‌ |

भ्रंश्‌ → दिवादिभ्यः श्यन्‌ (३.१.६९) इत्यनेन दिवादौ श्यन्‌ भवति कर्त्रर्थे सार्वधातुकप्रत्यये परे → भ्रन्श्‌ + श्यन्‌ → अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति (६.४.२४) इत्यनेन ङिति प्रत्यये परे उपधायां स्थितस्य नकारस्य लोपः → भ्रश्‌ + य → भ्रश्य इति अङ्गम् → भ्रश्य + ति → भ्रश्यति

अयं भ्रंश्‌-धातुः भ्वादौ अपि अस्ति | तत्र न-लोपः न भवति, भ्रंशते इति रूपम्‌ |

अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति (६.४.२४) = येषां हलन्त-धातूनां ह्रस्व-इकारस्य इत्‌-संज्ञा नास्ति, तेषाम्‌ उपधायां नकारः अस्ति चेत्‌, तस्य नकारस्य लोपः भवति किति ङिति प्रत्यये परे | इत्‌ इत्‌ अस्ति येषां ते इदितः, न इदितः, अनिदितः, बहुव्रीहिगर्भः नञ्तत्पुरुषसमासः, तेषाम्‌ अनिदिताम्‌ | क्‌ च ङ्‌ च तयोः इतरेतरद्वन्द्वः क्ङौ | क्ङौ इतौ यस्य सः क्ङित्‌, द्वन्द्वगर्भः बहुव्रीहिसमासः, तस्मिन्‌ क्ङिति | अनिदितां षष्ठ्यन्तं, हलः षष्ठ्यन्तम्‌, उपधाया षष्ठ्यन्तं, क्ङिति सप्तम्यन्तम्‌, अनेकपदमिदं सूत्रम्‌ | श्नान्नलोपः (६.४.२३) इत्यस्मात्‌ न, लोपः इत्यनयोः अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्‌— अनिदितां हलः अङ्गस्य उपधायाः नः लोपः क्ङिति |

अनुस्वारादेशः— नश्चापदान्तस्य झलि |

नश्चापदान्तस्य झलि (८.३.२४) = अपदान्तस्य नकारस्य मकारस्य च स्थाने अनुस्वारादेशो भवति झलि परे | झल्‌-प्रत्याहारे वर्गस्य प्रथमः, द्वितीयः, तृतीयः, चतुर्थः च वर्णाः अपि च श्‌, ष्‌, स्‌, ह्‌ इति वर्णाः अन्तर्भूताः | पदस्य अन्तः पदान्तः, न पदान्तः अपदान्तः तस्य अपदान्तस्य | नः षष्ठ्यन्तं, च अव्ययपदम्‌, अपदान्तस्य षष्ठ्यन्तं, झलि सप्तम्यन्तं, अनेकपदमिदं सूत्रम्‌ | मो‍ऽनुस्वारः (८.३.२३) इत्यस्मात्‌ मः इत्यस्य अनुवृत्तिः | तयोर्य्वावचि संहितायाम्‌ (८.२.१०८) इत्यस्मात्‌ संहितायाम् इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— अपदान्तस्य मः नः च अनुस्वारः झलि संहितायाम् |

परसवर्णादेशः— अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः |

अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः (८.४.५८) = अनुस्वारस्य स्थाने परसवर्णादेशो भवति ययि परे | परस्य सवर्णः, परसवर्णः, षष्ठी तत्पुरुषः | अनुस्वारस्य षष्ठ्यन्तं, ययि सप्तम्यन्तं, परसवर्णः प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ | यय्‌-प्रत्याहारे श्‌, ष्‌, स्‌, ह्‌ एतान्‌ वर्जयित्वा सर्वे हल्‌-वर्णाः अन्तर्भूताः | तयोर्य्वावचि संहितायाम्‌ (८.२.१०८) इत्यस्मात्‌ संहितायाम् इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः संहितायाम् |

परसवर्णः इत्युक्ते अनुस्वारात्‌ परः यः वर्णः, तस्य सवर्णः | सवर्णः नाम अनुस्वारात्‌ परः यः वर्णः तस्य वर्णस्य वर्गे ये स्थिताः ते | अनुस्वारस्य स्थाने तेषु परसवर्णेषु अन्यतमः आदिष्टः भवतु | परन्तु तेषु परसवर्णेषु अस्माभिः कः अपेक्षितः ? स्थाने‍ऽन्तरतमः (१.१.५०) सूचयति यत्‌ यस्य स्थाने आदेशो भवति तस्य अन्तरतमो नाम सदृश आदिष्टो भवतु | वर्गीयव्यञ्जनेषु अनुस्वारस्य सदृशः पञ्चमसदस्यः एव | अतः स्थाने‍ऽन्तरतमः इत्यस्य साहाय्येन अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः इत्यनेन अनुस्वारस्य स्थाने अग्रिमवर्णस्य वर्गीयपञ्चमादेशो भवति | यथा‌—अंग → अङ्ग, मंच → मञ्च, मंता → मन्ता |

धेयम्‌—‌ श्‌, ष्‌, स्‌, ह् इति वर्णाः यय्-प्रत्याहारे न सन्ति इति कारणेन एषु परेषु अनुस्वारस्य परसवर्णादेशो नैव भवति | यथा‌—रंस्यते = रंस्यते, नंस्यति = नंस्यति, संगंस्यते = संगंस्यते |

स्थाने‍ऽन्तरतमः (१.१.५०) = प्रसङ्गे (स्थानं, गुणं, प्रमाणम्‌, अर्थम्‌ इत्येषु अन्यतमम्‌ अनुसृत्य) तुल्यतम आदेशो भवतु | यत्र यत्र स्थानेन निर्णेतुं शक्येत तत्र तत्र स्थानमेव निर्णयस्य आधारः | स्थाने सप्तम्यन्तम्‌, अन्तरतमः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | इदं सूत्रं परिभाषा-सूत्रम्‌ | यत्र (१) आदेशः अपेक्षितः, अपि च (२) अनेकानां वर्णानां ग्रहणम्‌ अस्ति, अपि च (३) तेषु कः वर्णः गृहीतः स्यात्‌ इत्यर्थं कोऽपि नियमः नास्ति, तस्यां दशायां यत्‌ सूत्रम्‌ आगत्य नियमति तत्‌ परिभाषा-सूत्रम्‌ इत्युच्यते | अत्र प्रसङ्गे तुल्यतम आदेश इति उक्तम्‌ | "प्रसङ्ग" इत्युक्ते यत्र प्राप्तिरस्ति | तुल्यता, समानता, सादृश्यम्‌ इत्यस्य आधारेण आदेशस्य विधानं चेत्‌, तर्हि स्थानम्‌, अर्थं, गुणं, प्रमाणं वा अनुसृत्य तुल्यता परिशील्यताम्‌ | सर्वप्रथमं स्थानं; स्थानं नोपलभ्यते चेत्‌, गुणः; गुणः नोपलभ्यते चेत्‌ प्रमाणं, प्रमाणं नोपलभ्यते चेत्‌ अर्थः इति निर्णयस्य आधारः | आधिक्येन स्थानम्‌ अनुसृत्य एव आदेशो भवति; अपरेषां प्रसङ्गः विरलः |

(१) स्थानम्‌

मुखे स्थानस्य सादृश्यम्‌ अनुसृत्य आदेशो निर्णीयते | यथा—

अकः सवर्णे दीर्घः (६.१.१०१) = अक्‌-वर्णात्‌ सवर्णे अचि परे पूर्वपरयोः स्थाने दीर्घसंज्ञक-एकादेशः स्यात्‌ | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— अकः सवर्णे अचि पूर्वपरयोः एकः दीर्घः संहितायाम्‌ |

दण्ड + अग्रम्‌ → दण्डाग्रम्‌ | अत्र द्वौ अपि अकारौ कण्ठ्यौ, नाम कण्ठे उत्पन्नौ | अतः तयोः स्थाने यः दीर्घादेशो भवति, सोऽपि कण्ठः भवेत्‌ सम्भवति चेत्‌ | तत्र दीर्घः आकारः कण्ठ्यः, अतः स एव आदेशो भवति |

(२) गुणः

'गुणः' इत्युक्ते ध्वनिः; व्याकराणदृष्ट्या तस्य प्रकाशो भवति प्रयत्नेन | तत्र द्वैविध्यम्‌ अस्ति— आभ्यन्तरप्रयत्नः बाह्यप्रयत्नः च | कुत्रचित्‌ आदेशस्य निर्धारणं न स्थानेन सम्भवति, न वा अर्थेन | तत्र कुत्रचित्‌ प्रयत्नः निर्णायकः, यथा—

चजोः कु घिण्ण्यतोः (७.३.५२) = चकारस्य जकारस्य च स्थाने कवर्गादेशो भवति घिति ण्यति च |

पच् + घञ्‌ → चजोः कु घिण्ण्यतोः (७.३.५२) → पाकः

त्यज्‌ + घञ्‌ → चजोः कु घिण्ण्यतोः (७.३.५२) → त्यागः

अत्र चकारः तालव्यः वर्णः | जकारः अपि तथा | कवर्गस्य वर्णाः सर्वे कण्ठ्याः | अतः स्थानस्य आधारेण निर्णयः न शक्यः | तदर्थं गुणः, नाम प्रयत्नः, द्रष्टव्यः | चकारस्य प्रयत्नः विवारः, श्वासः, अघोषः, अल्पप्राणः | कवर्गस्य पञ्चसु सदस्येषु ककारः एव तथा; अतः चकारस्य स्थाने ककारादेशः भवति | जकारस्य प्रयत्नः संवारः, नादः, घोषः, अल्पप्राणः | कवर्गस्य पञ्चसु सदस्येषु गकारः एव तथा; अतः जकारस्य स्थाने गकारादेशः भवति |

(३) प्रमाणम्‌

प्रमाणम्‌ इत्युक्ते दैर्घ्यम्‌ | प्रमाण-शब्दे 'मानम्‌' अन्तर्भूतं वर्तते किल, तदर्थं तादृशः अर्थः स्वीकृतः | मानं नाम मापनम्‌ | कुत्रचित्‌ प्रमाणेन एव निर्धारणप्राप्तिः भवति, यथा—

अदसोऽसेर्दादु दो मः (८.२.८०) = यस्य अन्ते सकारो नास्ति, एतादृशस्य अदस्‌-शब्दस्य दकारोत्तरवर्णस्य स्थाने उकारादेशः ऊकारादेशः च; दकारस्य च स्थाने मकारादेशो भवति |

अम + स्मै → अम्‌ + अस्मै → अम्‌ + उष्मै → अमुष्मै

अम + भ्याम्‌ → अम्‌ + आभ्याम्‌ → अम्‌ + ऊभ्याम्‌ → अमूभ्याम्‌

अत्र ह्रस्व-अकारस्य स्थाने ह्रस्व-उकारः; दीर्घ-आकारस्य स्थाने दीर्घ-ऊकारः | एतादृशस्थले स्थानेन, अर्थेन, गुणेन च निर्धारणं न भवति, अतः प्रमाणं निर्णायकः |

(४) अर्थः

कुत्रचित्‌ उच्चारणस्थान-सादृश्येन आदेशस्य निर्णयो न शक्यते | यदा स्थानेन न सम्भवति, तदा अर्थः, गुणः, प्रमाणं च एषु त्रिषु अन्यतमः निर्णयस्य आधारः भवति |

अर्थस्य प्रसङ्गे यथा—

पद्दन्नोमास्‌हृन्निशसन्यूषन्दोषन्यकञ्छकन्नुदन्नासञ्छस्प्रभृतिषु (६.१.६२) = पद्‌, दत्‌, नस्‌, मास्‌, हृत्‌, निश्‌, असन्‌, यूषन्‌, दोषन्‌, यकन्‌, शकन्‌, उदन्‌, आसन्‌ इत्येते आदेशाः विकल्पेन भवन्ति शस्‌ प्रभृतिप्रत्ययेषु परेषु |

अनेन सूत्रेण द्वितीयविभक्तेः बहुवचनात्‌ [शस्‌] आरभ्य सप्तमीविभक्तेः बहुवचनं [सुप्‌] यावत्‌ एते आदेशाः विकल्पेन भवन्ति |

सु औ जस्‌

अम्‌ औट्‌ शस्‌

टा भ्याम्‌ भिस्‌

ङे भ्याम्‌ भ्यस्‌

ङसि भ्याम्‌ भ्यस्‌

ङस्‌ ओस्‌ आम्‌

ङि ओस्‌ सुप्‌

किन्तु केषां पदानां स्थाने भवन्ति इति नोक्तम्‌ | अत्र स्थाने‍ऽन्तरतमः (१.१.५०) इति सूत्रेण तदा आदेशः योग्यः भवति यदा स्थानिनः अर्थं प्रकटयितुं प्रभवति | अनेन एते उक्ताः आदेशाः क्रमेण एषाम्‌ एव स्थानिनः भवन्ति— पाद, दन्त, नासिका, मास, हृदय, निशा, असृज्‌, यूष, दोष, यकृत्‌, शकृत्‌, उदक, आसन इति | यथा पद्‌ चरणार्थे भवति, अतः स्थानिनोऽपि तादृशार्थः भवेत्‌; तस्मात्‌ पाद इति स्थानी | एवमेव अग्रे सर्वत्र |

तदर्थं पाद-शब्दस्य रूपाणि एवं भवन्ति—

पादः पादौ पादाः

पादम्‌ पादौ पदः, पादान्‌

पदा, पादेन पद्भ्याम्‌, पादाभ्याम्‌ पद्भिः, पादैः

पदे, पादाय पद्भ्याम्‌, पादाभ्याम्‌ पद्भ्यः, पादेभ्यः

पदः, पादात्‌ पद्भ्याम्‌, पादाभ्याम्‌ पद्भ्यः, पादेभ्यः

पदः, पादस्य पदोः, पादयोः पदाम्‌, पादानाम्‌

पदि, पादे पदोः, पादयोः पत्सु, पादेषु

एवमेव अग्रेऽपि | दन्त-शब्दस्य विकल्पेन शस्‌ इत्यस्मात्‌ आरभ्य दत्‌-शब्दः इत्यादिकम्‌ |

एषु स्थलेषु मुखे स्थानं किम्‌ इत्यनेन निर्णयः न भवितुम्‌ अर्हति स्म | तस्मात्‌ अर्थः इति आधारः अपेक्षितः |

सारांशः

तर्हि आहत्य स्थाने‍ऽन्तरतमः (१.१.५०) इति सूत्रेण सादृश्यम्‌ उपस्थाप्यते चतुर्भिः माध्यमैः— स्थानं, गुणः, प्रमाणम्‌, अर्थः च | किन्तु एषु चतुर्षु प्रमुखम्‌ अस्ति स्थानम्‌ | कथं ज्ञायते ? काशिकाकारः वदति यत्‌ पूर्वसूत्रात्‌ षष्ठी स्थानेयोगा (१.१.४९) इत्यस्मात्‌ 'स्थाने' इत्यस्य अनुवर्तनं भवितुम्‌ अर्हति स्म; तस्मिन्‌ एव लाघवम्‌ आसीत्‌ | तर्हि किमर्थं पाणिनिना तस्य अनुवर्तनं न स्वीकृतम्‌ ? पुनः 'स्थाने' विलिख्य ददाति स्थाने‍ऽन्तरतमः (१.१.५०) इति सूत्रे, चतुर्षु स्थानस्य प्राधान्यदर्शनार्थम्‌ | अतः यत्र यत्र स्थानेन निर्धारणम्‌ शक्यं, तत्र तत्र स्थानेन एव कर्तव्यम्‌ | यत्र च न सम्भवति, तत्र अन्येषु त्रिषु—गुणः, प्रमाणम्‌, अर्थः इत्येषु—अन्यतमेन सादृश्यं साधनीयम्‌ |

इदितां धातूनां न्‌-लोपो न भवति

यथा वदिँ इति इदित्‌ धातुः | इदितो नुम्‌ धातोः (७.१.५८) इत्यनेन नुमागमः, वन्द्‌ इति धातुः | अस्य न्‌-लोपः न भवति |

वदिँ → वद्‌ → वन्द्‌ → वंद् → वन्द्‌

वदिँ → वद्‌ उपदेशेऽजनुनासिक इत्

वद्‌ → वन्द्‌ इदितो नुम्‌ धातोः

वन्द्‌ → वंद् नश्चापदान्तस्य झलि

वंद्‌ → वन्द्‌ अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः

लाछिँ → लाछ्‌ → लान्छ्‌ → लांछ्‌ → लाञ्छ्‌

कपिँ → कप्‌ → कन्प्‌ → कंप्‌ → कम्प्‌

लबिँ → लब्‌ → लन्ब्‌ → लंब्‌ → लम्ब्‌

इदितो नुम्‌ धातोः (७.१.५८) = इदितः धातोः नुम्‌ आगमो भवति | इदित्‌ इत्युक्ते इत्‌ इत्‌ यस्य सः | तत्र प्रथमः इत्‌ नाम ह्रस्वः इकारः | द्वितीयः इत्‌ नाम इत्‌-संज्ञा | ह्रस्व इकारस्य इत्‌-संज्ञा यस्य, सः धातुः इदित्‌ | इत्‌ इत्‌ यस्य स इदित्‌, तस्य इदितः, बहुव्रीहिः | इदितः षष्ठ्यन्तं, नुम्‌ प्रथमान्तं, धातोः षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— इदितो धातोः नुम्‌ |

प्रश्नः उदेति-- यदि वदिँ-धातौ नकारादेशः भवति एव, तर्हि किमर्थं वन्द्‌ मूलधातुः न स्यात्‌ ? तथैव यदि लबि मकारः आयाति एव, तर्हि किमर्थं लम्ब्‌ इत्येव मूलधातुः न स्यात्‌ ? उत्तरम्‌ अस्ति यत्‌ तत्र कतिचन कार्याणि सन्ति | यथा अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति (६.४.२४) इत्यनेन यः धातुः इदित्‌ नास्ति, तस्य धातोः उपधायां स्थितस्य नकारस्य लोपः स्यात्‌ किति ङिति परे | परन्तु इदित्‌ चेत्‌ अस्माभिः यः नकारः आनीतः, तस्य नकारस्य लोपः कस्यामपि दशायां न भवति | साक्षत्‌ आरम्भतः नकारः अस्ति चेत्‌, तस्य लोपः किति ङिति च भवति | यथा बन्ध-धातौ नकारः उपस्थितः मूलधातौ, अतः किति ङिति परे नकारलोपः | ल्युटि "बन्धनं" (नकारः उपस्थितः यतोहि ल्युट्‌ प्रत्ययः कित्‌ अपि नास्ति, ङित्‌ अपि नास्ति); परन्तु क्तान्तरूपं "बद्ध" (नकारलोपः यतोहि क्त प्रत्ययः कित्‌ अस्ति) | लबि धातोः इदितो नुम्‌ धातोः इत्यनेन नुम्‌ आगमः → लम्ब्‌ | अस्य नकारस्य लोपः किति ङिति न भवति— यथा क्तान्तरूपं लम्बितः |

2. सम्प्रसारणिनः धातवः (1 धातुः)

सम्प्रसारण-संज्ञा भवति यत्र यणः स्थाने इक्‌-आदेशः भवति | धातौ एतादृशं कार्यं भवति चेत्‌, सः धातुः सम्प्रसारणी | दिवादिगणे एकः सम्प्रसारणी धातुः अस्ति— व्यध ताडने | अधस्तनेन सूत्रेण (ग्रहि ज्या इत्यनेन) किति ङिति प्रत्यये परे, सम्प्रसारणं भवति— नाम यणः स्थाने इक्‌ |

सम्प्रसारणम्‌—

य्‌ → इ

व्‌ → उ

र्‌ → ऋ

ल् → ऌ

व्यध्‌-धातौ तादृशौ द्वौ वर्णौ स्तः— वकारः यकारश्च | अत्र न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्‌ (६.१.३७) इति सूत्रेण परस्य एव सम्प्ररासणं भवति, न तु पूर्वस्य | अतः व्यध्‌-धातौ यकारस्य सम्प्रसारणम्‌ |

व्यध ताडने → व्यध्‌ + श्यन्‌ → न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्‌ इति सूत्रेण सम्प्रसारणे परे पूर्वं स्थितस्य वकारस्य सम्प्रसारणं न भवति → ग्रहि ज्या इति सूत्रेण सम्प्रसारण-आदेशः → व्‌-इ‌-अ-ध्‌ + य → सम्प्रसारणाच्च (६.१.१०८) इति सूत्रेण सम्प्रसारण-संज्ञक-वर्णात्‌ परं अच्‌ अस्ति चेत्‌, पूर्वपरयोः स्थाने एकः पूर्वरूपादेशः → विध्‌ + य → विध्य इति अङ्गम्‌ → विध्य + ति → विध्यति

व्यध्‌-धातोः एव व्याधः यः मृगयां करोति | छिद्रं करोति इति विध्यति |

ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति च (६.१.१६) = ग्रह्‌, ज्या, वय्‌, व्यध्‌, वश्‌, व्यच्‌, व्रश्च्‌, प्रच्छ्‌, भ्रस्ज्‌, एषां सम्प्रसारणं भवति किति ङिति प्रत्यये परे | इतरेतरद्वन्द्वः, षष्ठीविभक्तौ | ग्रहि-ज्या-वयि-व्यधि-वष्टि-विचति-वृश्चति-पृच्छति-भृज्जतीनां षष्ठ्यन्तं, ङिति सप्तम्यन्तं, च अव्ययं, त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ | वचिस्वपियजादीनां किति (६.१.१५) इत्यस्मात्‌ किति इत्यस्य अनुवृत्तिः; ष्यङः सम्प्रसारणम्‌ पुत्रपत्योस्तत्पुरुषे (६.१.१३) इत्यस्मात्‌ सम्प्रसारणम्‌ इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति किति च सम्प्रसारणम्‌ |

क्त प्रत्यये परे (किति इत्यस्य उदाहरणम्‌)

ग्रह्‌ (क्र्यादौ) → गृह्णाति गृहीतः

ज्या (क्र्यादौ) → जिनाति [वृद्धः, जीर्णः भवति] जीनः

वे (वेञ् भ्वादौ) → वयति/ते [to weave, braid, sew] उतः

व्यध्‌ (दिवादौ) → विध्यति [छिनत्ति] विद्धः

वश्‌ (अदादौ) → वष्टि [इच्छति] उशितः

व्यच्‌ (तुदादौ) → विचति [वञ्चयति] विचितः

व्रश्च्‌ (तुदादौ) → वृश्चति [कर्तयति] वृक्णः

प्रच्छ्‌ (तुदादौ) → पृच्छति पृष्टः

भ्रस्ज्‌ (तुदादौ) → भृज्जति [to fry, parch, roast] भृष्टः

इग्यणः सम्प्रसारणम्‌ (१.१.४५) = यणः स्थाने यः इक्‌-प्रत्याहारे स्थितवर्णः आदिष्टः, तस्य सम्प्रसारण-संज्ञा भवति | इक्‌ प्रथमान्तं, यणः षष्ठ्यन्तं, सम्प्रसारणम्‌ प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | सूत्रं सम्पूर्णम्‌— यणः इक्‌ सम्प्रसारणम्‌ |

सम्प्रसारणाच्च (६.१.१०८) = सम्प्रसारण-संज्ञक-वर्णात्‌ परम्‌ अच्‌ अस्ति चेत्‌, पूर्वपरयोः स्थाने एकः पूर्वरूपादेशो भवति | सम्प्रसारणात्‌ पञ्चम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | इको यणचि (६.१.७७) इत्यस्मात्‌ अचि, अमि पूर्वः (६.१.१०७) इत्यस्मात्‌ पूर्वः इत्यनयोः अनुवृत्तिः भवतः | एकः पूर्वपरयोः (६.१.८४), संहितायाम्‌ (६.१.७१) इत्यनयोः अधिकारः | अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्‌— सम्प्रसारणात्‌ च अचि पूर्वपरयोः एकः पूर्वः संहितायाम्‌ |

न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्‌ (६.१.३७) = सम्प्रसारणे परे पूर्वं स्थितस्य सम्प्रसारणं न भवति | न अव्ययपदं, सम्प्रसारणे सप्तम्यन्तं, सम्प्रसारणं प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ | सूत्रं सम्पूर्णम्‌— न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्‌ |

3. ॠकारान्ताः धातवः (2 धातू)

दिवादिगणे जॄष्‌, झॄष्‌ वयोहानौ (जीर्णः भवति) इमौ द्वौ धातू ॠकारान्तौ, समानार्थकौ च | हलन्त्यम्‌, तस्य लोपः इत्याभ्यां जॄ, झॄ |

जॄ + श्यन्‌ → जॄ + य → ॠत इद्‌ धातोः इत्यनेन ॠदन्तस्य धातोः ह्रस्व-इकारादेशः → जि + य → उरण्‌ रपरः (१.१.५१) इत्यनेन ऋकारस्य स्थाने यदा अण्-आदेशः भवति, तदा सः अण्‌ सदा‌ रपरः → जिर् + य → य हलादिः अतः हलि च (८.२.७७) इत्यनेन हलि परे रेफान्तस्य धातोः उपधायां स्थितः इक्‌-वर्णः दीर्घः → जीर् + य → जीर्य इति अङ्गम्‌ → जीर्य + ति → जीर्यति

जॄष्‌ + श्यन्‌ अनुबन्धलोपे

जॄ + य ॠत इद्‌ धातोः (७.१.१००)

जि + य उरण्‌ रपरः (१.१.५१)

जिर् + य हलि च (८.२.७७)

जीर् + य वर्णमेलने

जीर्य + ति → लटि जीर्यति

झॄ + श्यन्‌ → ॠत इद्‌ धातोः → झि + य → उरण्‌ रपरः → झिर् + य → हलि च → झीर् + य → झीर्य इति अङ्गम्‌ → झीर्य + ति → झीर्यति

ॠत इद्‌ धातोः (७.१.१००) = ॠदन्तस्य धातोः अङ्गस्य ह्रस्व-इकारादेशो भवति (किति ङिति प्रत्यये परे) | अस्मिन्‌ सूत्रे निमित्तं नोक्तं; यत्र यत्र अवसरः तत्र तत्र प्राप्तिः; कित्‌-ङित्‌ भिन्नप्रत्ययः परश्चेत्‌, गुणे सति इकारादेशस्य प्रसक्तिर्न भवति | अलोऽन्त्यस्य (१.१.५२) इत्यस्य साहाय्येन पूर्णतया धातोः स्थाने न, अपि तु अन्तिमस्य ॠकारस्य स्थाने ह्रस्व-इकारादेशः | येन विधिस्तदन्तस्य (१.१.७२) इत्यस्य साहाय्येन ॠतः इत्यनेन ॠदन्तस्य इत्यस्यापि ग्रहणम्‌ | ऋतः षष्ठ्यन्तम्‌, इत्‌ प्रथमान्तम्‌, धातोः षष्ठ्यन्तम्‌, त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— ॠतः धातोः अङ्गस्य इत्‌ |

षष्ठी स्थानेयोगा (१.१.४९) = षष्ठीविभक्तेः अन्यार्थाभावे 'स्थाने' इत्यर्थो भवति | स्थानेन योगो यस्याः, बहुव्रीहिः | परिभाषासूत्रम्‌ |

अलोऽन्त्यस्य (१.१.५२) = षष्ठीविभक्ति-द्वारा यस्य पदस्य स्थाने आदेशः प्राप्तः, सः आदेशः अन्त्यस्य अल्‌-वर्णस्य स्थाने भवति | परिभाषासूत्रम्‌ | अलः षष्ठ्यन्तम्‌, अन्त्यस्य षष्ठ्यन्तम्‌, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | षष्ठी स्थानेयोगा (१.१.४९) इत्यस्मात्‌ षष्ठी, स्थाने इत्यनयोः अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— षष्ठ्या अन्त्यस्य अलः स्थाने (विद्यमानः आदेशः) |

येन विधिस्तदन्तस्य (१.१.७२) = विशेषणं तदन्तस्य अपि भवति, स्वस्यापि भवति | सोऽन्ते यस्य स तदन्तः, तस्य तदन्तस्य बहुव्रीहिः | परिभाषासूत्रम्‌ | विधीयते इति विधिः | येन तृतीयान्तम्‌, विधिः प्रथमान्तम्‌, तदन्तस्य षष्ठ्यन्तम्‌, त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ | स्वं रूपं शब्दस्याऽशब्दसंज्ञा (१.१.६८) इत्यस्मात्‌ स्वम्‌, रूपम्‌ इत्यनयोः अनुवृत्तिः | विभक्तिपरिणामः इत्यनेन षष्ठ्यन्ते भवतः, स्वस्य रूपस्य | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— येन विधिः तदन्तस्य स्वस्य रूपस्य (च) |

उरण्‌ रपरः (१.१.५१) = ऋकारस्य स्थाने यदा अण्-आदेशः भवति, तदा सः अण्‌ सदा‌ रपरः भवति | ऋकारेण त्रिंशत्‌-प्रकारकः ऋकारः भवति इति बोध्यम्‌ | रः परो यस्य सः रपरः | उः षष्ठ्यन्तम्‌, अण्‌ प्रथमान्तम्‌, रपरः प्रथमान्तम्‌, त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ | स्थानेऽन्तरतमः (१.१.५०) इत्यस्मात्‌ स्थाने इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— उः स्थाने अण्‌ रपरः |

हलि च (८.२.७७) = रेफान्तानां वकारान्तानां च धातूनाम्‌ उपधायां स्थितः इक्‌-वर्णः दीर्घो भवति हलि परे | हलि सप्तम्यन्तम्‌, च अव्ययपदम्‌, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | सिपि धातो रुर्वा (८.२.७४) इत्यस्मात्‌ धातोः इत्यस्य अनुवृत्तिः; र्वोरुपधाया दीर्घ इकः (८.२.७६) इत्यस्य पूर्णतया अनुवृत्तिः | येन विधिस्तदन्तस्य (१.१.७२) इत्यस्य साहाय्येन तदन्तविधिः अतः र्वोः इत्यनेन येषाम्‌ धातूनाम्‌ अन्ते रेफः वकारश्च, तेषामपि ग्रहणम्‌ | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— हलि च र्वोः धातोः उपधायाः इकः दीर्घः |

4. वकारान्तानाम्‌ इकः दीर्घत्वम्‌ (4 धातवः)

दिवादिगणे चत्वारः वकारान्तधातवः सन्ति— दिवुँ (दिव्‌), षिवुँ (सिव्‌), स्त्रिवुँ (स्त्रिव्‌), ष्ठिवुँ (ष्ठिव्‌) |

दिवुँ क्रीडा-विजिगीषा-व्यवहार-द्युति-स्तुति-मोदमद-स्वप्न-कान्ति-गतिषु (स्वीकरोति, क्रीडति, इच्छति, जेतुम्‌ इच्छति, निद्राति, गच्छति, तेजस्वी भवति, प्रशंसां करोति, प्रसन्नो भवति, व्यवहारं करोति)

षिवुँ तन्तुसन्ताने (सीवनं करोति [sew], रोपयति)

स्रिवुँ गतिशोषणयोः (गच्छति, शुष्कः भवति)

ष्ठिवुँ निरसने (to spit)

हलि च (८.२.७७) इत्यनेन यः धातुः वकारान्तः, तस्य उपधायां स्थितः इक्‌-वर्णः दीर्घो भवति हलि परे | श्यन्‌ इति विकरणप्रत्ययः हलादिः (यकारादिः) च अपित्‌ च, अतः सूत्रस्य प्रसक्तिरस्ति | यदि श्यन्‌ पित्‌ अभविष्यत्‌, तर्हि पुगन्तलघूपधस्य च (७.३.८६) इत्यनेन उपधायां लघु-इकः गुणः अभविष्यत्‌ | गुणकार्याभावे, हलि च आगत्य कार्यं करोति |

दिव्‌ + श्यन्‌ → हलि च इत्यनेन वकारान्त-धातोः हलि परे, उपधायां स्थितः इक्‌-वर्णः दीर्घः → दीव्‌ + य → दीव्य इति अङ्गम्‌ → दीव्य + ति → दीव्यति

सिव्‌ + श्यन्‌ → हलि च, इक्‌-वर्णः दीर्घः → सीव्‌ + य → सीव्य → सीव्य + ति → सीव्यति

स्रिव्‌ + श्यन्‌ → हलि च, इक्‌-वर्णः दीर्घः → स्रिव्‌ + य → स्रीव्य → स्रीव्य + ति → स्रीव्यति

ष्ठिव्‌ + श्यन्‌ → ष्ठिवुक्लमुचमां शिति (७.३.७५) इत्यनेन इक्‌-वर्णः दीर्घः → ष्ठीव्‌ + य → ष्ठीव्य → ष्ठीव्य + ति → ष्ठीव्यति

सुब्धातुष्ठिवुष्वष्कतीनां सत्वप्रतिषेधो वक्तव्यः इति वार्तिकं, धात्वादेः षः सः (६.१.६४) इत्यस्य निषेधकम्‌ = नामधातूनां, ष्ठिवु, ष्वष्क अनयोः धात्वोः च षकारस्य स्थाने सकारादेशो न भवति | षोडीयते (नामधातुः) | षण्डीयते (नामधातुः) | ष्ठीवति | ष्वष्कते |

5. गुणः (1 धातुः)

ञिमिदाँ स्नेहने (स्निग्धः भवति, to melt, dissolve) → आदिर्ञिटुडवः (१.३.५), उपदेशेऽजनुनासिक इत् (१.३.२), तस्य लोपः (१.३.९) इत्येभिः अनुबन्धलोपे मिद्‌ इति धातुः |

मिदेर्गुणः (७.३.८२) = मिद्‌-धातोः गुणः भवति शिति प्रत्यये परे | मिदेः षष्ठ्यन्तं, गुणः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | श्यन्‌-प्रत्ययस्य अपित्त्वात्‌ क्क्ङिति च (१.१.५) इत्यनेन गुण-निषेधः, किन्तु मिदेर्गुणः (७.३.८२) तस्य अपवादभूतसूत्रम्‌; अनेन गुणः भवति | ष्ठिवुक्लमुचमां शिति (७.३.७५) इत्यस्मात्‌ शिति इत्यस्य अनुवृत्तिः | इको गुणवृद्धी (१.१.३) इत्यनेन परिभाषा-सूत्रेण इकः आयाति यत्र स्थानी नोक्तम्‌ | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— मिदेः अङ्गस्य इकः गुणः शिति |

मिद्‌ + श्यन्‌ → मिदेर्गुणः (७.३.८२) इत्यनेन शिति परे गुणः → मेद्‌ + य → मेद्य इति अङ्गम्‌ → मेद्य + ति → मेद्यति

6. धात्वादेशः (1 धातुः)

जनीँ प्रादुर्भावे (उत्पन्नो भवति, सञ्जातो भवति)

ज्ञाजनोर्जा (७.३.७९) = ज्ञा (क्र्यादिगणे), जन्‌ (दिवादिगणे) चेत्यनयोः जा-आदेशो भवति शिति प्रत्यये परे | आदेशः अनेकाल्‌ अतः अनेकाल्शित्‌ सर्वस्य (१.१.५५) इत्यनेन आदेशः सर्वस्थानिनः स्थाने भवति (न तु अन्त्यवर्णस्य) | ज्ञाश्च जन्‌ च तयोरितरेतरद्वन्द्वः ज्ञाजनौ, तयोः ज्ञाजनोः | ज्ञाजनोः षष्ठ्यन्तं, जा लुप्तप्रथमाकं पदं, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | ष्ठिवुक्लमुचमां शिति (७.३.७५) इत्यस्मात्‌ शिति इत्यस्य अनुवृतिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— ज्ञाजनोः अङ्गस्य जा शिति |

अनेकाल्शित्‌ सर्वस्य (१.१.५५) = आदेशः अनेकाल्‌ (आदेशे एक एव वर्णः न अपि तु अनेके वर्णाः) अथवा शित्‌ चेत्‌, सर्वस्थानिनः स्थाने भवति, न तु अन्त्यवर्णस्य | यस्य स्थाने आदेशः आदिष्टः, सः स्थानी | इदं सूत्रम्‌ अलोऽन्त्यस्य (१.१.५२) इत्यस्य अपवादः | न एकः अनेकः नञ्तत्पुरुषः; अनेकः अल्‌ यस्य सः अनेकाल्‌ बहुब्रीहिः; शकारः इत्‌ यस्य सः शित्‌ बहुब्रीहिः; अनेकाल्‌ च शित्‌ च अनेकाल्शित्‌ समाहारद्वन्द्वः | अनेकाल्‌ प्रथमान्तं, शित्‌ प्रथमान्तं, सर्वस्य षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ | स्थानेऽन्तरतमः (१.१.५०) इत्यस्मात्‌ स्थाने इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— अनेकाल्शित्‌ सर्वस्य स्थाने |

जन्‌-धातुः आत्मनेपदी—

जनीँ → अनुबन्धलोपे जन्‌ → जन्‌ + श्यन्‌ → ज्ञाजनोर्जा इत्यनेन शिति परे जा-आदेशः → जा + य → जाय इति अङ्गम्‌ → जाय + ते → जायते

7. ओकारान्तानाम्‌ ओकारलोपः (4 धातवः)

चत्वारः धातवः सन्ति— दो, शो, छो, षो | दो अवखण्डने (विभागे भग्नं करोति); शो तनूकरणे (तीक्ष्णं करोति, कृशं करोति); छो छेदने (कर्तयति); षो अन्तकर्मणि (पूरयति, समापयति) |

ओतः श्यनि ( ७.३.७१) इत्यनेन धात्वङ्गान्तस्य ओकारस्य लोपो भवति श्यनि परे |

दो + श्यन्‌ → ओतः श्यनि इत्यनेन श्यनि परे धात्वङ्गान्तस्य ओकारस्य लोपः → द्‌ + य → द्य इति अङ्गम्‌ → द्य + ति → द्यति

शो + श्यन्‌ → ओतः श्यनि इत्यनेन श्यनि परे धात्वङ्गान्तस्य ओकारस्य लोपः → श्‌ + य → श्य इति अङ्गम्‌ → श्य + ति → श्यति

छो + श्यन्‌ → ओतः श्यनि इत्यनेन श्यनि परे धात्वङ्गान्तस्य ओकारस्य लोपः → छ्‌ + य → छ्‌य इति अङ्गम्‌ → छ्य + ति → छ्यति

षो → धात्वादेः षः सः (६.१.६४) इत्यनेन मूलधातोः आदौ षकारस्य स्थाने सकारादेशः → सो + श्यन्‌ → ओतः श्यनि इत्यनेन श्यनि परे धात्वङ्गान्तस्य ओकारस्य लोपः → स्‌ + य → स्य इति अङ्गम्‌ → स्य + ति → स्यति

ओतः श्यनि ( ७.३.७१) = धात्वङ्गस्य ओकारस्य लोपो भवति श्यनि परे | अलोऽन्त्यस्य (१.१.५२) इति परिभाषा-सूत्रस्य साहाय्येन आदेशः अन्त्यस्य अल्‌-वर्णस्य स्थाने भवति— धात्वन्ते एव ओकारस्य लोपः | ओतः षष्ठ्यन्तम्‌, श्यनि सप्तम्यन्तम्‌, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | घोर्लोपो लेटि वा (७.३.७०) इत्यस्मात्‌ लोपः इत्यस्य अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— श्यनि ओतः अङ्गस्य लोपः |

8. शमादि अन्तर्गणः (8 धातवः)

शमामष्टानां दीर्घः श्यनि (७.३.७४) = शमादीनाम्‌ अष्टानां धातूनां दीर्घत्वं श्यनि परे | दिवादिगणे कश्चन अन्तर्गणः अस्ति शमादिगणः नाम्ना, यस्मिन्‌ अष्ट धातवः सन्ति | श्यनि परे एषां धातूनाम्‌ उपधायां स्थितः अकारः दीर्घो भवति | अचश्च (१.२.२८) इत्यस्य साहाय्येन अचः एव दीर्घत्वम्‌ | शमां षष्ठ्यन्तम्‌, अष्टानां षष्ठ्यन्तं, दीर्घः प्रथमान्तं, श्यनि सप्तम्यन्तम्‌, अनेकपदमिदं सूत्रम्‌ | शमाम्‌ इत्यस्य बहुवचनेन शमादिः इति अर्थग्रहणम्‌ | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— शमाम्‌ अष्टानाम्‌ अङ्गानां अचः दीर्घः श्यनि |

अचश्च (१.२.२८) = यत्र यत्र ह्रस्वः, दीर्घः, प्लुतः च विधीयन्ते, तत्र तत्र अचः इति षष्ठ्यन्तं पदम्‌ आगत्य उपस्थितं भवति | परिभाषा-सूत्रम्‌ | अचः षष्ठ्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | ऊकालोऽज्झ्रस्वदीर्घप्लुतः (१.२.२७) इत्यस्मात्‌ अच्‌, ह्रस्वदीर्घप्लुतः इत्यनयोः अनुवृत्तिः | तत्र विभक्तिपरिणामेन तृतीयान्तं भवति, ह्रस्वदीर्घप्लुतैः (शब्दैः) | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— ह्रस्वदीर्घप्लुतैः अचः च अच्‌ |

ऊकालोऽज्झ्रस्वदीर्घप्लुतः (१.२.२७) इति संज्ञासूत्रम्‌ | अनेन 'उ' इत्यस्य नाम ह्रस्वः, 'ऊ' इत्यस्य नाम दीर्घः, 'ऊ३' इत्यस्य नाम प्लुतः | ततः अग्रिमं सूत्रम्‌ अचश्च (१.२.२८) वक्ति यत् यत्र यत्र एतैः शब्दैः आदेशः इष्टः, तत्र तत्र अचः स्थाने एव अयम्‌ आदेशो भवति |

शमुँ उपशमे (शान्तः भवति) → शम्‌ → शम्‌ + श्यन्‌ → शमामष्टानां दीर्घः श्यनि इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → शाम्‌ + य → शाम्य इति अङ्गम्‌ → शाम्य + ति → शाम्यति

तमुँ काङ्क्षायाम्‌ (इच्छति) → तम्‌ → तम्‌ + श्यन्‌ → शमामष्टानां दीर्घः श्यनि इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → ताम्‌ + य → ताम्य इति अङ्गम्‌ → ताम्य + ति → ताम्यति

दमुँ उपशमे (शान्तः भवति) → दम्‌ → दम्‌ + श्यन्‌ → शमामष्टानां दीर्घः श्यनि इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → दाम्‌ + य → दाम्य इति अङ्गम्‌ → दाम्य + ति → दाम्यति

श्रमुँ तपसि (श्रान्तः भवति) → श्रम्‌ → श्रम्‌ + श्यन्‌ → शमामष्टानां दीर्घः श्यनि इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → श्राम्‌ + य → श्राम्य इति अङ्गम्‌ → श्राम्य + ति → श्राम्यति

भ्रमुँ अनवस्थाने (भ्रमणं करोति) → भ्रम्‌ → भ्रम्‌ + श्यन्‌ → शमामष्टानां दीर्घः श्यनि इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → भ्राम्‌ + य → भ्राम्य इति अङ्गम्‌ → भ्राम्य + ति → भ्राम्यति

क्षमूँ सहने (क्षमां करोति) → क्षम्‌ → क्षम्‌ + श्यन्‌ → शमामष्टानां दीर्घः श्यनि इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → क्षाम्‌ + य → क्षाम्य इति अङ्गम्‌ → क्षाम्य + ति → क्षाम्यति

क्लमुँ ग्लानौ (ग्लानः भवति) → क्लम्‌ → क्लम्‌ + श्यन्‌ → शमामष्टानां दीर्घः श्यनि इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → क्लाम्‌ + य → क्लाम्य इति अङ्गम्‌ → क्लाम्य + ति → क्लाम्यति

मदीँ हर्षे (प्रसन्नः भवति) → मद्‌ → मद्‌ + श्यन्‌ → शमामष्टानां दीर्घः श्यनि इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → माद्‌ + य → माद्य इति अङ्गम्‌ → माद्य + ति → माद्यति

परिशिष्टम्‌

धातुपाठे, भ्वादिगणे दिवादिगणे च द्वौ धातू उभयत्र स्तः— ष्ठिवु, क्लमु च | उभयत्र च उपधायां स्थितस्य स्वरस्य दीर्घत्वं, किञ्च उभयत्र इदं दीर्घत्वं सिध्यति भिन्नसूत्राभ्यां यद्यपि भ्वादिगणे यत्‌ विशिष्टं सूत्रम्‌ उक्तं, ष्ठिवुक्लमुचमां शिति (७.३.७५), तस्य प्रसक्तिर्भवितुम्‌ अर्हति स्म दिवादावपि श्यन्-प्रत्ययस्य शित्त्वात्‌ | अस्माकं वर्गे द्वे छात्रे 'इदं किमर्थम्‌' इति पृष्टवत्यौ | मया यदा इमं प्रश्नं मातरः पृष्टाः, तदा ताभिः विचिन्त्य उक्ताः यत्‌—

वस्तुतः धातुपाठे अनेके दोषाः |

वा भ्राशभ्लाशभ्रमुक्रमुक्लमुत्रसित्रुटिलषः (३.१.७०) = भ्राश्‌, भ्लाश्‌, भ्रमु चलने, क्रम्‌, क्लम्‌, त्रस्‌, त्रुट्‌, लष्‌, एतेभ्यः श्यन्‌ विकल्पेन भवति, कर्त्रर्थके प्रत्यये परे |

अनेन सूत्रेण यदा भ्वादिगणे एव क्लमु-धातोः विकल्पेन श्यन्‌ इति तु उक्तमेव, तदा दिवादिगणे तस्य धातोः पठनस्य न काऽपि आवश्यकता, न भवेदेव | भ्वादिगणे एव भवतु; दिवादिगणस्य शमामष्टानां दीर्घः श्यनि (७.३.७४) इति अन्तर्गणविधायकसूत्रात्‌ अयं धातुः निष्कासनीयः | 'शमां सप्तानां दीर्घः श्यनि' इति भवतु | भ्वादिगणे एव ष्ठिवुक्लमुचमां शिति (७.३.७५) इत्यनेन एव 'क्लामति', 'क्लाम्यति' द्वयोरपि दैर्घ्यं भवतु |

ष्ठिवुक्लमुचमां शिति (७.३.७५) = ष्ठिव्‌, क्लम्‌, चम्‌ एषां धातुरूपि-अङ्गानाम्‌ अचः दीर्घत्वं शिति प्रत्यये परे |

ततः अग्रे उक्तवत्यः, अन्यच्च ष्ठिवु-धातुः ष्ठिवुक्लमुचमां शिति (७.३.७५) इत्यनेन एव भ्वादावपि दिवादावपि दीर्घत्वं भवतु | हलि च (८.२.७७) इत्यस्य दिवादौ ष्ठिवु कृते न काऽपि आवश्यकता, श्यन्‌ इत्यस्य शित्त्वात्‌ | अपि च तदपेक्षया पुनः इतोऽपि सम्यक्‌, ष्ठिवु-धातुः भ्वादिगणे एव भवतु; वा भ्राशभ्लाशभ्रमुक्रमुक्लमुत्रसित्रुटिलषः (३.१.७०) इति सूत्रे ष्ठिवु-धातुं संयोजयतु | अनेन भ्वादौ एव ष्ठिवु-धातोः क्लमु इव विकल्पेन श्यन्‌ | तस्मात् भ्वादावेव ष्ठिवुक्लमुचमां शिति (७.३.७५) इत्यनेन द्वयमपि 'ष्ठीवति', 'ष्ठीव्यति' इत्येव सम्यक्‌ |

ततः अग्रे मातृभिः उक्तं, 'किन्तु मम पुस्तकम्‌ अधुनैव मुद्रितम्‌ | किमर्थम्‌ इदं पूर्वमेव त्वया नोक्तम्‌ ?' यदा मया पुनः उक्तं यत्‌ अयं प्रश्नः द्वाभ्यां छात्राभ्यां पृष्टः, तदा ताः उक्तवत्यः, ते द्वे छात्रे अतीव बुद्धिमत्यौ !

इति दिवादिगणे समग्रं तिङ्‌-सम्बद्धं सार्वधातुकप्रकरण-चिन्तनं समाप्तम्‌ |

७ - दिवादिगणः.pdf (236k) Swarup Bhai, Apr 11, 2019, 12:14 AM

Swarup – July 2015

@@ Line 1: / Line 1: @@
+{{DISPLAYTITLE:07 - दिवादिगणः}}
-<span lang="hi-IN">ध्वनिमुद्रणानि--</span>
+{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
+!ध्वनिमुद्रणानि
+|-
+|'''2016 वर्गः'''
+|-
+|१) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/59_divAdigaNaH-1--paricayaH_2016-12-28.mp3 divAdigaNaH-1--paricayaH_2016-12-28]
+|-
+|२) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/60_divAdigaNaH-2--sAmAnya-dhAtavaH__anidit-dhAtavaH_2017-01-04.mp3 divAdigaNaH-2--sAmAnya-dhAtavaH_+_anidit-dhAtavaH_2017-01-04]
+|-
+|३) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/61_divAdigaNaH-3--samprasAraNinaH-dhAtavaH__RukArAnta-dhAtavaH_2017-01-11.mp3 divAdigaNaH-3--samprasAraNinaH-dhAtavaH_+_RukArAnta-dhAtavaH_2017-01-11]
+|-
+|४) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/62_divAdigaNaH-4--sthAnentaratamaH-sthAnena-arthena-guNena-pramANena-ca__vakArAntAH__mid__jan__okArAntAH__shamAdayaH_2017-01-18.mp3 divAdigaNaH-4--sthAnentaratamaH-sthAnena-arthena-guNena-pramANena-ca_+_vakArAntAH_+_mid_+_jan_+]
+[https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/62_divAdigaNaH-4--sthAnentaratamaH-sthAnena-arthena-guNena-pramANena-ca__vakArAntAH__mid__jan__okArAntAH__shamAdayaH_2017-01-18.mp3 _okArAntAH_+_shamAdayaH_2017-01-18]
+|-
+|'''2015 वर्गः'''
+|-
+|१) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/32_divAdigaNaH--1_sArvadhAtukalakArAH--pramukha-siddhAntAH_2015-06-23.mp3 divAdigaNaH--1_(sArvadhAtukalakArAH)--pramukha-siddhAntAH_2015-06-23]
+|-
+|२) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/33_pANinIya-dhAtupATha-pustakasya-paricayaH__divAdigaNaH--2__sAmAnyadhAtavaH__anidit-dhAtavaH_2015-06-30.mp3 pANinIya-dhAtupATha-pustakasya-paricayaH_+_divAdigaNaH--2_+_sAmAnyadhAtavaH_+_anidit-dhAtavaH_2015-06-30]
+|-
+|३) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/34_divAdigaNaH--3_anidit-dhAtavaH__samprasAraNinaH-dhAtavaH_2015-07-07.mp3 divAdigaNaH--3_anidit-dhAtavaH_+_samprasAraNinaH-dhAtavaH_2015-07-07]
+|-
+|४) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/35_divadiganah--4_rukarantah_vakarantah_mid-jan-dhatu_okarantah_shamadayah_2015-07-14.mp3 divAdigaNaH--4_RukArAntAH_vakArAntAH_mid-jan-dhAtU_okArAntAH_shamAdayaH _2015-07-14]
+|}
-<span lang="hi-IN">2016 वर्गः</span>
-<span lang="hi-IN">१) </span>[https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/59_divAdigaNaH-1--paricayaH_2016-12-28.mp3 divAdigaNaH-1--paricayaH_2016-12-28]
+<big>दिवादिगणे, कर्त्रर्थे सार्वधातुकप्रत्यये परे धातुभ्यः श्यन्‌ विकरणप्रत्ययः विहितः अस्ति | सर्वप्रथमं '''कर्तरि शप्‌''' (३.१.६८) इत्यनेन शप्‌ विहितः, तदा '''कर्तरि शप्‌''' इति सूत्रं प्रबाध्य '''दिवादिभ्यः श्यन्‌''' (३.१.६९) आगत्य कार्यं करोति | किमर्थम्‌ ? अस्यां दशायां '''दिवादिभ्यः श्यन्‌''' स्वस्य कार्यं न करोति चेत्‌ इदं सूत्रं निरवकाशं भविष्यति | '''कर्तरि शप्‌''' इत्यस्य अन्यत्रलब्धावकाशः अस्ति | अतः '''दिवादिभ्यः श्यन्‌''', '''कर्तरि शप्‌''' इत्यस्य अपवादभूतसूत्रम्‌ | '''पूर्वपरनित्यान्तरङ्गापवादानामुत्तरोत्तरं बलीयः''' इति परिभाषया यत्‌ सूत्रं अपवादः अस्ति, तत्‌ अपरस्य अपेक्षया बलवत्‌ | अतः अत्र '''दिवादिभ्यः श्यन्‌''' इति सूत्रस्य कार्यं सिध्यति |</big><br>
-२) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/60_divAdigaNaH-2--sAmAnya-dhAtavaH__anidit-dhAtavaH_2017-01-04.mp3 divAdigaNaH-2--sAmAnya-dhAtavaH_+_anidit-dhAtavaH_2017-01-04]<br />
+<big>'''दिवादिभ्यः श्यन्‌''' (३.१.६९) = दिवादिगणे स्थितेभ्यः धातुभ्यः श्यन्‌-प्रत्ययः भवति, कर्त्रर्थक-सार्वधातुकप्रत्यये परे | दिव्‌ आदिर्येषां ते, दिवादयः बहुव्रीहिसमासः, तेभ्यः दिवादिभ्यः | दिवादिभ्यः पञ्चम्यन्तं, श्यन्‌ प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''कर्तरि शप्‌''' (३.१.६८) इत्यस्मात्‌ '''कर्तरि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''सार्वधातुके यक्‌''' (३.१.६७) इत्यस्मात्‌ '''सार्वधातुके''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''प्रत्ययः''' (३.१.१), '''परश्च''' (३.१.२) इत्यनयोः अधिकारः; '''धातोरेकाचो हलादेः क्रियासमभिहारे यङ्‌''' (३.१.२२) इत्यस्मात्‌ '''धातोः''' इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''दिवादिभ्यः धातुभ्यः श्यन्‌ प्रत्ययः''' '''परश्च कर्तरि सार्वधातुके''' |</big><br>
-३) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/61_divAdigaNaH-3--samprasAraNinaH-dhAtavaH__RukArAnta-dhAtavaH_2017-01-11.mp3 divAdigaNaH-3--samprasAraNinaH-dhAtavaH_+_RukArAnta-dhAtavaH_2017-01-11]<br />
+<big>'''कर्तरि शप्‌''' (३.१.६८) = धातुतः शप्‌-प्रत्ययः भवति, कर्त्रर्थक-सार्वधातुकप्रत्यये परे | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''धातोः शप्‌ प्रत्ययः''' '''परश्च कर्तरि सार्वधातुके''' |</big><br>
-४) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/62_divAdigaNaH-4--sthAnentaratamaH-sthAnena-arthena-guNena-pramANena-ca__vakArAntAH__mid__jan__okArAntAH__shamAdayaH_2017-01-18.mp3 divAdigaNaH-4--sthAnentaratamaH-sthAnena-arthena-guNena-pramANena-ca_+_vakArAntAH_+_mid_+_jan_+_okArAntAH_+_shamAdayaH_2017-01-18]<br />
+<big>अयं श्यन्‌-प्रत्ययः शित्‌ इति कारणतः '''तिङ्‌शित्सार्वधातुकम्‌''' (३.४.११३) इति सूत्रेण सार्वधातुकप्रत्ययः | तस्मात्‌ कारणात्‌, श्यन्‌-प्रत्यये परे, '''सार्वधातुकार्धधातुकयोः''' (७.३.८४) '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) इति सूत्राभ्यां गुणकार्यं विहितम्‌ | परन्तु श्यन्‌ अपित्‌, अतः '''सार्वधातुकमपित्‌''' (१.२.४) इति सूत्रेण ङिद्वत्‌ | ङिद्वत्‌ अतः '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) इति कारणतः यत्र यत्र गुण-कार्यं विहितम्‌, तत्र तत्र निषिद्धम्‌ |</big>
-वर्गः
-<span lang="hi-IN">१) </span>[https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/32_divAdigaNaH--1_sArvadhAtukalakArAH--pramukha-siddhAntAH_2015-06-23.mp3 divAdigaNaH--1_(sArvadhAtukalakArAH)--pramukha-siddhAntAH_2015-06-23]
+<big>'''सार्वधातुकमपित्‌''' (१.२.४) = अपित्‌ सार्वधातुकम्‌ ङित्‌ इव अस्ति | सार्वधातुकम्‌ प्रथमान्तम्‌, अपित्‌ प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | '''गाङ्‌कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित्‌''' (१.२.१) इत्यस्मात्‌ '''ङित्‌''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितं सूत्रम्‌— '''सार्वधातुकम्‌ अपित्‌ ङित्''' |</big>
-२) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/33_pANinIya-dhAtupATha-pustakasya-paricayaH__divAdigaNaH--2__sAmAnyadhAtavaH__anidit-dhAtavaH_2015-06-30.mp3 pANinIya-dhAtupATha-pustakasya-paricayaH_+_divAdigaNaH--2_+_sAmAnyadhAtavaH_+_anidit-dhAtavaH_2015-06-30]
-३) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/34_divAdigaNaH--3_anidit-dhAtavaH__samprasAraNinaH-dhAtavaH_2015-07-07.mp3 divAdigaNaH--3_anidit-dhAtavaH_+_samprasAraNinaH-dhAtavaH_2015-07-07]<br />
+<big>'''क्क्ङिति च''' (१.१.५) = यः प्रत्ययः गित्‌, कित्‌ अथवा ङित्‌ अस्ति, अपि च तस्मा‌त्‌ प्रत्ययात्‌ पूर्वं तस्य एव प्रत्ययस्य कारणतः इकः स्थाने गुणः वा वृद्धिः वा भवति स्म, सः (गुणः वृद्धिः) न भवति | ग्‌ च क्‌ च ङ्‌ च तेषाम्‌ इतरेतरद्वन्द्वः क्क्ङः; क्क्ङः इतः यस्य सः क्क्ङित्‌, तस्मिन्‌ परे क्क्ङिति | द्वन्द्वगर्भबहुव्रीहिसमासः | अत्र ग्‌-स्थाने ककारः '''खरि च''' इत्यनेन चर्त्वसन्धिः | क्क्ङिति सप्तम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | '''इको गुणवृद्धी''' (१.१.३) इत्यस्य पूर्णतया अनुवृत्तिः; '''न धातुलोप आर्धधातुके''' (१.१.४) इत्यस्मात्‌ '''न''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितं सूत्रम्‌— '''क्क्ङिति च इकः गुणवृद्धी न''' |</big>
-४) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/35_divadiganah--4_rukarantah_vakarantah_mid-jan-dhatu_okarantah_shamadayah_2015-07-14.mp3 divAdigaNaH--4_RukArAntAH_vakArAntAH_mid-jan-dhAtU_okArAntAH_shamAdayaH _2015-07-14]<br />
+<big>प्रश्नः उदेति यत्‌ श्यन्‌-प्रत्ययस्य आगमनात्‌ प्रागेव किमर्थं न गुणकार्यं भवतु ? यथा दिव्‌-धातुः + तिप्‌ | तिप्‌ तु सार्वधातुकः अतः अनेन किमर्थं न गुणः ? उत्तरम्‌ अस्ति यत्‌ श्यनः विधानं नित्यम्‌, तिपः गुणकार्यम्‌ अनित्यम्‌ इति कारणेन गुणकार्यं निषिद्धम्‌ | '''पूर्वपरनित्यान्तरङ्गापवादानामुत्तरोत्तरं बलीयः''' (परिभाषा ३८) | अनया पूर्वसूत्रस्य अपेक्षया परसूत्रं बलवत्‌ भवति; परसूत्रस्य अपेक्षया नित्यसूत्रं बलवत्‌ भवति; नित्यसूत्रस्य अपेक्षया अन्तरङ्गसूत्रं बलवत्‌ भवति; अन्तरङ्गसूत्रस्य अपेक्षया अपवादसूत्रं बलवत्‌ भवति |</big>
-<span lang="hi-IN"><br />
-</span>
+<big>नित्यम्‌ | कृताकृतप्रसङ्गी यः विधिः भवति, सः नित्यः इत्युच्यते | समानकाले समानस्थले द्वयोः सूत्रयोः प्रसक्तिरस्ति इति चिन्तयतु | द्वयोर्मध्ये एकस्य सूत्रस्य प्रवृत्तिः कारिता; तदनन्तरमपि अपरस्य सूत्रस्य पुनः प्राप्तिः अस्ति चेत्‌, तस्यां दशायां यत्‌ अपरं सूत्रम्‌ अस्ति, तत्‌ नित्यसूत्रम्‌ इत्युच्यते | नित्यं नाम तस्य प्रसक्तिः पूर्वमपि आसीत्‌, अनन्तरमपि अस्ति | यदा किञ्चन सूत्रं नित्यम्‌ अस्ति, तदा तत्‌ सूत्रं प्रथममेव प्रवर्तनीयम्‌ | नित्यम्‌ इत्यस्मात् कारणात्‌ बलवत्‌ | अतः पूर्वसूत्रं नित्यम्‌ अस्ति चेत्‌ पूर्वसूत्रं सत्यपि पूर्वम्‌ आयाति |</big><br>
-<span lang="hi-IN">दिवादिगणे</span>, <span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">कर्त्रर्थे सार्वधातुकप्रत्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ये परे धातुभ्यः श्यन्‌ विकरणप्रत्ययः विहितः अस्ति </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">सर्वप्रथमं </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''कर्तरि शप्‌'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">३</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">१</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">६८</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">इत्यनेन शप्‌ विहितः</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">तदा </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''कर्तरि शप्‌'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> इति सूत्रं प्रबाध्य </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''दिवादिभ्यः श्यन्‌''' </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">३</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">६९</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">आगत्य कार्यं करोति </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">किमर्थम्‌ </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">? </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">अस्यां दशायां </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''दिवादिभ्यः श्यन्‌'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span>स्वस्य कार्यं न करोति चेत्‌ इदं सूत्रं निरवकाशं भविष्यति </span>| <span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''कर्तरि शप्‌'''</span></span> इत्यस्य अन्यत्रलब्धावकाशः अस्ति </span>| <span lang="hi-IN">अतः <span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''दिवादिभ्यः श्यन्‌'''</span></span></span>, <span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''कर्तरि शप्‌''' </span></span>इत्यस्य अपवादभूतसूत्रम्‌ </span>| <span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">'''पूर्वपरनित्यान्तरङ्गापवादानामुत्तरोत्तरं बलीयः'''</span> इति <span lang="hi-IN">परिभाषया यत्‌ सूत्रं अपवादः अस्ति</span></span>, <span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">तत्‌ अपरस्य अपेक्षया बलवत्‌ </span></span>| <span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">अतः अत्र </span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''दिवादिभ्यः श्यन्‌''' </span></span><span lang="hi-IN">इति सूत्रस्य कार्यं सिध्यति </span></span>|
-<br />
+<big>तर्हि आहत्य दिवादिगणे श्यन्‌ विहितः; श्यन्‌ च ङिद्वत्‌ | अस्य एकः परिणामः गुणनिषेधः | परन्तु प्रत्ययस्य ङित्‌‍ ङिद्वत्‌ च भवनेन केवलं गुणनिषेधः सिद्धः इति न; तस्य अनेके प्रभावाः सन्ति | तेषु त्रयः प्रमुखाः अधोलिखिताः |</big><br>
-<span lang="hi-IN">'''दिवादिभ्यः श्यन्‌''' </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">३</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">६९</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span style="font-weight:normal">= </span><span lang="hi-IN">दिवादिगणे स्थितेभ्यः <span lang="hi-IN">धातुभ्यः श्यन्‌</span></span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">प्रत्ययः भवति</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">कर्त्रर्थक</span></span></span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सार्वधातुकप्रत्यये</span></span><span lang="hi-IN"> परे </span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">दिव्‌ आदिर्येषां ते</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">दिवादयः बहुव्रीहिसमासः</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">तेभ्यः दिवादिभ्यः </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">दिवादिभ्यः पञ्चम्यन्तं</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">श्यन्‌ प्रथमान्तं</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">द्विपदमिदं सूत्रम् </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">'''कर्तरि शप्‌'''</span><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">३</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">६८</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">इत्यस्मात्‌ </span><span lang="hi-IN">'''कर्तरि'''</span><span lang="hi-IN"> इत्यस्य अनुवृत्तिः</span></span><span style="font-weight:normal">; </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">'''सार्वधातुके यक्‌'''</span><span lang="hi-IN"> </span></span>(<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">३</span></span>.<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">१</span></span>.<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">६७</span></span>) <span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">इत्यस्मात्‌ </span><span lang="hi-IN">'''सार्वधातुके''' </span><span lang="hi-IN">इत्यस्य अनुवृत्तिः </span></span>| <span lang="hi-IN">'''प्रत्ययः'''<span style="font-weight:normal"> </span></span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">३</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span><span style="font-weight:normal">), </span><span style="font-weight:normal"> </span><span lang="hi-IN">'''परश्च'''<span style="font-weight:normal"> </span></span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">३</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">२</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यनयोः अधिकारः</span></span><span style="font-weight:normal">; </span><span lang="hi-IN">'''धातोरनेकाचो हलादेः क्रियासमभिहारे यङ्‌'''<span style="font-weight:normal"> </span></span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">३</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">२२</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यस्मात्‌ </span>'''धातोः'''<span style="font-weight:normal"> इत्यस्य अधिकारः</span><span style="font-weight:normal"> </span></span><span style="font-weight:normal">|</span> <span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">अनुवृत्ति</span></span>-<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">सहितसूत्रम्‌— </span><span lang="hi-IN">'''दिवादिभ्यः धातुभ्यः श्यन्‌ प्रत्ययः'''</span><span lang="hi-IN"> </span><span lang="hi-IN">'''परश्च कर्तरि सार्वधातुके''' </span></span>|
+<big>यः कोऽपि प्रत्ययः कित्‌ ङित्‌ वा भवति, तं प्रत्ययं निमित्तीकृत्य पूर्वं स्थिते अङ्गे यथासङ्गं त्रीणि विशिष्टकार्याणि प्रवर्तनीयानि—</big><br>
-<br />
+<big>१) अङ्गान्ते उपधायां च इकः गुणः निषिद्धः | दिवादौ पी + श्यन्‌ + ते → पीयते | पुष्‌ + श्यन्‌ + ति → पुष्यति | '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) |</big>
-<span lang="hi-IN">'''कर्तरि शप्‌''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">६८</span>) = <span lang="hi-IN">धातुतः शप्‌</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययः भवति</span>, <span lang="hi-IN">कर्त्रर्थक</span>-<span lang="hi-IN">सार्वधातुकप्रत्यये परे </span>| <span lang="hi-IN">अनुवृत्ति</span>-<span lang="hi-IN">सहितसूत्रम्‌— '''धातोः शप्‌ प्रत्ययः''' '''परश्च कर्तरि सार्वधातुके''' </span>|
-<br />
+<big>२) अनिदित्‌-धातूनाम्‌ उपधायां न्‌-लोपः | येषां धातूनाम्‌ इत्‌-संज्ञकः इत्‌ (ह्रस्वः इकारः) नास्ति, तेषां धातूनाम्‌ उपधायां नकारः अस्ति चेत्‌, तस्य लोपो भवति | भ्रंश्‌ + श्यन्‌ + ति‌ → भ्रश्यति | भ्रंश्‌ + श्यन्‌ + शतृ → भ्रश्यत्‌ | '''अनिदितां हल उपधायाː क्ङिति''' (६.४.२४) |</big>
-<span lang="hi-IN">अयं श्यन्‌</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययः शित्‌ इति कारणतः <span lang="hi-IN">'''तिङ्‌शित्सार्वधातुकम्‌'''</span><span lang="hi-IN"> </span></span>(<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">३</span></span>.<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">४</span></span>.<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">११३</span></span>) <span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">इति सूत्रेण सार्वधातुकप्रत्ययः </span></span>| <span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">तस्मात्‌ कारणात्‌</span></span>, <span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">श्यन्‌</span></span>-<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">प्रत्यये परे</span></span>, <span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">'''सार्वधातुकार्धधातुकयोः'''</span><span lang="hi-IN"> </span></span>(<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">७</span></span>.<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">३</span></span>.<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">८४</span></span>) <span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">'''पुगन्तलघूपधस्य च'''</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">७</span></span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">३</span></span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">८६</span></span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इति सूत्राभ्यां गुणकार्यं विहितम्‌ </span></span></span>| <span lang="hi-IN">परन्तु श्यन्‌ अपित्‌</span>, <span lang="hi-IN">अतः <span lang="hi-IN">'''सार्वधातुकमपित्‌'''</span> </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">२</span></span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">४</span></span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN">इति सूत्रेण ङिद्वत्‌ </span>| <span lang="hi-IN">ङिद्वत्‌ अतः <span lang="hi-IN">'''क्क्ङिति च'''</span> </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">५</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN">इति कारणतः यत्र यत्र गुण</span>-<span lang="hi-IN">कार्यं विहितम्‌</span>, <span lang="hi-IN">तत्र तत्र निषिद्धम्‌ </span>|
+<big>३) सम्प्रसारणिनां धातूनाम्‌ सम्प्रसारणम्‌ | यण्‌-स्थाने इक्‌-आदेशः (यण्‌-सन्धौ यथा भवति, तस्य विपरीतक्रमः), किति ङिति प्रत्यये परे | व्यध्‌ + श्यन्‌ + ति → विध्यति | '''ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति च''' (६.१.१६) |</big>
-<br />
+<br>
-<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">'''सार्वधातुकमपित्‌'''</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">२</span></span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">४</span></span></span><span style="font-weight:normal">) = </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अपित्‌ सार्वधातुकम्‌ ङित्‌ इव अस्ति </span></span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सार्वधातुकम्‌ प्रथमान्तम्‌</span></span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अपित्‌ प्रथमान्तं</span></span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span></span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">'''गाङ्‌कुटादिभ्योऽञ्णिन्ङित्‌'''</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">२</span></span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यस्मात्‌ </span></span><span lang="hi-IN">'''ङित्‌'''</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> इत्यस्य अनुवृत्तिः </span></span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अनुवृत्ति</span></span></span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सहितं सूत्रम्‌— </span></span><span lang="hi-IN">'''सार्वधातुकम्‌ अपित्‌ ङित्'''</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="font-weight:normal">|</span>
+<big>अन्यानि कित्‌-ङित्‌-निमित्तकानि कार्याणि यथासङ्गं वक्ष्यन्ते |</big>
-<br />
+<big>सम्प्रति धातूनाम्‌ आयोजनशैली एकवारं स्मारणीया | एकैकस्मिन्‌ पाठे अनया शैल्या धातूनां चिन्तनं प्रवर्तिष्यते |</big>
-<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">'''क्क्ङिति च''' </span></span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">५</span></span><span style="font-weight:normal">) = </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">यः प्रत्ययः गित्‌</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">कित्‌ अथवा ङित्‌ अस्ति</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">अपि च तस्मा‌त्‌ प्रत्ययात्‌ पूर्वं तस्य एव प्रत्ययस्य कारणतः इकः स्थाने गुणः वा वृद्धिः वा भवति स्म</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">सः </span></span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">गुणः वृद्धिः</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">न भवति </span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">ग्‌ च क्‌ च ङ्‌ च तेषाम्‌ इतरेतरद्वन्द्वः क्क्ङः</span></span><span style="font-weight:normal">; </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">क्क्ङः इतः यस्य सः क्क्ङित्‌</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">तस्मिन्‌ परे क्क्ङिति </span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">द्वन्द्वगर्भबहुव्रीहिसमासः </span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">अत्र ग्‌</span></span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">स्थाने ककारः </span><span lang="hi-IN">'''खरि च'''</span><span lang="hi-IN"> इत्यनेन चर्त्वसन्धिः </span></span><span style="font-weight:normal">|</span> <span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">क्क्ङिति सप्तम्यन्तं</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">च अव्ययपदं</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">'''इको गुणवृद्धी'''</span><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">३</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">इत्यस्य पूर्णतया अनुवृत्तिः</span></span><span style="font-weight:normal">; </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">'''न धातुलोप आर्धधातुके'''</span><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">४</span></span><span style="font-weight:normal">)</span> <span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">इत्यस्मात्‌ </span><span lang="hi-IN">'''न'''</span><span lang="hi-IN"> इत्यस्य अनुवृत्तिः </span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">अनुवृत्ति</span></span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">सहितं सूत्रम्‌— </span><span lang="hi-IN">'''क्क्ङिति च इकः गुणवृद्धी न'''</span><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="font-weight:normal">|</span>
+<big><u>धातवः चतुर्दशविधाः</u></big>
-<br />
+<big>एकवारम्‌ धातूनां आयोजन-पद्धतिः का, किमर्थं च इति स्मरणीया |</big>
-<span lang="hi-IN">प्रश्नः उदेति यत्‌ श्यन्‌</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">प्रत्ययस्य आगमनात्‌ प्रागेव किमर्थं न गुणकार्यं भवतु </span><span style="font-weight:normal">? </span><span lang="hi-IN">यथा दिव्‌</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">धातुः </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">तिप्‌ </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">तिप्‌ तु सार्वधातुकः अतः अनेन किमर्थं न गुणः </span><span style="font-weight:normal">? </span><span lang="hi-IN">उत्तरम्‌ अस्ति यत्‌ श्यनः विधानं नित्यम्‌</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">तिपः गुणकार्यम्‌ अनित्यम्‌ इति कारणेन गुणकार्यं निषिद्धम्‌ </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">'''पूर्वपरनित्यान्तरङ्गापवादानामुत्तरोत्तरं बलीयः'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">परिभाषा ३८</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">) |</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">अनेन पूर्वसूत्रस्य अपेक्षया परसूत्रं बलवत्‌ भवति</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">; </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">परसूत्रस्य अपेक्षया नित्यसूत्रं बलवत्‌ भवति</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">; </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">नित्यसूत्रस्य अपेक्षया अन्तरङ्गसूत्रं बलवत्‌ भवति</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">; </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">अन्तरङ्गसूत्रस्य अपेक्षया अपवादसूत्रं बलवत्‌ भवति </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span>
-<br />
+<big>वयं जानीमः यत्‌ पाणिनेः सूत्राणि आधारीकृत्य प्रातिपदिकानि तदन्तपदम्‌ अनुसृत्य आयोजितानि—पुंसि अकारान्तशब्दाः, देव इव; इकारान्तशब्दाः, मुनि इव; उकारान्तशब्दाः, गुरु इव; ऋकारान्तशब्दाः, कर्तृ इव | स्त्रियां लता, नदी, मति, धेनु, मातृ; क्लीबे वन, मधु, वारि अपि तथा | नाम देवशब्दः बहूनां शब्दानां प्रतिनिधिः, अतः देवशब्दं जानीमश्चेत्‌, बहून्‌ शब्दान्‌ जानीमः एव | अपि च प्रक्रियादृष्ट्या, सिद्धान्तकौमुद्यां प्रातिपदिकानां कृते तादृशी व्यवस्था अस्ति एव | रामशब्दस्य व्युत्पत्तिः प्रदर्शिता; इयं च व्युत्पत्तिः सर्वेषाम्‌ अकारान्त-पुंलिङ्गशब्दानां कृते प्रतिनिधिः | तथैव अग्रेऽपि सर्वेषां प्रातिपदिकानां कृते |</big>
-<span lang="hi-IN">नित्यम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">कृताकृतप्रसङ्गी यः विधिः भवति</span>, <span lang="hi-IN">सः नित्यः इत्युच्यते </span>| <span lang="hi-IN">समानकाले समानस्थले द्वयोः सूत्रयोः प्रसक्तिरस्ति इति चिन्तयतु </span>| <span lang="hi-IN">द्वयोर्मध्ये एकस्य सूत्रस्य प्रवृत्तिः कारिता</span>; <span lang="hi-IN">तदनन्तरमपि अपरस्य सूत्रस्य पुनः प्राप्तिः अस्ति चेत्‌</span>, <span lang="hi-IN">तस्यां दशायां यत्‌ अपरं सूत्रम्‌ अस्ति</span>, <span lang="hi-IN">तत्‌ नित्यसूत्रम्‌ इत्युच्यते </span>| <span lang="hi-IN">नित्यं नाम तस्य प्रसक्तिः पूर्वमपि आसीत्‌</span>, <span lang="hi-IN">अनन्तरमपि अस्ति </span>| <span lang="hi-IN">यदा किञ्चन सूत्रं नित्यम्‌ अस्ति</span>, <span lang="hi-IN">तदा तत्‌ सूत्रं प्रथममेव प्रवर्तनीयम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">नित्यम्‌ इत्यस्मात् कारणात्‌ बलवत्‌ </span>| <span lang="hi-IN">अतः पूर्वसूत्रं नित्यम्‌ अस्ति चेत्‌ पूर्वसूत्रं सत्यपि पूर्वम्‌ आयाति </span>|
+<big>परन्तु यद्यपि धातूनां कृते अपि पाणिनीयसूत्राणि तथैव व्यवस्थापितानि, तथापि एतावता केनापि तादृशम्‌ आयोजनं न कृतम्‌ | न सिद्धान्तकौमुद्यां, न वा अन्यत्र | अधुनैव प्रथमवारम्‌ ऐतिहासिकी पद्धतिः अक्रियत मात्रा दीक्षितपुष्पया | तया सर्वे द्विसहस्रं धातवः चतुर्दशसु भागेषु विभक्ताः— नव अजन्तधातूनां श्रेण्यः, पञ्च च हलन्तधातूनां श्रेण्यः | अजन्तधातवः अन्त्यक्रमेण आयोजिताः; हलन्तधातवः उपधा-क्रमेण विभक्ताः | किमर्थं तथा ? पाणिनेः सूत्राणि तथा सन्ति | अजन्तधातूनां कृते सूत्राणां कार्यम्‌ अन्तिमस्वरम्‌ अनुसृत्य भवति | अतः मात्रा एवमेव रीत्या अजन्तधातवः विभक्ताः—अकारान्ताः, आकारान्ताः, इकारान्ताः, ईकारान्ताः, उकारान्ताः, ऊकारान्ताः, ऋकारान्ताः, ॠकारान्ताः, एजन्ताः च | हलन्तधातूनां कृते पाणिनेः सूत्राणां कार्यं उपधाम्‌ अनुसृत्य भवति | नाम अन्तिमवर्णात्‌ प्राक्‌ यः वर्णः, तम्‌ अनुसृत्य इति | अतः तत्र हलन्तधातूनां कृते अदुपधाः, इदुपधाः, उदुपधाः, ऋदुपधाः, शेषधातवः चेति |</big>
-<br />
+<big>अधुना दिवादिगणे सार्वधातुकलकाराणां रूपाणि कथं भवन्ति इति वीक्षताम्‌ | दिवादिगणः प्रथमधातुगणसमूहे, नाम अस्मिन्‌ गणे अङ्गं सर्वत्र अदन्तम्‌ | श्यन्‌-प्रत्ययस्य शकारस्य इत्‌-संज्ञा '''लशक्वतद्धिते''' (१.३.८) इति सूत्रेण, नकारस्य इत्‌-संज्ञा '''हलन्त्यम्‌''' (१.३.३) इति सूत्रेण, '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्यनेन तयोर्लोपः; य इत्यवश्यिष्यते | दिवादिगणीयः धातुः यः कोऽपि भवतु नाम, अङ्गस्य अन्ते "य" इत्यस्य अकारः भवति एव | यथा नृत्‌ + य → नृत्य |</big>
-<span lang="hi-IN">तर्हि आहत्य दिवादिगणे श्यन्‌ विहितः</span>; <span lang="hi-IN">श्यन्‌ च ङिद्वत्‌ </span>| <span lang="hi-IN">अस्य एकः परिणामः गुणनिषेधः </span>| <span lang="hi-IN">परन्तु प्रत्ययस्य ङित्‌‍ ङिद्वत्‌ च भवनेन केवलं गुणनिषेधः सिद्धः इति न</span>; <span lang="hi-IN">तस्य अनेके प्रभावाः सन्ति </span>| <span lang="hi-IN">तेषु त्रयः प्रमुखाः अधोलिखिताः </span>|
-<br />
+<big>पूर्वमेव अस्माभिः सार्वधातुकलकारेषु (लट्‌, लोट्‌, लङ्‌, विधिलिङ्‌ इत्येषु) तिङ्‌-प्रत्ययाः साधिताः | [https://samskritavyakaranam.miraheze.org/wiki/05---sArvadhAtukaprakaraNam-adantam-aGgam/05---aGgasya-siddha-tiGpratyayAnAM-ca-saMyojanam पूर्वतनेपाठे] अदन्ताङ्ग-तिङ्‌प्रत्यययोः संयोजनं कथं भवति परस्मैपदे आत्मनेपदे च इति अवलोकितम्‌ | अधुना दिवादिगणे यावन्तः धातवः सन्ति, तेषां सर्वेषां धातूनां कृते अङ्ग-निर्माण-विधिः अस्माभिः ज्ञायेत | अङ्गस्य सामान्य-चिन्तनं किं, विशेष-चिन्तनं किम्‌ इति ज्ञेयम्‌ | एकवारम्‌ अङ्गं निर्मितं, ततः अग्रे चतुर्णां लकाराणां कृते अवशिष्टं सर्वं (सिद्धतिङ्प्रत्ययाः के, अपि च अङ्ग-तिङ्प्रत्यय-संयोजनविधिः) अस्माभिः ज्ञायते एव | अतः आहत्य, अधुना केवलम्‌ अदन्तम्‌ अङ्गम्‌ अपेक्ष्यते; हस्ते अङ्गम्‌ अस्ति चेत्‌, लटि, लोटि, लङि, विधिलिङि च तिङन्तबुद्धिः प्राप्ता |</big>
-<span lang="hi-IN">यः कोऽपि प्रत्ययः कित्‌ ङित्‌ वा भवति</span>, <span lang="hi-IN">तं प्रत्ययं निमित्तीकृत्य पूर्वं स्थिते अङ्गे यथासङ्गं त्रीणि विशिष्टकार्याणि प्रवर्तनीयानि—</span>
+<big>तर्हि अस्माकं कुञ्चिका अस्ति अङ्गम्‌; अङ्गं ज्ञायते चेत्‌, लटि, लोटि, लङि, विधिलिङि च सर्वाणि रूपाणि ज्ञायन्ते |</big>
-<br />
+<big>एकवारं दिवादिगणे, चतुर्णां लकाराणां तिङन्तरूपाणि कथं सन्ति इति पश्येम | तदा एवमेव अग्रे कस्यचिदपि धातोः अदन्ताङ्गस्य ज्ञानेन, सर्वाणि तिङन्तरूपाणि ज्ञास्यन्ते | अत्र दृष्टान्ते परस्मैपदे नश्‌-धातुः, अङ्गम्‌ अस्ति नश्‌ + श्यन्‌ → नश्य |</big>
-<span lang="hi-IN">१</span>) <span lang="hi-IN">अङ्गान्ते उपधायां च इकः गुणः निषिद्धः </span>| <span lang="hi-IN">दिवादौ पी </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">ते → पीयते </span>| <span lang="hi-IN">पुष्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">ति → पुष्यति </span>| <span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">'''क्क्ङिति'''</span> '''च''' </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">५</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span style="font-weight:normal">|</span>
+{| class="wikitable"
-<span lang="hi-IN">२</span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN">अनिदित्‌</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">धातूनाम्‌ उपधायां न्‌</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">लोपः </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">येषां धातूनाम्‌ इत्‌</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">संज्ञकः इत्‌ </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">ह्रस्वः इकारः</span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN">नास्ति</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">तेषां धातूनाम्‌ उपधायां नकारः अस्ति चेत्‌</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">तस्य लोपो भवति </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">भ्रंश्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">श्यन्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">ति‌ → भ्रश्यति </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">भ्रंश्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">श्यन्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">शतृ → भ्रश्यत्‌ </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">'''अनिदितां हल उपधाया क्ङिति''' </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">६</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">४</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">२४</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span style="font-weight:normal">|</span>
+|+
+!<big>लटि सिद्ध-प्रत्ययाः—</big>
+!
+!<big>लट्‌-लकारे तिङन्तरूपाणि—</big>
+|-
+|<big>ति         तः     अन्ति</big>
+|
+|<big>नश्यति       नश्यतः       नश्यन्ति</big>
+|-
+|<big>सि         थः       थ</big>
+|
+|<big>नश्यसि       नश्यथः       नश्यथ</big>
+|-
+|<big>मि          वः       मः     </big>
+|
+|<big>नश्यामि      नश्यावः     नश्यामः</big>
+|}
-<span lang="hi-IN">३</span>) <span lang="hi-IN">सम्प्रसारणिनां धातूनाम्‌ सम्प्रसारणम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">यण्‌</span>-<span lang="hi-IN">स्थाने इक्‌</span>-<span lang="hi-IN">आदेशः </span>(<span lang="hi-IN">यण्‌</span>-<span lang="hi-IN">सन्धौ यथा भवति</span>, <span lang="hi-IN">तस्य विपरीतक्रमः</span>), <span lang="hi-IN">किति ङिति प्रत्यये परे </span>| <span lang="hi-IN">व्यध्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">ति → विध्यति </span>| <span lang="hi-IN">'''ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति च''' </span>(<span lang="hi-IN">६</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">१६</span>) |
+{| class="wikitable"
-<br />
+!<big>लोटि सिद्ध-प्रत्ययाः—</big>
+!
+!<big>   लोट्‌-लकारे तिङन्तरूपाणि—</big>
+|-
+|<big> तु, तात्‌     ताम्‌     अन्तु</big>
+|
+|<big>नश्यतु / नश्यता‌त्‌     नश्यताम्‌     नश्यन्तु</big>
+|-
+|<big>०, तात्‌     तम्‌       त     </big>
+|
+|<big>नश्य/नश्यतात्‌         नश्यतम्       नश्यत</big>
+|-
+|<big>आनि       आव     आम     </big>
+|
+| <big>नश्यानि                 नश्याव        नश्याम</big>
+|}
+{| class="wikitable"
-<span lang="hi-IN">अन्यानि कित्‌</span>-<span lang="hi-IN">ङित्‌</span>-<span lang="hi-IN">निमित्तकानि कार्याणि यथासङ्गं वक्ष्यन्ते </span>|
+!
+<big>लङि सिद्ध-प्रत्ययाः—   </big>
+!
+!<big>   लङ्-लकारे तिङन्तरूपाणि—</big>
+|-
+|<big>त्‌         ताम्‌         अन्‌         </big>
+|
+|<big>अनश्यत्‌              अनश्यताम्‌       अनश्यन्‌</big>
+|-
+|<big>स्‌         तम्‌           त</big>
+|
+|<big>अनश्यः               अनश्यतम्‌         अनश्यत</big>
+|-
+|<big>अम्‌         व           म</big>
+|
+|<big>अनश्यम्‌             अनश्याव         अनश्याम</big>
+|}
-<br />
+{| class="wikitable"
+!<big>विधिलिङि सिद्ध-प्रत्ययाः—       </big>
+!
+!<big>विधिलिङ्-लकारे तिङन्तरूपाणि—</big>
+|-
+|<big> इत्‌         इताम्‌       इयुः  </big>
+|
+| <big> नश्येत्‌            नश्येताम्‌             नश्येयुः</big>
+|-
+|<big> इः          इतम्‌        इत  </big>
+|
+| <big>नश्येः              नश्येतम्‌              नश्येत</big>
+|-
+|<big>इयम्‌        इव         इम                </big>
+|
+| <big>नश्येयम्           नश्येव                नश्येम</big>
+|}
+<big>दिवादिगणे, आत्मनेपदे विद्‌-धातुः, अङ्गम्‌ अस्ति विद्‌ + श्यन्‌ → विद्य</big>
-<span lang="hi-IN">सम्प्रति धातूनाम्‌ आयोजनशैली एकवारं स्मारणीया </span>| <span lang="hi-IN">एकैकस्मिन्‌ पाठे अनया शैल्या धातूनां चिन्तनं प्रवर्तिष्यते </span>|
-<br />
+{| class="wikitable"
+!<big>लटि सिद्ध-प्रत्ययाः—</big>
+!
+!<big>लट्‌-लकारे तिङन्तरूपाणि—</big>
+|-
+|<big>ते         इते         अन्ते</big>
+|
+|<big>विद्यते            विद्येते                विद्यन्ते</big>
+|-
+|<big>से         इथे          ध्वे</big>
+|
+|<big>विद्यसे            विद्येथे                विद्यध्वे</big>
+|-
+|<big>ए         वहे           महे</big>
+|
+|<big>विद्ये              विद्यावहे             विद्यामहे</big>
+|}
-<span lang="hi-IN">धातवः चतुर्दशविधाः</span>
+{| class="wikitable"
-<br />
+!<big>लोटि सिद्ध-प्रत्ययाः—</big>
+!
+!<big>   लोट्‌-लकारे तिङन्तरूपाणि—</big>
+|-
+|<big>ताम्‌        इताम्‌     अन्ताम्‌   </big>
+|
+|<big>विद्यताम्‌         विद्येताम्‌             विद्यन्ताम्‌</big>
+|-
+| <big> स्व         इथाम्‌      ध्वम्‌     </big>
+|
+|<big>विद्यस्व           विद्येथाम्‌             विद्यध्वम्‌</big>
+|-
+| <big> ऐ          आवहै      आमहै       </big>
+|
+|<big>विद्यै             विद्यावहै              विद्यामहै</big>
+|}
+{| class="wikitable"
-<span lang="hi-IN">एकवारम्‌ धातूनां आयोजन</span>-<span lang="hi-IN">पद्धतिः का</span>, <span lang="hi-IN">किमर्थं च इति स्मरणीया </span>|
+!
+<big>लङि सिद्ध-प्रत्ययाः—   </big>
+!
+!<big>   लङ्-लकारे तिङन्तरूपाणि—</big>
+|-
+| <big>त         इताम्‌         अन्त  </big>
+|
+|<big>अविद्यत        अविद्येताम्‌             अविद्यन्त</big>
+|-
+|<big> थाः       इथाम्‌          ध्वम्‌</big>
+|
+|<big>अविद्यथाः      अविद्येथाम्‌            अविद्यध्वम्‌</big>
+|-
+|<big>  इ         वहि           महि</big>
+|
+|<big>अविद्ये         अविद्यावहि             अविद्यामहि</big>
+|}
-<br />
+{| class="wikitable"
+!<big>विधिलिङि सिद्ध-प्रत्ययाः—       </big>
+!
+!<big>विधिलिङ्-लकारे तिङन्तरूपाणि—</big>
+|-
+|<big>ईत        ईयाताम्‌      ईरन्‌  </big>
+|
+|  <big>विद्येत         विद्येयाताम्‌                 विद्येरन्‌</big>
+|-
+|<big>ईथाः       ईयाथाम्‌     ईध्वम्‌         </big>
+|
+|<big> विद्येथाः       विद्येयाथाम्‌                 विद्येध्वम्‌</big>
+|-
+|<big>ईय         ईवहि         ईमहि       </big>
+|
+| <big> विद्येय          विद्येवहि                   विद्येमहि</big>
+|}
-<span lang="hi-IN">वयं जानीमः यत्‌ पाणिनेः सूत्राणि आधारीकृत्य प्रातिपदिकानि तदन्तपदम्‌ अनुसृत्य आयोजितानि—पुंसि अकारान्तशब्दाः</span>, <span lang="hi-IN">देव इव</span>; <span lang="hi-IN">इकारान्तशब्दाः</span>, <span lang="hi-IN">मुनि इव</span>; <span lang="hi-IN">उकारान्तशब्दाः</span>, <span lang="hi-IN">गुरु इव</span>; <span lang="hi-IN">ऋकारान्तशब्दाः</span>, <span lang="hi-IN">कर्तृ इव </span>| <span lang="hi-IN">स्त्रियां लता</span>, <span lang="hi-IN">नदी</span>, <span lang="hi-IN">मति</span>, <span lang="hi-IN">धेनु</span>, <span lang="hi-IN">मातृ</span>; <span lang="hi-IN">क्लीबे वन</span>, <span lang="hi-IN">मधु</span>, <span lang="hi-IN">वारि अपि तथा </span>| <span lang="hi-IN">नाम देवशब्दः बहूनां शब्दानां प्रतिनिधिः</span>, <span lang="hi-IN">अतः देवशब्दं जानीमश्चेत्‌</span>, <span lang="hi-IN">बहून्‌ शब्दान्‌ जानीमः एव </span>| <span lang="hi-IN">अपि च प्रक्रियादृष्ट्या</span>, <span lang="hi-IN">सिद्धान्तकौमुद्यां प्रातिपदिकानां कृते तादृशी व्यवस्था अस्ति एव </span>| <span lang="hi-IN">रामशब्दस्य व्युत्पत्तिः प्रदर्शिता</span>; <span lang="hi-IN">इयं च व्युत्पत्तिः सर्वेषाम्‌ अकारान्त</span>-<span lang="hi-IN">पुंलिङ्गशब्दानां कृते प्रतिनिधिः </span>| <span lang="hi-IN">तथैव अग्रेऽपि सर्वेषां प्रातिपदिकानां कृते </span>|
+<big>अग्रे केवलम्‌ अङ्गं च लट्‌-लकारस्य प्रथमपुरुषैकवचनान्तरूपं दीयते | ततः चतुर्णां लकारणां सर्वाणि रूपाणि ज्ञायन्ते |</big>
-<br />
-<br />
+'''<big><u>दिवादिगणः</u> (140 धातवः)</big>'''
-<span lang="hi-IN">परन्तु यद्यपि धातूनां कृते अपि पाणिनीयसूत्राणि तथैव व्यवस्थापितानि</span>, <span lang="hi-IN">तथापि एतावता केनापि तादृशम्‌ आयोजनं न कृतम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">न सिद्धान्तकौमुद्यां</span>, <span lang="hi-IN">न वा अन्यत्र </span>| <span lang="hi-IN">अधुनैव प्रथमवारम्‌ ऐतिहासिकी पद्धतिः अक्रियत मात्रा दीक्षितपुष्पया </span>| <span lang="hi-IN">तया सर्वे द्विसहस्रं धातवः चतुर्दशसु भागेषु विभक्ताः— नव अजन्तधातूनां श्रेण्यः</span>, <span lang="hi-IN">पञ्च च हलन्तधातूनां श्रेण्यः </span>| <span lang="hi-IN">अजन्तधातवः अन्त्यक्रमेण आयोजिताः</span>; <span lang="hi-IN">हलन्तधातवः उपधा</span>-<span lang="hi-IN">क्रमेण विभक्ताः </span>| <span lang="hi-IN">किमर्थं तथा </span>? <span lang="hi-IN">पाणिनेः सूत्राणि तथा सन्ति </span>| <span lang="hi-IN">अजन्तधातूनां कृते सूत्राणां कार्यम्‌ अन्तिमस्वरम्‌ अनुसृत्य भवति </span>| <span lang="hi-IN">अतः मात्रा एवमेव रीत्या अजन्तधातवः विभक्ताः—अकारान्ताः</span>, <span lang="hi-IN">आकारान्ताः</span>, <span lang="hi-IN">इकारान्ताः</span>, <span lang="hi-IN">ईकारान्ताः</span>, <span lang="hi-IN">उकारान्ताः</span>, <span lang="hi-IN">ऊकारान्ताः</span>, <span lang="hi-IN">ऋकारान्ताः</span>, <span lang="hi-IN">ॠकारान्ताः</span>, <span lang="hi-IN">एजन्ताः च </span>| <span lang="hi-IN">हलन्तधातूनां कृते पाणिनेः सूत्राणां कार्यं उपधाम्‌ अनुसृत्य भवति </span>| <span lang="hi-IN">नाम अन्तिमवर्णात्‌ प्राक्‌ यः वर्णः</span>, <span lang="hi-IN">तम्‌ अनुसृत्य इति </span>| <span lang="hi-IN">अतः तत्र हलन्तधातूनां कृते अदुपधाः</span>, <span lang="hi-IN">इदुपधाः</span>, <span lang="hi-IN">उदुपधाः</span>, <span lang="hi-IN">ऋदुपधाः</span>, <span lang="hi-IN">शेषधातवः चेति </span>|
-<br />
+<big>'''A.''' <u>सामान्यधातवः</u> (115 धातवः)</big>
+<big>एषां धातूनां कृते किमपि कार्यं नास्ति | केवलं वर्णमेलनम्‌ | इगन्तधातुः वा लघु-इगुपधधातुः वा चेत्‌ '''सार्वधातुकमपित्‌''' (१.२.४), '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) इत्याभ्यां गुणनिषेधः |</big>
-<span lang="hi-IN">अधुना <span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">दिवादिगणे सार्वधातुकलकाराणां रूपाणि</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> कथं भवन्ति इति वीक्षताम्‌ </span></span></span></span><span style="text-decoration:none">|</span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"> </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">दिवादिगणः प्रथमधातुगणसमूहे</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नाम अस्मिन्‌ गणे अङ्गं सर्वत्र अदन्तम्‌ </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none">| </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">श्यन्‌</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">प्रत्ययस्य शकारस्य इत्‌</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">संज्ञा </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''लशक्वतद्धिते'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">३</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">८</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इति सूत्रेण</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नकारस्य इत्‌</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">संज्ञा </span></span></span></span></span><span lang="hi-IN">'''हलन्त्यम्‌'''</span><span lang="hi-IN"> </span></span>(<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">१</span></span>.<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">३</span></span>.<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">३</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इति सूत्रेण</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none">, </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''तस्य लोपः'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">३</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">९</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यनेन तयोर्लोपः</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">;</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"> </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">य इत्यवश्यिष्यते </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">दि</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">वादिगणीयः धातुः यः कोऽपि भवतु नाम</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अङ्गस्य अन्ते </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">"</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">य</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">" </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यस्य अकारः भवति एव </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">यथा नृत्‌ </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">य →</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नृत्य </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">|</span></span></span>
+<big><u>आकारान्तधातवः</u> (1 धातुः)</big>
+<big>माङ्‌ माने (मापनार्थे) → मा → मा + श्यन्‌ → माय इति अङ्गम्‌ → माय + ते → लटि मायते</big>
-<br />
+<big><u>ईकारान्तधातवः</u> (10 धातवः)</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">पूर्वमेव अस्माभिः सार्वधातुकलकारेषु </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">लट्‌</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">लोट्‌</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">लङ्‌</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">विधिलिङ्‌ इत्येषु</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">तिङ्‌</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">प्रत्ययाः साधिताः </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">[https://sites.google.com/site/samskritavyakaranam/05---sArvadhAtukaprakaraNam-adantam-aGgam/05---aGgasya-siddha-tiGpratyayAnAM-ca-saMyojanam पूर्वतनेपाठे] अदन्ताङ्ग</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">तिङ्‌प्रत्यययोः संयोजनं कथं भवति परस्मैपदे आत्मनेपदे च इति अवलोकितम्‌ </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अधुना दिवादिगणे यावन्तः धातवः सन्ति</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">तेषां सर्वेषां धातूनां कृते अङ्ग</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">निर्माण</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">विधिः अस्माभिः ज्ञायेत </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अङ्गस्य सामान्य</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">चिन्तनं किं</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">विशेष</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">चिन्तनं किम्‌ इति ज्ञेयम्‌ </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">एकवारम्‌ अङ्गं निर्मितं</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ततः अग्रे चतुर्णां लकाराणां कृते अवशिष्टं सर्वं </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सिद्धतिङ्प्रत्ययाः के</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अपि च अङ्ग</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">तिङ्प्रत्यय</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">संयोजनविधिः</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अस्माभिः ज्ञायते एव </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अतः आहत्य</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अधुना केवलम्‌ अदन्तम्‌ अङ्गम्‌ अपेक्ष्यते</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">; </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">हस्ते अङ्गम्‌ अस्ति चेत्‌</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">लटि</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">लोटि</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">लङि</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">विधिलिङि च तिङन्तबुद्धिः प्राप्ता </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span>
-<br />
+<big>सर्वे आत्मनेपदिनः | गुणनिषेधत्वात्‌ अत्रापि किमपि अङ्गकार्यं नास्ति | अपि च ई + य इत्यनयोः संयोजनेन सन्धिकार्यं नास्ति | अतः केवलं वर्णमेलनम्—</big>
-<span lang="hi-IN">तर्हि अस्माकं कुञ्चिका अस्ति अङ्गम्‌</span>; <span lang="hi-IN">अङ्गं ज्ञायते चेत्‌</span>, <span lang="hi-IN">लटि</span>, <span lang="hi-IN">लोटि</span>, <span lang="hi-IN">लङि</span>, <span lang="hi-IN">विधिलिङि च सर्वाणि रूपाणि ज्ञायन्ते </span>|
+<big>पीङ्‌ पाने → पी + श्यन्‌ → पी + य → पीय इति अङ्गम्‌ → पीय + ते → पीयते (पिबति इत्यर्थः)</big>
-<br />
+<big>ईङ्‌ गतौ → ई + श्यन्‌ → ईय → ईयते (गच्छति इत्यर्थः)</big>
+<big>प्रीङ्‌ प्रीतौ → प्री + श्यन्‌ → प्रीय → प्रीयते (प्रसन्नः भवति)</big>
-<span lang="hi-IN">एकवारं दिवादिगणे</span>, <span lang="hi-IN">चतुर्णां लकाराणां तिङन्तरूपाणि कथं सन्ति इति पश्येम </span>| <span lang="hi-IN">तदा एवमेव अग्रे कस्यचिदपि धातोः अदन्ताङ्गस्य ज्ञानेन</span>, <span lang="hi-IN">सर्वाणि तिङन्तरूपाणि ज्ञास्यन्ते </span>| <span lang="hi-IN">अत्र दृष्टान्ते परस्मैपदे नश्‌</span>-<span lang="hi-IN">धातुः</span>, <span lang="hi-IN">अङ्गम्‌ अस्ति नश्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → नश्य </span>|
+<big>रीङ्‌ स्रवणे → री + श्यन्‌ → रीय → रीयते (जलं वहति)</big>
-<br />
+<big>व्रीङ्‌ वृणोत्यर्थे → व्री + श्यन्‌ → व्रीय → व्रीयते (आच्छादयति)</big>
+<big>डीङ्‌ विहायसा गतौ → डी + श्यन्‌ → डीय → डीयते (पक्षी डीयते)</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span><span>    </span></span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>लटि सिद्ध</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययाः— <span>    </span><span>   <span> </span> </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span> </span></span><span lang="hi-IN">लट्‌</span>-<span lang="hi-IN">लकारे तिङन्तरूपाणि— </span>
+<big>दीङ्‌ क्षये → दी + श्यन्‌ → दीय → दीयते (क्षीणः भवति, न्यूनीभवति)</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    <span>    </span><span>    </span><span>    </span></span>ति <span>    </span><span>    </span>तः <span>    </span>अन्ति</span> <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्य</span></span></span>ति <span>      </span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्य</span></span></span>तः</span> <span>      </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्य</span></span></span>न्ति</span>
+<big>धीङ्‌ आधारे → धी + श्यन्‌ → धीय → धीयते (धारणं करोति)</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>   <span> <span>    </span><span>    </span><span>    </span></span></span>सि <span>    <span>    </span></span>थः <span>    </span><span>  </span>थ <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span> </span> <span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्य</span></span></span>सि <span>   </span></span>   <span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्य</span></span></span>थः <span>    </span></span>  <span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्य</span></span></span>थ </span>
+<big>मीङ्‌ हिंसायाम्‌ → मी + श्यन्‌ → मीय → मीयते (हिंसां कारोति)</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span>   <span>    </span><span>    </span><span>    </span> मि <span>   <span>   </span> </span> वः <span>    </span>  मः</span> <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span> <span lang="hi-IN">नश्यामि <span>      </span>नश्यावः <span>    </span>  नश्यामः</span>
+<big>लीङ्‌ श्लेषणे → ली + श्यन्‌ → लीय → लीयते (विलीनः भवति)</big>
-<br />
+<big><u>ऊकारान्तधातवः</u> (2 धातू)</big>
-<span lang="hi-IN"><span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>    </span><span>    </span><span>    </span>लोटि सिद्ध</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययाः— <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span> </span> <span lang="hi-IN">लोट्‌</span>-<span lang="hi-IN">लकारे तिङन्तरूपाणि—</span>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    <span>    </span><span>    </span><span>    </span></span>तु</span>, <span lang="hi-IN">तात्‌ <span>    </span>ताम्‌ <span>    </span>अन्तु<span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>   </span></span> <span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्य</span></span></span>तु </span>/ <span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्य</span></span></span>ता‌त्‌ <span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"><span>    </span>नश्य</span></span></span>ताम्‌ <span>    </span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्य</span></span></span>न्तु</span>
+<big>द्वावपि आत्मनेपदिनौ |</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>   <span>    </span><span>    </span><span>    </span> </span>०</span>, <span lang="hi-IN">तात्‌ <span>    </span>तम्‌<span>    </span><span>  </span> त <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span> </span></span> <span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्य</span></span></span></span>/<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्य</span></span></span>तात्‌</span> <span>    </span><span>    </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्य</span></span></span>म्‌ <span>    </span><span>  </span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्य</span></span></span>त </span>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span>   <span>    </span><span>    </span><span>    </span> आनि <span>    </span>  आव <span>    </span>आम </span> <span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span> </span>नश्यानि <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>  </span></span>  <span lang="hi-IN">नश्याव <span>    </span><span> </span>नश्याम </span>
+<big>षूङ्‌ प्राणिप्रसवे → सू + श्यन्‌ → सू + य → सूय इति अङ्गम्‌ → सूय + ते → सूयते (जनयति, प्रसूयते)</big>
-<br />
+<big>दूङ्‌ परितापे → दूय → दूयते (दुःखी भवति)</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>   </span>लङि सिद्ध</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययाः—</span> <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span lang="hi-IN">लङ्</span>-<span lang="hi-IN">लकारे तिङन्तरूपाणि—</span>
+<big><u>अदुपधधातवः</u> (19 धातवः)</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>   </span>त्‌ <span>    </span><span>    </span>ताम्‌ <span>    </span><span>    </span>अन्‌</span> <span>    </span><span>    <span>    </span>  </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span lang="hi-IN">अ<span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्य</span></span></span>त्‌ <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span> </span>अ<span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्य</span></span></span>ताम्‌ <span>      </span></span><span lang="hi-IN">अ<span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्य</span></span></span>न्‌</span>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>   </span>स्‌ <span>    </span><span>    </span>तम्‌ <span>    </span><span>    </span><span>  </span>त</span> <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span lang="hi-IN">अ<span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्यः</span></span></span> <span>    </span><span>    </span><span>    </span>अ<span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्य</span></span></span>तम्‌<span>    </span>     </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">अ<span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्य</span></span></span></span>त</span>
+<big>णश अदर्शने → नश्‌ + श्यन्‌ → नश्‌ + य → नश्य इति अङ्गम्‌ → नश्य + ति → नश्यति</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>  अम्‌ <span>    </span><span>    </span>व <span>    </span><span>    </span><span>   </span>म</span> <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>    <span lang="hi-IN">अनश्यम्‌ <span>    </span><span>    </span><span>    </span>अनश्याव <span>    </span><span>    </span>अनश्याम</span>
+<big>शक विभाषितो-मर्षणे → शक्‌ + श्यन्‌ → शक्य इति अङ्गम्‌ → शक्य + ति/ते → शक्यति/ते (शक्नोति)</big>
-<br />
+<big>अण प्राणने → अण्‌ + श्यन्‌ → अण्‌ + य → अण्य + ते → अण्यते (जीवितः तिष्ठति)</big>
+<big>पद गतौ → पद्‌ + श्यन्‌ → पद्‌ + य → पद्य → पद्य + ते → पद्यते (गच्छति, भवति, घटितो भवति)</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>  </span>विधिलिङि सिद्ध</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययाः—</span> <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span lang="hi-IN">विधिलिङ्</span>-<span lang="hi-IN">लकारे तिङन्तरूपाणि—</span>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>  </span>इत्‌ <span>    </span><span>    </span>इताम्‌ <span>    </span>  इयुः</span> <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्ये</span></span></span>त्‌ <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्ये</span></span></span>ताम्‌ <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्ये</span></span></span>युः</span>
+<big>रध्‌ → रध्य → रध्यति, मन्‌ → मन्य → मन्यते, तप्‌ → तप्य → तप्यति, शप्‌ → शप्य → शप्यति, णभ → नभ्‌ → नभ्य → नभ्यति, अस्‌ → अस्य → अस्यति, जस्‌ → जस्य → जस्यति, तस्‌ → तस्य → तस्यति, दस्‌ → दस्य → दस्यति, वस्‌ → वस्य → वस्यति, मस्‌ → मस्य → मस्यति, स्नस्‌ → स्नस्य → स्नस्यति, नह्‌ → नह्य → नह्यति</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>  </span>इः <span>    </span><span>    </span> इतम्‌ <span>    </span><span>   </span>इत <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span></span> <span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्येः</span></span></span> <span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span> </span>नश्ये</span></span></span>तम्‌ <span>    </span><span>    </span><span> </span><span>    </span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नश्ये</span></span></span>त </span>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span> </span>इयम्‌ <span>    </span><span>    </span>इव<span>    </span><span>    </span> इम<span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>  </span> </span> <span lang="hi-IN">नश्येयम्‌ <span>    </span><span>    </span><span>   </span>नश्येव <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>नश्येम </span>
+<big><u>इदुपधधातवः</u> (17 धातवः)</big>
-<br />
+<big>ष्विदा गात्रप्रक्षरणे (स्वेदस्य आगमनम्‌) → स्विद्‌ + श्यन्‌ → स्विद्य इति अङ्गम्‌ → स्विद्य + ति → स्विद्यति</big>
-<span lang="hi-IN">दिवादिगणे</span>, <span lang="hi-IN">आत्मनेपदे विद्‌</span>-<span lang="hi-IN">धातुः</span>, <span lang="hi-IN">अङ्गम्‌ अस्ति विद्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → विद्य</span>
+<big>क्लिद्‌ → क्लिद्य → क्लिद्यति</big>
-<br />
+<big>क्ष्विद्‌ → क्ष्विद्य → क्ष्विद्यति</big>
+<big>खिद दैन्ये → खिद्‌ + श्यन्‌ → खिद्य → खिद्य + ते → खिद्यते</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span> </span>लटि‌ सिद्ध</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययाः—</span> <span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>लट्‌</span>-<span lang="hi-IN">लकारे तिङन्तरूपाणि— </span>
+<big>विद सत्तायाम्‌ → विद्‌ + श्यन्‌ → विद्य → विद्य + ते → विद्यते</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span> ते <span>    </span><span>    </span>इते <span>    </span><span>    </span>अन्ते</span> <span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>   </span>विद्य</span></span></span>ते <span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"><span>    </span><span>    </span>   विद्ये</span></span></span>ते <span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"><span>    </span><span>  </span><span>    </span><span>    </span><span> </span>विद्य</span></span></span>न्ते </span>
+<big>षिधु संराद्धौ → सिध्‌ + श्यन्‌ → सिध्य इति अङ्गम् → सिध्य + ति → सिध्यति</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span> से <span>    </span><span>    </span>इथे <span>    </span><span>    </span><span> </span>ध्वे</span> <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">विद्य</span></span></span>से <span>    </span><span>    </span><span>   </span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">विद्ये</span></span></span>थे <span>    </span><span> </span><span>    </span><span>    </span><span>  </span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">विद्य</span></span></span>ध्वे </span>
+<big>डिप्‌ → डिप्य → डिप्यति</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>     ए <span>    </span><span>    </span>वहे <span>    </span><span>    </span>  महे <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span></span> <span lang="hi-IN">विद्ये <span>    </span><span>    </span><span>    </span>विद्यावहे <span>    </span><span>    </span><span>  </span><span>    </span>विद्यामहे </span>
+<big>क्षिप प्रेरणे (तुदादौ क्षिपति, चुरादौ क्षिपयति) → क्षिप्‌ + श्यन्‌ → क्षिप्य → क्षिप्य + ति → क्षिप्यति</big>
-<br />
+<big>तिम्‌ आर्द्रीभावे → तिम्य → तिम्यति</big>
+<big>स्तिम्‌ आर्द्रीभावे → स्तिम्य → स्तिम्यति</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>लोटि‌ सिद्ध</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययाः—</span> <span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>   </span>लोट्‌</span>-<span lang="hi-IN">लकारे तिङन्तरूपाणि—</span>
+<big>क्लिश उपतापे (क्लेश-प्राप्तिः) → क्लिश्‌ → क्लिश्‌ + श्यन्‌ → क्लिश्य इति अङ्गम्‌ → क्लिश्य + ते → क्लिश्यते</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>   ताम्‌ <span>    </span><span>   </span>इताम्‌ <span>    </span>अन्ताम्‌ <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>  </span></span> <span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">विद्य</span></span>ताम्‌ <span>    </span><span>    </span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">विद्ये</span></span>ताम्‌ <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">विद्य</span></span>न्ताम्‌</span>
+<big>लिश अल्पीभावे→ लिश्‌ → लिश्य → लिश्यते</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>स्व <span>    </span><span>    </span>इथाम्‌ <span>    </span><span> </span>ध्वम्‌</span> <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">विद्य</span></span>स्व <span>    </span><span>    </span><span> <span> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">विद्ये</span></span>थाम्‌ <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">विद्य</span></span>ध्वम्‌</span>
+<big>श्लिष आलिङ्गने → श्लिष्‌ → श्लिष्य → श्लिष्यति</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>ऐ <span>    </span><span>    </span><span> </span>आवहै <span>    </span> आमहै <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>   </span> <span lang="hi-IN">विद्यै <span>    </span><span>    </span><span>    </span>विद्यावहै<span>    </span><span>    </span><span>    </span>  विद्यामहै </span>
+<big>इष गतौ → इष्‌ → इष्य → इष्यति</big>
-<br />
+<big>रिष हिंसायाम्‌ → रिष्‌ → रिष्य → रिष्यति</big>
+<big>बिस प्रेरणे → बिस्‌ → बिस्य → बिस्यति</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>लङि‌ सिद्ध</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययाः—</span> <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span lang="hi-IN">लङ्</span>-<span lang="hi-IN">लकारे तिङन्तरूपाणि—</span>
+<big>ष्णिह प्रीतौ → स्निह्‌ + श्यन्‌ → स्निह्य इति अङ्गम्‌ → स्निह्य + ति → स्निह्यति</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>   त <span>    </span><span>    </span>इताम्‌ <span>    </span><span>    </span>अन्त</span> <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span lang="hi-IN">अ<span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">विद्य</span></span></span>त <span>    </span><span>  </span> अ<span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">विद्ये</span></span></span>ताम्‌ <span>    </span><span>    </span><span>    </span>अ<span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">विद्य</span></span></span>न्त</span>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>  </span>थाः <span>    </span><span>  </span>इथाम्‌ <span>    </span><span>    </span>  ध्वम्‌ <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>   </span></span> <span lang="hi-IN">अ<span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">विद्य</span></span></span>थाः <span>    </span> अ<span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">विद्ये</span></span></span>थाम्‌ <span>    </span><span>    </span><span>   </span>अ<span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">विद्य</span></span></span>ध्वम्‌</span>
+<big><u>उदुपधधातवः</u> (38 धातवः)</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>   </span>इ <span>    </span><span>    </span> वहि <span>    </span><span>    </span><span>  </span>महि</span> <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>  </span><span lang="hi-IN">अविद्ये <span>    </span><span>    </span>अविद्यावहि <span>    </span><span>    </span><span>    </span>अविद्यामहि</span>
-<br />
+<big>बुध अवगमने → बुध्‌ + श्यन्‌ → बुध्य इति अङ्गम्‌ → बुध्य + ते → बुध्यते</big>
+<big>युध संप्रहारे → युध्‌ + श्यन्‌ → युध्य इति अङ्गम्‌ → युध्य + ते → युध्यते</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>   </span>विधिलिङि‌ सिद्ध</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययाः—</span> <span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>   </span>विधिलिङ्</span>-<span lang="hi-IN">लकारे तिङन्तरूपाणि—</span>
+<big>क्रुध क्रोधे → क्रुध्‌ + श्यन्‌ → क्रुध्य इति अङ्गम्‌ → क्रुध्य + ति → क्रुध्यति</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>  ईत <span>    </span>   ईयाताम्‌ <span>    </span> ईरन्‌</span> <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>   </span><span lang="hi-IN">विद्येत<span>    </span><span>    </span> विद्येयाताम्‌ <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>विद्येरन्‌</span>
+<big>क्षुध बुभुक्षायाम्‌ → क्षुध् + श्यन्‌ → क्षुध्य इति अङ्गम्‌ → क्षुध्य + ति → क्षुध्यति</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span> </span>ईथाः <span>    </span>  ईयाथाम्‌ <span>    </span>ईध्वम्‌</span> <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>  <span lang="hi-IN">विद्येथाः <span>    </span><span>  </span>विद्येयाथाम्‌ <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>विद्येध्वम्‌</span>
+<big>शुध शौचे → शुध्‌ + श्यन्‌ → शुध्य इति अङ्गम्‌ → शुध्य + ति → शुध्यति</big>
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span> ईय <span>    </span><span>   <span> </span></span>ईवहि <span>    </span><span>    </span>ईमहि</span> <span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>  </span>विद्येय <span>    </span><span>    </span> विद्येवहि <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>   </span>विद्येमहि</span>
+<big>कुप क्रोधे → कुप्‌ + श्यन्‌ → कुप्य इति अङ्गम्‌ → कुप्य + ति → कुप्यति</big>
-<br />
+<big>पुष पुष्टौ → पुष्‌ + श्यन्‌ → पुष्य इति अङ्गम्‌ → पुष्य + ति → पुष्यति</big>
+<big>शुष शोषणे (शुष्कः भवति) → शुष्‌ + श्यन्‌ → शुष्य इति अङ्गम्‌ → शुष्य + ति → शुष्यति</big>
-<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अग्रे केवलम्‌ अङ्गं च लट्‌</span></span></span>-<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">लकारस्य प्रथमपुरुषैकवचनान्तरूपं दीयेते </span></span></span>| <span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ततः चतुर्णां लकारणां सर्वाणि रूपाणि ज्ञायन्ते </span></span></span>|
+<big>तुष प्रीतौ (सन्तुष्टः भवति) → तुष्‌ + श्यन्‌ → तुष्य इति अङ्गम्‌ → तुष्य + ति → तुष्यति</big>
-<br />
+<big><u>ऋदुपधधातवः</u> (13 धातवः)</big>
-<span lang="hi-IN">'''<span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">दिवादिगणः</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span>'''</span>'''<span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">(140 </span></span></span>'''<span lang="hi-IN">'''<span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">धातवः</span></span></span></span>'''</span>'''<span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">)</span></span></span>'''
-<br />
+<big>सृज विसर्गे (त्यजति) → सृज्‌ + श्यन्‌ → सृज्य इति अङ्गम्‌ → सृज्य + ते → सृज्यते</big>
+<big>नृती गात्रविक्षेपे → नृत्‌ + श्यन्‌ → नृत्य इति अङ्गम्‌ → नृत्य + ति → नृत्यति</big>
-<span style="text-decoration:none">'''A.''' </span><span lang="hi-IN">सामान्यधातवः</span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none">(115 </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">धातवः</span></span><span style="text-decoration:none">)</span>
+<big>तृप प्रीणने (तृप्तः भवति, प्रसन्नः भवति) → तृप्‌ + श्यन्‌ → तृप्य इति अङ्गम्‌ → तृप्य + ति → तृप्यति</big>
-<br />
+<big>हृष तुष्टौ (हर्षः आयाति) → हृष्‌ + श्यन्‌ → हृष्य इति अङ्गम्‌ → हृष्य + ति → हृष्यति</big>
+<big>ऋधौ वृद्धौ (वर्धने) → ऋध्‌ + श्यन्‌ → ऋध्य इति अङ्गम्‌ → ऋध्य + ति → ऋध्यति</big>
-<span lang="hi-IN">एषां धातूनां कृते<span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> किमपि कार्यं नास्ति </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">केवलं वर्णमेलनम्‌ </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इगन्तधातुः वा लघु</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इगुपधधातुः वा चेत्‌ </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''सार्वधातुकमपित्‌'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">२</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">४</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">),</span></span><span style="text-decoration:none"> </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''क्क्ङिति च''' </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">५</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्याभ्यां </span></span></span></span></span><span style="font-weight:normal">गुणनिषेधः </span></span>|
+<big>कृश तनूकरणे (कृशः भवति) → कृश्‌ + श्यन्‌ → कृश्य इति अङ्गम्‌ → कृश्य + ति → कृश्यति</big>
-<br />
+<big>तृष्‌ पिपासायाम् → तृष्यति, गृध्‌ अभिकाङ्क्षायाम् → गृध्यति, दृप्‌ हर्षमोहनयोः → दृप्यति, भृश्‌ अधः पतने → भृश्यति, वृश्‌ आवरणे → वृश्यति, मृष्‌ तितिक्षायाम् → मृष्यति/ते</big>
-<span lang="hi-IN">आकारान्तधातवः </span>(1 <span lang="hi-IN">धातुः</span>)
+<big><u>शेषधातवः</u> (15 धातवः)</big>
-<br />
-<span lang="hi-IN">माङ्‌ माने </span>(<span lang="hi-IN">मापनार्थे</span>) → <span lang="hi-IN">मा → मा </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → माय इति अङ्गम्‌ → माय </span>+ <span lang="hi-IN">ते → लटि मायते </span>
+<big>पुष्प विकसने → पुष्प्‌ + श्यन्‌ → पुष्प्य इति अङ्गम्‌ → पुष्प्य + ति → पुष्प्यति</big>
+<big>दीपी दीप्तौ (प्रकाशते) → दीप्‌ + श्यन्‌ → दीप्य इति अङ्गम्‌ → दीप्य + ति → दीप्यति</big>
-<br />
+<big>पूरी आप्यायने (पूरणे) → पूर् + श्यन्‌ → पूर्य इति अङ्गम्‌ → पूर्य + ति → पूर्यति</big>
+<big>व्रीड्‌ चोदने, लज्जायां च → व्रीड्यति, राध्‌ वर्धनं→ राध्यति, स्तीम्‌ आर्द्रीभावे → स्तीम्यति</big>
-<span lang="hi-IN">ईकारान्तधातवः </span>(10 <span lang="hi-IN">धातवः</span>)
-<br />
+<big>'''B.''' <u>विशेषधातवः</u> (25 धातवः)</big>
-<span lang="hi-IN">सर्वे आत्मनेपदिनः </span>| <span lang="hi-IN">गुणनिषेधत्वात्‌ अत्रापि किमपि अङ्गकार्यं नास्ति </span>| <span lang="hi-IN">अपि च ई </span>+ <span lang="hi-IN">य इत्यनयोः संयोजनेन सन्धिकार्यं नास्ति </span>| <span lang="hi-IN">अतः केवलं वर्णमेलनम्—</span>
+<big>1. <u>अनिदित्‌-धातूनाम्‌ उपधायां नकारलोपः</u> (2 धातू)</big>
-<br />
+<big>यस्य धातोः ह्रस्व-इकारस्य इत्‌-संज्ञा भवति, सः धातुः इदित्‌ इति उच्यते | यः धातुः इदित्‌, नास्ति, सः अनिदित्‌ इत्युच्यते | अनिदितां धातूनाम्‌ उपधायाः नकारस्य लोपः भवति किति ङिति प्रत्यये परे | दिवादिगणे तादृशौ द्वौ धातू स्तः, रञ्ज रागे → रञ्ज्‌, भ्रंशु अधःपतने → भ्रंश् च | श्यन्‌ ङिद्वत्‌ अतः श्यनि परे अनयोः धात्वोः न-लोपो भवति |</big>
-<span lang="hi-IN">पीङ्‌ पाने → पी </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → पी </span>+ <span lang="hi-IN">य → पीय इति अङ्गम्‌ → पीय </span>+ <span lang="hi-IN">ते → पीयते </span>(<span lang="hi-IN">पिबति इत्यर्थः</span>)
-<span lang="hi-IN">ईङ्‌ गतौ → ई </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → ईय → ईयते </span>(<span lang="hi-IN">गच्छति इत्यर्थः</span>)
+<big>धातुपाठे अनुस्वारः, वर्गीयव्यञ्जनानां पञ्चमसदस्याः च, इमे सर्वे मूले दन्त्य-नकारः एव इति बोध्यम्‌ | तदा सन्धिकार्येण नकारस्य स्थाने अनुस्वारः, ततः अग्रे च यथासङ्गम्‌ अनुस्वारस्य स्थाने अन्यानि वर्गीयव्यञ्जनानि आयान्ति |</big>
-<span lang="hi-IN">प्रीङ्‌ प्रीतौ → प्री </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → प्रीय → प्रीयते </span>(<span lang="hi-IN">प्रसन्नः भवति</span>)
-<span lang="hi-IN">रीङ्‌ स्रवणे → री </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → रीय → रीयते </span>(<span lang="hi-IN">जलं वहति</span>)
+<big>अतः दिवादिगणे रञ्ज्‌-धातोः मूलरूपम्‌ अस्ति वस्तुतः रन्ज्‌; भ्रंश्-धातोः मूलरूपम्‌ अस्ति भ्रन्श्‌ | यथा—</big>
-<span lang="hi-IN">व्रीङ्‌ वृणोत्यर्थे → व्री </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → व्रीय → व्रीयते </span>(<span lang="hi-IN">आच्छादयति</span>)
-<span lang="hi-IN">डीङ्‌ विहायसा गतौ → डी </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → डीय → डीयते </span>(<span lang="hi-IN">पक्षी डीयते</span>)
+<big>रन्ज्‌ → '''नश्चापदान्तस्य झलि''' इत्यनेन झलि परे अपदान्तस्य नकारस्य स्थाने अनुस्वारादेशः → रंज्‌ → '''अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः''' इत्यनेन ययि परे अनुस्वारस्य स्थाने परसवर्णादेशः → रञ्ज्‌ | अतः धातुः अस्ति रञ्ज्‌, परन्तु उपधायां नकारः अस्ति इति बोध्यम्‌ |</big>
-<span lang="hi-IN">दीङ्‌ क्षये → दी </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → दीय → दीयते </span>(<span lang="hi-IN">क्षीणः भवति</span>, <span lang="hi-IN">न्यूनीभवति</span>)
-<span lang="hi-IN">धीङ्‌ आधारे → धी </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → धीय → धीयते </span>(<span lang="hi-IN">धारणं करोति</span>)
+<big>रञ्ज्‌ → '''दिवादिभ्यः श्यन्‌''' (३.१.६९) इत्यनेन दिवादौ श्यन्‌ भवति कर्त्रर्थे सार्वधातुकप्रत्यये परे → रन्ज् + श्यन्‌ → '''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यनेन ङिति प्रत्यये परे उपधायां स्थितस्य नकारस्य लोपः → रज्‌ + य → रज्य इति अङ्गम् → रज्य + ति/ते → रज्यति/ रज्यते</big>
-<span lang="hi-IN">मीङ्‌ हिंसायाम्‌ → मी </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → मीय → मीयते </span>(<span lang="hi-IN">हिंसां कारोति</span>)
-<span lang="hi-IN">लीङ्‌ श्लेषणे → ली </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → लीय → लीयते </span>(<span lang="hi-IN">विलीनः भवति</span>)
+<big>अयं रञ्ज्‌-धातुः भ्वादौ अपि अस्ति | तत्र शप्‌ इति विकरणं; शप्‌ च न कित्‌ न वा ङित्‌ अतः '''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) इति सूत्रेण नलोपः न भवति | परन्तु तत्रापि नलोपः इष्टः, अतः पानिणिना तदर्थं विशिष्टसूत्रं विरचितम्‌—</big>
-<br />
+<big>'''रञ्जेश्च''' (६.४.२६) = रञ्ज्‌-धातोः अपि नकारस्य लोपः भवति शपि परे | रञ्जेः षष्ठ्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | '''श्नान्नलोपः''' (६.४.२३) इत्यस्मात्‌ '''नलोपः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''रञ्जेः च अङ्गस्य नलोपः शपि''' |</big>
-<span lang="hi-IN">ऊकारान्तधातवः </span>(2 <span lang="hi-IN">धातू</span>)
-<span lang="hi-IN">द्वावपि आत्मनेपदिनौ </span>|
+<big>भ्वादिगणे रजति/रजते इति रूपे भवतः |</big>
-<br />
+<big>भ्रन्श्‌ → '''नश्चापदान्तस्य झलि''' इत्यनेन झलि परे अपदान्तस्य नकारस्य स्थाने अनुस्वारादेशः → भ्रंश्‌ | शकारः ययि नास्ति, अतः परसवर्णादेशः न भवति | तर्हि धातुः भ्रंश्‌, परन्तु उपधायां नकारः अस्ति इति बोध्यम्‌ |</big>
-<span lang="hi-IN">षूङ्‌ प्राणिप्रसवे → सू </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → सू </span>+ <span lang="hi-IN">य → सूय इति अङ्गम्‌ → सूय </span>+ <span lang="hi-IN">ते → सूयते </span>(<span lang="hi-IN">जनयति</span>, <span lang="hi-IN">प्रसूयते</span>)
-<span lang="hi-IN">दूङ्‌ परितापे → दूय → दूयते </span>(<span lang="hi-IN">दुःखी भवति</span>)
+<big>भ्रंश्‌ → '''दिवादिभ्यः श्यन्‌''' (३.१.६९) इत्यनेन दिवादौ श्यन्‌ भवति कर्त्रर्थे सार्वधातुकप्रत्यये परे → भ्रन्श्‌ + श्यन्‌ → '''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यनेन ङिति प्रत्यये परे उपधायां स्थितस्य नकारस्य लोपः → भ्रश्‌ + य → भ्रश्य इति अङ्गम् → भ्रश्य + ति → भ्रश्यति</big>
-<br />
+<big>अयं भ्रंश्‌-धातुः भ्वादौ अपि अस्ति | तत्र न-लोपः न भवति, भ्रंशते इति रूपम्‌ |</big>
-<span lang="hi-IN">अदुपधधातवः </span>(19 <span lang="hi-IN">धातवः</span>)
-<br />
+<big>'''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) = येषां हलन्त-धातूनां ह्रस्व-इकारस्य इत्‌-संज्ञा नास्ति, तेषाम्‌ उपधायां नकारः अस्ति चेत्‌, तस्य नकारस्य लोपः भवति किति ङिति प्रत्यये परे | इत्‌ इत्‌ अस्ति येषां ते इदितः, न इदितः, अनिदितः, बहुव्रीहिगर्भः नञ्तत्पुरुषसमासः, तेषाम्‌ अनिदिताम्‌ | क्‌ च ङ्‌ च तयोः इतरेतरद्वन्द्वः क्ङौ | क्ङौ इतौ यस्य सः क्ङित्‌, द्वन्द्वगर्भः बहुव्रीहिसमासः, तस्मिन्‌ क्ङिति | अनिदितां षष्ठ्यन्तं, हलः षष्ठ्यन्तम्‌, उपधाया षष्ठ्यन्तं, क्ङिति सप्तम्यन्तम्‌, अनेकपदमिदं सूत्रम्‌ | '''श्नान्नलोपः''' (६.४.२३) इत्यस्मात्‌ '''न''', '''लोपः''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्‌— '''अनिदितां हलः अङ्गस्य उपधायाः नः लोपः क्ङिति''' |</big>
-<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">णश अदर्शने →</span><span lang="hi-IN"> </span><span lang="hi-IN">नश्‌ </span></span>+ <span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">श्यन्‌ → नश्‌ </span></span>+ <span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">य →</span><span lang="hi-IN"> नश्य इति अङ्गम्‌ → नश्य </span></span>+ <span lang="hi-IN">ति<span lang="hi-IN"> →</span><span lang="hi-IN"> नश्यति</span></span>
+<big>अनुस्वारादेशः— '''नश्चापदान्तस्य झलि''' |</big>
-<span lang="hi-IN">शक विभाषितो</span>-<span lang="hi-IN">मर्षणे → शक्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → शक्य इति अङ्गम्‌ → शक्य </span>+ <span lang="hi-IN">ति</span>/<span lang="hi-IN">ते → शक्यति</span>/<span lang="hi-IN">ते </span>(<span lang="hi-IN">शक्नोति</span>)
-<span lang="hi-IN">अण प्राणने → अण्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → अण्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">य → अण्य </span>+ <span lang="hi-IN">ते → अण्यते </span>(<span lang="hi-IN">जीवितः तिष्ठति</span>)
+<big>'''नश्चापदान्तस्य झलि''' (८.३.२४) = अपदान्तस्य नकारस्य मकारस्य च स्थाने अनुस्वारादेशो भवति झलि परे | झल्‌-प्रत्याहारे वर्गस्य प्रथमः, द्वितीयः, तृतीयः, चतुर्थः च वर्णाः अपि च श्‌, ष्‌, स्‌, ह्‌ इति वर्णाः अन्तर्भूताः | पदस्य अन्तः पदान्तः, न पदान्तः अपदान्तः तस्य अपदान्तस्य | नः षष्ठ्यन्तं, च अव्ययपदम्‌, अपदान्तस्य षष्ठ्यन्तं, झलि सप्तम्यन्तं, अनेकपदमिदं सूत्रम्‌ | '''मो‍ऽनुस्वारः''' (८.३.२३) इत्यस्मात्‌ '''मः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''तयोर्य्वावचि संहितायाम्‌''' (८.२.१०८) इत्यस्मात्‌ '''संहितायाम्''' इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''अपदान्तस्य मः नः च अनुस्वारः''' '''झलि संहितायाम्''' |</big>
-<span lang="hi-IN">पद गतौ → पद्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → पद्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">य → पद्य → पद्य </span>+ <span lang="hi-IN">ते → पद्यते </span>(<span lang="hi-IN">गच्छति</span>, <span lang="hi-IN">भवति</span>, <span lang="hi-IN">घटितो भवति</span>)
+<big>परसवर्णादेशः— '''अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः''' |</big>
-<span lang="hi-IN">रध्‌ → रध्य → रध्यति</span>, <span lang="hi-IN">मन्‌ → मन्य → मन्यते</span>, <span lang="hi-IN">तप्‌ → तप्य → तप्यति</span>, <span lang="hi-IN">शप्‌ → शप्य → शप्यति</span>, <span lang="hi-IN">णभ → नभ्‌ → नभ्य → नभ्यति</span>, <span lang="hi-IN">अस्‌ → अस्य → अस्यति</span>, <span lang="hi-IN">जस्‌ → जस्य → जस्यति</span>, <span lang="hi-IN">तस्‌ → तस्य → तस्यति</span>, <span lang="hi-IN">दस्‌ → दस्य → दस्यति</span>, <span lang="hi-IN">वस्‌ → वस्य → वस्यति</span>, <span lang="hi-IN">मस्‌ → मस्य → मस्यति</span>, <span lang="hi-IN">स्नस्‌ → स्नस्य → स्नस्यति</span>, <span lang="hi-IN">नह्‌ → नह्य → नह्यति </span>
+<big>'''अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः''' (८.४.५८) = अनुस्वारस्य स्थाने परसवर्णादेशो भवति ययि परे | परस्य सवर्णः, परसवर्णः, षष्ठी तत्पुरुषः | अनुस्वारस्य षष्ठ्यन्तं, ययि सप्तम्यन्तं, परसवर्णः प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ | यय्‌-प्रत्याहारे श्‌, ष्‌, स्‌, ह्‌ एतान्‌ वर्जयित्वा सर्वे हल्‌-वर्णाः अन्तर्भूताः | '''तयोर्य्वावचि संहितायाम्‌''' (८.२.१०८) इत्यस्मात्‌ संहितायाम् इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः संहितायाम्''' |</big>
-<br />
+<big>'''परसवर्णः''' इत्युक्ते अनुस्वारात्‌ परः यः वर्णः, तस्य सवर्णः | सवर्णः नाम अनुस्वारात्‌ परः यः वर्णः तस्य वर्णस्य वर्गे ये स्थिताः ते | अनुस्वारस्य स्थाने तेषु परसवर्णेषु अन्यतमः आदिष्टः भवतु | परन्तु तेषु परसवर्णेषु अस्माभिः कः अपेक्षितः ? '''स्थाने‍ऽन्तरतमः''' (१.१.५०) सूचयति यत्‌ यस्य स्थाने आदेशो भवति तस्य अन्तरतमो नाम सदृश आदिष्टो भवतु | वर्गीयव्यञ्जनेषु अनुस्वारस्य सदृशः पञ्चमसदस्यः एव | अतः '''स्थाने‍ऽन्तरतमः''' इत्यस्य साहाय्येन '''अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः''' इत्यनेन अनुस्वारस्य स्थाने अग्रिमवर्णस्य वर्गीयपञ्चमादेशो भवति | यथा‌—अंग → अङ्ग, मंच → मञ्च, मंता → मन्ता |</big>
-<span lang="hi-IN">इदुपधधातवः </span>(17 <span lang="hi-IN">धातवः</span>)
-<br />
+<big>धेयम्‌—‌ श्‌, ष्‌, स्‌, ह् इति वर्णाः '''यय्'''-प्रत्याहारे न सन्ति इति कारणेन एषु परेषु अनुस्वारस्य परसवर्णादेशो नैव भवति | यथा‌—रंस्यते = रंस्यते, नंस्यति = नंस्यति, संगंस्यते = संगंस्यते |</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ष्विदा गात्रप्रक्षरणे </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">स्वे</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">दस्य आगमनम्‌</span></span></span><span style="text-decoration:none">)</span><span style="text-decoration:none"> →</span><span style="text-decoration:none"> </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">स्विद्‌</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">श्यन्‌ →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> स्विद्य इति अङ्गम्‌ → स्विद्य </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">स्विद्यति </span></span></span>
+<big>'''स्थाने‍ऽन्तरतमः''' (१.१.५०) = प्रसङ्गे (स्थानं, गुणं, प्रमाणम्‌, अर्थम्‌ इत्येषु अन्यतमम्‌ अनुसृत्य) तुल्यतम आदेशो भवतु | यत्र यत्र स्थानेन निर्णेतुं शक्येत तत्र तत्र स्थानमेव निर्णयस्य आधारः | स्थाने सप्तम्यन्तम्‌, अन्तरतमः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | इदं सूत्रं परिभाषा-सूत्रम्‌ | यत्र (१) आदेशः अपेक्षितः, अपि च (२) अनेकानां वर्णानां ग्रहणम्‌ अस्ति, अपि च (३) तेषु कः वर्णः गृहीतः स्यात्‌ इत्यर्थं कोऽपि नियमः नास्ति, तस्यां दशायां यत्‌ सूत्रम्‌ आगत्य नियमति तत्‌ परिभाषा-सूत्रम्‌ इत्युच्यते | अत्र '''प्रसङ्गे''' तुल्यतम आदेश इति उक्तम्‌ | "प्रसङ्ग" इत्युक्ते यत्र प्राप्तिरस्ति | तुल्यता, समानता, सादृश्यम्‌ इत्यस्य आधारेण आदेशस्य विधानं चेत्‌, तर्हि स्थानम्‌, अर्थं, गुणं, प्रमाणं वा अनुसृत्य तुल्यता परिशील्यताम्‌ | सर्वप्रथमं स्थानं; स्थानं नोपलभ्यते चेत्‌, गुणः; गुणः नोपलभ्यते चेत्‌ प्रमाणं, प्रमाणं नोपलभ्यते चेत्‌ अर्थः इति निर्णयस्य आधारः | आधिक्येन स्थानम्‌ अनुसृत्य एव आदेशो भवति; अपरेषां प्रसङ्गः विरलः |</big>
-<span lang="hi-IN">क्लिद्‌ → क्लिद्य → क्लिद्यति</span>
-<span lang="hi-IN">क्ष्विद्‌ → क्ष्विद्य → क्ष्विद्यति</span>
+<big>(१) स्थानम्‌</big>
-<span lang="hi-IN">खिद दैन्ये → खिद्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → खिद्य → खिद्य </span>+ <span lang="hi-IN">ते → खिद्यते</span>
-<span lang="hi-IN">विद सत्तायाम्‌ → विद्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → विद्य → विद्य </span>+ <span lang="hi-IN">ते → विद्यते</span>
+<big>मुखे स्थानस्य सादृश्यम्‌ अनुसृत्य आदेशो निर्णीयते | यथा—</big>
-<span lang="hi-IN">षिधु संराद्धौ → सिध्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → सिध्य इति अङ्गम् → सिध्य </span>+ <span lang="hi-IN">ति → सिध्यति</span>
-<span lang="hi-IN">डिप्‌ → डिप्य → डिप्यति</span>
+<big>'''अकः सवर्णे दीर्घः''' (६.१.१०१) = अक्‌-वर्णात्‌ सवर्णे अचि परे पूर्वपरयोः स्थाने दीर्घसंज्ञक-एकादेशः स्यात्‌ | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''अकः सवर्णे अचि पूर्वपरयोः एकः दीर्घः''' '''संहितायाम्‌''' |</big>
-<span lang="hi-IN">क्षिप प्रेरणे </span>(<span lang="hi-IN">तुदादौ क्षिपति</span>, <span lang="hi-IN">चुरादौ क्षिपयति</span>) → <span lang="hi-IN">क्षिप्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → क्षिप्य → क्षिप्य </span>+ <span lang="hi-IN">ति → क्षिप्यति</span>
-<span lang="hi-IN">तिम्‌ → तिम्य → तिम्यति</span>
+<big>दण्ड + अग्रम्‌ → दण्डाग्रम्‌ | अत्र द्वौ अपि अकारौ कण्ठ्यौ, नाम कण्ठे उत्पन्नौ | अतः तयोः स्थाने यः दीर्घादेशो भवति, सोऽपि कण्ठः भवेत्‌ सम्भवति चेत्‌ | तत्र दीर्घः आकारः कण्ठ्यः, अतः स एव आदेशो भवति |</big>
-<span lang="hi-IN">स्तिम्‌ → स्तिम्य → स्तिम्यति</span>
-<span lang="hi-IN">क्लिश उपतापे </span>(<span lang="hi-IN">क्लेश</span>-<span lang="hi-IN">प्राप्तिः</span>) → <span lang="hi-IN">क्लिश्‌ → क्लिश्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → क्लिश्य इति अङ्गम्‌ → क्लिश्य </span>+ <span lang="hi-IN">ते → क्लिश्यते</span>
+[[File:SthAnAni.jpg]]
-<span lang="hi-IN">लिश → लिश्‌ → लिश्य → लिश्यते </span>
-<span lang="hi-IN">क्लिष → क्लिष्‌ → क्लिष्य → क्लिष्यति</span>
+<big>(२) गुणः</big>
-<span lang="hi-IN">इष गतौ → इष्‌ → इष्य → इष्यति</span>
-<span lang="hi-IN">रिष हिंसायाम्‌ → रिष्‌ → रिष्य → रिष्यति</span>
+<big>'गुणः' इत्युक्ते ध्वनिः; व्याकराणदृष्ट्या तस्य प्रकाशो भवति प्रयत्नेन | तत्र द्वैविध्यम्‌ अस्ति— आभ्यन्तरप्रयत्नः बाह्यप्रयत्नः च | कुत्रचित्‌ आदेशस्य निर्धारणं न स्थानेन सम्भवति, न वा अर्थेन | तत्र कुत्रचित्‌ प्रयत्नः निर्णायकः, यथा—</big>
-<span lang="hi-IN">बिस → बिस्‌ → बिस्य → बिस्यति</span>
-<span lang="hi-IN">ष्णिह प्रीतौ → स्निह्‌<span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">श्यन्‌ →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> स्निह्य इति अङ्गम्‌ → स्निह्य </span></span></span><span style="text-decoration:none">+ </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति →</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> स्निह्यति</span></span></span>
+<big>'''चजोः कु घिण्ण्यतोः''' (७.३.५२) = चकारस्य जकारस्य च स्थाने कवर्गादेशो भवति घिति ण्यति च |</big>
-<br />
+<big>पच् + घञ्‌ → '''चजोः कु घिण्ण्यतोः''' (७.३.५२) → पाकः</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">उदुपधधातवः</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span><span style="text-decoration:none">(</span><span style="text-decoration:none">38</span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"> </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">धातवः</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">)</span></span></span>
-<br />
+<big>त्यज्‌ + घञ्‌ → '''चजोः कु घिण्ण्यतोः''' (७.३.५२) → त्यागः</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">बुध अवगमने →</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">बुध्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">श्यन्‌</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> → बुध्य इति अङ्गम्‌ →</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">बुध्य </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ते →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> बुध्यते </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span>
+<big>अत्र चकारः तालव्यः वर्णः | जकारः अपि तथा | कवर्गस्य वर्णाः सर्वे कण्ठ्याः | अतः स्थानस्य आधारेण निर्णयः न शक्यः | तदर्थं गुणः, नाम प्रयत्नः, द्रष्टव्यः | चकारस्य प्रयत्नः विवारः, श्वासः, अघोषः, अल्पप्राणः | कवर्गस्य पञ्चसु सदस्येषु ककारः एव तथा; अतः चकारस्य स्थाने ककारादेशः भवति | जकारस्य प्रयत्नः संवारः, नादः, घोषः, अल्पप्राणः | कवर्गस्य पञ्चसु सदस्येषु गकारः एव तथा; अतः जकारस्य स्थाने गकारादेशः भवति |</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">युध संप्रहारे →</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">युध्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">श्यन्‌</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> →</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> युध्य इति अङ्गम्‌ →</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">युध्य </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ते → </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">युध्यते </span></span></span>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">क्रुध क्रोधे →</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">क्रुध्‌</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">श्यन्‌ →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">क्रुध्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> इति अङ्गम्‌ → </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">क्रुध्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> क्रुध्यति</span></span></span>
+[[File:स्थानानि प्रयत् नाश्च.jpg|834x834px]]
-<span lang="hi-IN">क्षुध बुभुक्षायाम्‌ → क्षुध् </span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">श्यन्‌ →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">क्षुध्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> इति अङ्गम्‌ → </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">क्षुध्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">क्षुध्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति</span></span></span>
-<span lang="hi-IN">शुध शौचे → शुध्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → <span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">शुध्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> इति अङ्गम्‌ → </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">शुध्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">शुध्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति</span></span></span>
+<big>(३) प्रमाणम्‌</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">कुप क्रोधे →</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> कुप्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">श्यन्‌ → </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">कुप्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> इति अङ्गम्‌ → </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">कुप्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">कुप्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति</span></span></span>
-<span lang="hi-IN">पुष पुष्टौ → पुष्‌ </span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">श्यन्‌ → </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">पुष्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> इति अङ्गम्‌ → </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">पुष्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">पुष्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति</span></span></span>
+<big>प्रमाणम्‌ इत्युक्ते दैर्घ्यम्‌ | प्रमाण-शब्दे 'मानम्‌' अन्तर्भूतं वर्तते किल, तदर्थं तादृशः अर्थः स्वीकृतः | मानं नाम मापनम्‌ | कुत्रचित्‌ प्रमाणेन एव निर्धारणप्राप्तिः भवति, यथा—</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">शुष शोषणे </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">शुष्कः भवति</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">)</span></span></span><span style="text-decoration:none"> →</span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"> </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">शुष्‌ </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">श्यन्‌ → शु</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ष्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> इति अङ्गम्‌ → </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">शु</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ष्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">शु</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ष्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति</span></span></span>
-<span lang="hi-IN">तुष प्रीतौ </span>(<span lang="hi-IN">सन्तुष्टः भवति</span>) → <span lang="hi-IN">तु<span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ष्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">श्यन्‌ → </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">तु</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ष्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> इति अङ्गम्‌ → </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">तु</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ष्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">तु</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ष्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति</span></span></span>
+<big>'''अदसोऽसेर्दादु दो मः''' (८.२.८०) = यस्य अन्ते सकारो नास्ति, एतादृशस्य अदस्‌-शब्दस्य दकारोत्तरवर्णस्य स्थाने उकारादेशः ऊकारादेशः च; दकारस्य च स्थाने मकारादेशो भवति |</big>
-<br />
+<big>अम + स्मै → अम्‌ + अस्मै → अम्‌ + उष्मै → अमुष्मै</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ऋदुपधधातवः</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span><span style="text-decoration:none">(</span><span style="text-decoration:none">13</span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"> </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">धातवः</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">)</span></span></span>
+<big>अम + भ्याम्‌ → अम्‌ + आभ्याम्‌ → अम्‌ + ऊभ्याम्‌ → अमूभ्याम्‌</big>
-<br />
+<big>अत्र ह्रस्व-अकारस्य स्थाने ह्रस्व-उकारः; दीर्घ-आकारस्य स्थाने दीर्घ-ऊकारः | एतादृशस्थले स्थानेन, अर्थेन, गुणेन च निर्धारणं न भवति, अतः प्रमाणं निर्णायकः |</big>
-<span lang="hi-IN">सृज विसर्गे </span>(<span lang="hi-IN">त्यजति</span>) → <span lang="hi-IN">सृज्‌ </span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">श्यन्‌ →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">सृज्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> इति अङ्गम्‌ → </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">सृज्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ते →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">सृज्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ते</span></span></span>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">नृती गात्रविक्षेपे →</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">नृत्‌</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">श्यन्‌ →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">नृत्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> इति अङ्गम्‌ → </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">नृत्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> नृत्यति </span></span></span>
+<big>(४) अर्थः</big>
-<span lang="hi-IN">तृप प्रीणने </span>(<span lang="hi-IN">तृप्तः भवति</span>, <span lang="hi-IN">प्रसन्नः भवति</span>) → <span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">तृप्‌</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">श्यन्‌ →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">तृ</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">प्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> इति अङ्गम्‌ → </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">तृ</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">प्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">तृ</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">प्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति </span></span></span>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">हृष तुष्टौ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">हर्षः आयाति</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span><span style="text-decoration:none">→</span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"> </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">हृष्‌ </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">श्यन्‌ →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">हृष्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> इति अङ्गम्‌ → </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">हृष्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">हृष्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति </span></span></span>
+<big>कुत्रचित्‌ उच्चारणस्थान-सादृश्येन आदेशस्य निर्णयो न शक्यते | यदा स्थानेन न सम्भवति, तदा अर्थः, गुणः, प्रमाणं च एषु त्रिषु अन्यतमः निर्णयस्य आधारः भवति |</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ऋधौ वृद्धौ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">वर्धने</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">) → </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ऋध्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">श्यन्‌ →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ऋध्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> इति अङ्गम्‌ → </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ऋध्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ऋध्यति</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span>
-<span lang="hi-IN">कृश तनूकरणे </span>(<span lang="hi-IN">कृशः भवति</span>) → <span lang="hi-IN">कृश्‌<span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">श्यन्‌ →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">कृश्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> इति अङ्गम्‌ → </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">कृश्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">कृश्यति</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span>
+<big>अर्थस्य प्रसङ्गे यथा—</big>
-<br />
+<big>'''पद्दन्नोमास्‌हृन्निशसन्यूषन्दोषन्यकञ्छकन्नुदन्नासञ्छस्प्रभृतिषु''' (६.१.६२) = पद्‌, दत्‌, नस्‌, मास्‌, हृत्‌, निश्‌, असन्‌, यूषन्‌, दोषन्‌, यकन्‌, शकन्‌, उदन्‌, आसन्‌ इत्येते आदेशाः विकल्पेन भवन्ति शस्‌ प्रभृतिप्रत्ययेषु परेषु |</big>
-<span lang="hi-IN">तृष्‌ → तृष्यति</span>, <span lang="hi-IN">गृध्‌ → गृध्यति</span>, <span lang="hi-IN">दृप्‌ → दृप्यति</span>, <span lang="hi-IN">भृश्‌ → भृश्यति</span>, <span lang="hi-IN">वृश्‌ → वृश्यति</span>, <span lang="hi-IN">मृष्‌ → मृष्यति</span>/<span lang="hi-IN">ते</span>
-<br />
+<big>अनेन सूत्रेण द्वितीयविभक्तेः बहुवचनात्‌ [शस्‌] आरभ्य सप्तमीविभक्तेः बहुवचनं [सुप्‌] यावत्‌ एते आदेशाः विकल्पेन भवन्ति |</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">शेषधातवः</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span><span style="text-decoration:none">(</span><span style="text-decoration:none">15</span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"> </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">धातवः</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">)</span></span></span>
+<big>सु       औ       जस्‌</big>
-<br />
+<big>अम्‌     औट्‌     शस्‌</big>
+<big>टा      भ्याम्‌     भिस्‌</big>
-<span lang="hi-IN">पुष्प विकसने → <span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">पुष्प्‌</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">श्यन्‌ →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">पुष्प्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> इति अङ्गम्‌ → </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">पुष्प्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">पुष्प्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span>
+<big>ङे       भ्याम्‌     भ्यस्‌</big>
-<span lang="hi-IN">दीपी दीप्तौ </span>(<span lang="hi-IN">प्रकाशते</span>) → <span lang="hi-IN">दीप्‌ </span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">श्यन्‌ →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">दीप्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> इति अङ्गम्‌ → </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">दीप्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">दीप्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span>
+<big>ङसि    भ्याम्‌     भ्यस्‌</big>
-<span lang="hi-IN">पूरी आप्यायने </span>(<span lang="hi-IN">पूरणे</span>) → <span lang="hi-IN">पूर्‍ </span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">श्यन्‌ →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">पूर्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> इति अङ्गम्‌ → </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">पूर्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">पूर्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">ति</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span>
+<big>ङस्‌     ओस्‌     आम्‌</big>
-<br />
+<big>ङि       ओस्‌     सुप्‌</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">व्रीड्‌ →</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> व्रीड्यति</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">राध्‌ →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> राध्यति</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">स्तीम्‌ →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> स्तीम्यति</span></span></span>
+<big>किन्तु केषां पदानां स्थाने भवन्ति इति नोक्तम्‌ | अत्र '''स्थाने‍ऽन्तरतमः''' (१.१.५०) इति सूत्रेण तदा आदेशः योग्यः भवति यदा स्थानिनः अर्थं प्रकटयितुं प्रभवति | अनेन एते उक्ताः आदेशाः क्रमेण एषाम्‌ एव स्थानिनः भवन्ति— पाद, दन्त, नासिका, मास, हृदय, निशा, असृज्‌, यूष, दोष, यकृत्‌, शकृत्‌, उदक, आसन इति | यथा पद्‌ चरणार्थे भवति, अतः स्थानिनोऽपि तादृशार्थः भवेत्‌; तस्मात्‌ पाद इति स्थानी | एवमेव अग्रे सर्वत्र |</big>
-<br />
+<big>तदर्थं पाद-शब्दस्य रूपाणि एवं भवन्ति—</big>
-<span style="text-decoration:none">'''B.''' </span><span lang="hi-IN">विशेषधातवः</span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span><span style="text-decoration:none">(</span><span style="text-decoration:none">25</span><span style="text-decoration:none"> </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">धातवः</span></span><span style="text-decoration:none">)</span>
-<br />
+<big>पादः                 पादौ                   पादाः</big>
+<big>पादम्‌                पादौ                    पदः, पादान्‌</big>
-<span style="font-weight:normal">1.</span> <span lang="hi-IN">अनिदित्‌</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">धातूनाम्‌ उपधायां नकारलोपः </span>(2 <span lang="hi-IN">धातू</span>)
+<big>पदा, पादेन     पद्भ्याम्‌, पादाभ्याम्‌       पद्भिः, पादैः</big>
-<br />
+<big>पदे, पादाय     पद्भ्याम्‌, पादाभ्याम्‌       पद्भ्यः, पादेभ्यः</big>
+<big>पदः, पादात्‌    पद्भ्याम्‌, पादाभ्याम्‌       पद्भ्यः, पादेभ्यः</big>
-<span lang="hi-IN">यस्य धातोः ह्रस्व</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">इकारस्य इत्‌</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">संज्ञा भवति</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">सः धातुः इदित्‌ इति उच्यते </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">यः धातुः इदित्‌</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">नास्ति</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">सः अनिदित्‌ इत्युच्यते </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">अनिदितां धातूनाम्‌ उपधायाः नकारस्य लोपः भवति किति ङिति प्रत्यये परे </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">दिवादिगणे तादृशौ द्वौ धातू स्तः</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">रञ्ज रागे → रञ्ज्‌</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">भ्रंशु अधःपतने → भ्रंश् च </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">श्यन्‌ ङिद्वत्‌ अतः श्यनि परे अनयोः धात्वोः न</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">लोपो भवति </span><span style="font-weight:normal">| </span>
+<big>पदः, पादस्य       पदोः, पादयोः            पदाम्‌, पादानाम्‌</big>
-<br />
+<big>पदि, पादे          पदोः, पादयोः             पत्सु, पादेषु</big>
-<span lang="hi-IN">धातुपाठे अनुस्वारः</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">वर्गीयव्यञ्जनानां पञ्चमसदस्याः च</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">इमे सर्वे मूले दन्त्य</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">नकारः एव इति बोध्यम्‌ </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">तदा सन्धिकार्येण नकारस्य स्थाने अनुस्वारः</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">ततः अग्रे च यथासङ्गम्‌ अनुस्वारस्य स्थाने अन्यानि वर्गीयव्यञ्जनानि आयान्ति </span><span style="font-weight:normal">| </span>
+<big>एवमेव अग्रेऽपि | दन्त-शब्दस्य विकल्पेन शस्‌ इत्यस्मात्‌ आरभ्य दत्‌-शब्दः इत्यादिकम्‌ |</big>
-<br />
+<big>एषु स्थलेषु मुखे स्थानं किम्‌ इत्यनेन निर्णयः न भवितुम्‌ अर्हति स्म | तस्मात्‌ अर्थः इति आधारः अपेक्षितः |</big>
-<span lang="hi-IN">अतः दिवादिगणे रञ्ज्‌</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">धातोः मूलरूपम्‌ अस्ति वस्तुतः रन्ज्‌</span><span style="font-weight:normal">; </span><span lang="hi-IN">भ्रंश्</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">धातोः मूलरूपम्‌ अस्ति भ्रन्श्‌ </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">यथा—</span>
-<br />
+<big><u>सारांशः</u></big>
-<span lang="hi-IN">रन्ज्‌ → <span style="text-decoration:none">'''नश्चापदान्तस्य झलि'''</span> इत्यनेन <span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">झलि परे अपदान्तस्य नकारस्य स्थाने अनुस्वारादेशः →</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> रंज्‌ → </span></span><span style="text-decoration:none">'''अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> इत्यनेन ययि परे अनुस्वारस्य स्थाने परसवर्णादेशः → रञ्ज्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">अतः धातुः अस्ति रञ्ज्‌</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">परन्तु उपधायां नकारः अस्ति इति बोध्यम्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span>
+<big>तर्हि आहत्य '''स्थाने‍ऽन्तरतमः''' (१.१.५०) इति सूत्रेण सादृश्यम्‌ उपस्थाप्यते चतुर्भिः माध्यमैः— स्थानं, गुणः, प्रमाणम्‌, अर्थः च | किन्तु एषु चतुर्षु प्रमुखम्‌ अस्ति स्थानम्‌ | कथं ज्ञायते ? काशिकाकारः वदति यत्‌ पूर्वसूत्रात्‌ '''षष्ठी स्थानेयोगा''' (१.१.४९) इत्यस्मात्‌ 'स्थाने' इत्यस्य अनुवर्तनं भवितुम्‌ अर्हति स्म; तस्मिन्‌ एव लाघवम्‌ आसीत्‌ | तर्हि किमर्थं पाणिनिना तस्य अनुवर्तनं न स्वीकृतम्‌ ? पुनः 'स्थाने' विलिख्य ददाति '''स्थाने‍ऽन्तरतमः''' (१.१.५०) इति सूत्रे, चतुर्षु स्थानस्य प्राधान्यदर्शनार्थम्‌ | अतः यत्र यत्र स्थानेन निर्धारणम्‌ शक्यं, तत्र तत्र स्थानेन एव कर्तव्यम्‌ | यत्र च न सम्भवति, तत्र अन्येषु त्रिषु—गुणः, प्रमाणम्‌, अर्थः इत्येषु—अन्यतमेन सादृश्यं साधनीयम्‌ |</big>
-<br />
+<big><u>इदितां धातूनां न्‌-लोपो न भवति</u></big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">रञ्ज्‌ </span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">→ </span></span><span style="text-decoration:none">'''दिवादिभ्यः श्यन्‌''' </span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">३</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">६९</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">इत्यनेन दिवादौ श्यन्‌ भवति </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">कर्त्रर्थे सार्वधातुकप्रत्यये परे →</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> रञ्ज्‌ </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">श्यन्‌</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> → </span></span></span><span style="text-decoration:none">'''अनिदितां हल उपधाया क्ङिति'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">६</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">४</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">२४</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">) </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">इत्यनेन ङिति प्रत्यये परे उपधायां स्थितस्य नकारस्य लोपः → रज्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">+ </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">य → रज्य इति अङ्गम् →</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> रज्य </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति → रज्यति</span></span></span></span></span></span>
-<br />
+<big>यथा वदिँ इति इदित्‌ धातुः | '''इदितो नुम्‌ धातोः''' (७.१.५८) इत्यनेन नुमागमः, वन्द्‌ इति धातुः | अस्य न्‌-लोपः न भवति |</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अयं </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">रञ्ज्‌</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">धातुः भ्वादौ अपि अस्ति </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">तत्र शप्‌ इति विकरणं</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">; </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">शप्‌ च न कित्‌ न वा ङित्‌ अतः </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''अनिदितां हल उपधाया क्ङिति''' </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">६</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">४</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">२४</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इति सूत्रेण नलोपः न भवति </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">परन्तु तत्रापि नलोपः इष्टः</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अतः पानिणिना तदर्थं विशिष्टसूत्रं विरचितम्‌—</span></span></span></span></span></span>
+<big>वदिँ → वद्‌ → वन्द्‌ → वंद् → वन्द्‌</big>
-<br />
+<big>वदिँ → वद्‌      '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्'''</big>
+<big>वद्‌ → वन्द्‌ '''    इदितो नुम्‌ धातोः'''</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''रञ्जेश्च'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">६</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">४</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">२६</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">) = </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">रञ्ज्‌</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">धातोः अपि नकारस्य लोपः भवति शपि परे </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">रञ्जेः षष्ठ्यन्तं</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">च अव्ययपदं</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''श्नान्नलोपः'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">६</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">४</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">२३</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यस्मात्‌ </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''नलोपः'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> इत्यस्य अनुवृत्तिः </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">|</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''अङ्गस्य'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">६</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">४</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यस्य अधिकारः </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">|</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अनुवृत्ति</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सहितसूत्रम्‌— </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''रञ्जेः'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> '''च अङ्गस्य नलोपः शपि'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">|</span></span>
+<big>वन्द्‌ → वंद् '''    नश्चापदान्तस्य झलि'''</big>
-<br />
+<big>वंद्‌ → वन्द्‌ '''    अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः'''</big>
-<span lang="hi-IN">भ्वादिगणे रजति</span>/<span lang="hi-IN">रजते इति रूपे भवतः </span>|
+<big>लाछिँ → लाछ्‌ → लान्छ्‌ → लांछ्‌ → लाञ्छ्‌</big>
-<br />
+<big>कपिँ → कप्‌ → कन्प्‌ → कंप्‌ → कम्प्‌</big>
+<big>लबिँ → लब्‌ → लन्ब्‌ → लंब्‌ → लम्ब्‌</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">भ्रन्श्‌ →</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''नश्चापदान्तस्य झलि'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> इत्यनेन </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">झलि परे अपदान्तस्य नकारस्य स्थाने अनुस्वारादेशः → भ्रंश्‌ </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">शकारः ययि नास्ति</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अतः परसवर्णादेशः न भवति </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">तर्हि धातुः भ्रंश्‌</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">परन्तु उपधायां नकारः अस्ति इति बोध्यम्‌ </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span></span>
-<br />
+<big>'''इदितो नुम्‌ धातोः''' (७.१.५८) = इदितः धातोः नुम्‌ आगमो भवति | इदित्‌ इत्युक्ते इत्‌ इत्‌ यस्य सः | तत्र प्रथमः इत्‌ नाम ह्रस्वः इकारः | द्वितीयः इत्‌ नाम इत्‌-संज्ञा | ह्रस्व इकारस्य इत्‌-संज्ञा यस्य, सः धातुः इदित्‌ | इत्‌ इत्‌ यस्य स इदित्‌, तस्य इदितः, बहुव्रीहिः | इदितः षष्ठ्यन्तं, नुम्‌ प्रथमान्तं, धातोः षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— '''इदितो धातोः नुम्‌''' |</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">भ्रंश्‌ →</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''दिवादिभ्यः श्यन्‌''' </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">३</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">६९</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यनेन दिवादौ श्यन्‌ भवति </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">कर्त्रर्थे सार्वधातुकप्रत्यये परे → </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">भ्रंश्‌ </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">श्यन्‌ → </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''अनिदितां हल उपधाया क्ङिति''' </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">६</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">४</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">२४</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यनेन ङिति प्रत्यये परे उपधायां स्थितस्य नकारस्य लोपः → भ्रश्‌ </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">य → भ्रश्य </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इति अङ्गम् →</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">भ्रश्य</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति → </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">भ्रश्य</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति</span></span></span></span>
+<big>प्रश्नः उदेति-- यदि वदिँ-धातौ नकारादेशः भवति एव, तर्हि किमर्थं वन्द्‌ मूलधातुः न स्यात्‌ ? तथैव यदि लबि मकारः आयाति एव, तर्हि किमर्थं लम्ब्‌ इत्येव मूलधातुः न स्यात्‌ ? उत्तरम्‌ अस्ति यत्‌ तत्र कतिचन कार्याणि सन्ति | यथा '''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यनेन यः धातुः इदित्‌ नास्ति, तस्य धातोः उपधायां स्थितस्य नकारस्य लोपः स्यात्‌ किति ङिति परे | परन्तु इदित्‌ चेत्‌ अस्माभिः यः नकारः आनीतः, तस्य नकारस्य लोपः कस्यामपि दशायां न भवति | साक्षत्‌ आरम्भतः नकारः अस्ति चेत्‌, तस्य लोपः किति ङिति च भवति | यथा बन्ध-धातौ नकारः उपस्थितः मूलधातौ, अतः किति ङिति परे नकारलोपः | ल्युटि "बन्धनं" (नकारः उपस्थितः यतोहि ल्युट्‌ प्रत्ययः कित्‌ अपि नास्ति, ङित्‌ अपि नास्ति); परन्तु क्तान्तरूपं "बद्ध" (नकारलोपः यतोहि क्त प्रत्ययः कित्‌ अस्ति) | लबि धातोः '''इदितो नुम्‌ धातोः''' इत्यनेन नुम्‌ आगमः → लम्ब्‌ | अस्य नकारस्य लोपः किति ङिति न भवति— यथा क्तान्तरूपं लम्बितः |</big>
-<br />
+<big>2. <u>सम्प्रसारणिनः धातवः</u> (1 धातुः)</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अयं </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">भ्रंश्‌</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">धातुः भ्वादौ अपि अस्ति </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">तत्र न</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">लोपः न भवति</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">भ्रंशते इति रूपम्‌ </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span>
-<br />
+<big>सम्प्रसारण-संज्ञा भवति यत्र यणः स्थाने इक्‌-आदेशः भवति | धातौ एतादृशं कार्यं भवति चेत्‌, सः धातुः सम्प्रसारणी | दिवादिगणे एकः सम्प्रसारणी धातुः अस्ति— व्यध ताडने | अधस्तनेन सूत्रेण ('''ग्रहि ज्या''' इत्यनेन) किति ङिति प्रत्यये परे, सम्प्रसारणं भवति— नाम यणः स्थाने इक्‌ |</big>
-<span lang="hi-IN">'''अनिदितां हल उपधाया क्ङिति''' </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">६</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">४</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">२४</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span style="font-weight:normal">= </span><span lang="hi-IN">येषां हलन्त</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">धातूनां ह्रस्व</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">इकारस्य इत्‌</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">संज्ञा नास्ति</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">तेषाम्‌ उपधायां नकारः अस्ति चेत्‌</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">तस्य नकारस्य लोपः भवति किति ङिति प्रत्यये परे </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">इत्‌ इत्‌ अस्ति येषां ते इदितः</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">न इदितः</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">अनिदितः</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">बहुव्रीहिगर्भः नञ्तत्पुरुषसमासः</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">तेषाम्‌ अनिदिताम्‌ </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">क्‌ च ङ्‌ च तयोः इतरेतरद्वन्द्वः क्ङौ </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">क्ङौ इतौ यस्य सः क्ङित्‌</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">द्वन्द्वगर्भः बहुव्रीहिसमासः</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">तस्मिन्‌ क्ङिति </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अनिदितां षष्ठ्यन्तं</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">हलः षष्ठ्यन्तम्‌</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">उपधाया षष्ठ्यन्तं</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">क्ङिति सप्तम्यन्तम्‌</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अनेकपदमिदं सूत्रम्‌</span> </span><span style="font-weight:normal">|</span><span style="font-weight:normal"> </span><span lang="hi-IN">'''श्नान्नलोपः''' </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">६</span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN">४</span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN">२३</span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN">इत्यस्मात्‌ '''न'''</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">'''लोपः''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">'''अङ्गस्य''' </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">६</span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN">४</span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN">१</span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN">इत्यस्य अधिकारः </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">अनुवृत्ति</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">सहित</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">सूत्रम्‌— </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''अनिदितां हलः अङ्गस्य उपधायाः नः लोपः क्ङिति'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">|</span></span><span style="font-weight:normal"> </span>
+<big>सम्प्रसारणम्‌—</big>
-<br />
+<big>य्‌ → इ</big>
+<big>व्‌ → उ</big>
-<span lang="hi-IN">अनुस्वारादेशः— '''नश्चापदान्तस्य झलि''' </span>|
+<big>र्‌ → ऋ</big>
-<br />
+<big>ल् → ऌ</big>
-<span lang="hi-IN">'''नश्चापदान्तस्य झलि''' </span>(<span lang="hi-IN">८</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">२४</span>) = <span lang="hi-IN">अपदान्तस्य नकारस्य मकारस्य च स्थाने अनुस्वारादेशो भवति झलि परे </span>| <span lang="hi-IN">झल्‌</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्याहारे वर्गस्य प्रथमः</span>, <span lang="hi-IN">द्वितीयः</span>, <span lang="hi-IN">तृतीयः</span>, <span lang="hi-IN">चतुर्थः च वर्णाः अपि च श्‌</span>, <span lang="hi-IN">ष्‌</span>, <span lang="hi-IN">स्‌</span>, <span lang="hi-IN">ह्‌ इति वर्णाः अन्तर्भूताः </span>| <span lang="hi-IN">पदस्य अन्तः पदान्तः</span>, <span lang="hi-IN">न पदान्तः अपदान्तः तस्य अपदान्तस्य </span>| <span lang="hi-IN">नः षष्ठ्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">च अव्ययपदम्‌</span>, <span lang="hi-IN">अपदान्तस्य षष्ठ्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">झलि सप्तम्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">अनेकपदमिदं सूत्रम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">'''मो‍ऽनुस्वारः''' </span>(<span lang="hi-IN">८</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">२३</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात्‌ '''मः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः </span>| <span lang="hi-IN">'''तयोर्य्वावचि संहितायाम्‌''' </span>(<span lang="hi-IN">८</span>.<span lang="hi-IN">२</span>.<span lang="hi-IN">१०८</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात्‌ '''संहितायाम्''' इत्यस्य अधिकारः </span>| <span lang="hi-IN">अनुवृत्ति</span>-<span lang="hi-IN">सहितसूत्रम्‌— '''अपदान्तस्य मः नः च अनुस्वारः''' '''झलि संहितायाम्''' </span>|
+<big>व्यध्‌-धातौ तादृशौ द्वौ वर्णौ स्तः— वकारः यकारश्च | अत्र '''न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्'''‌ (६.१.३७) इति सूत्रेण परस्य एव सम्प्ररासणं भवति, न तु पूर्वस्य | अतः व्यध्‌-धातौ यकारस्य सम्प्रसारणम्‌ |</big>
-<br />
+<big>व्यध ताडने → व्यध्‌ + श्यन्‌ → '''न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्'''‌ इति सूत्रेण सम्प्रसारणे परे पूर्वं स्थितस्य वकारस्य सम्प्रसारणं न भवति → '''ग्रहि ज्या''' इति सूत्रेण सम्प्रसारण-आदेशः → व्‌-इ‌-अ-ध्‌ + य → '''सम्प्रसारणाच्च''' (६.१.१०८) इति सूत्रेण सम्प्रसारण-संज्ञक-वर्णात्‌ परं अच्‌ अस्ति चेत्‌, पूर्वपरयोः स्थाने एकः पूर्वरूपादेशः → विध्‌ + य → विध्य इति अङ्गम्‌ → विध्य + ति → विध्यति</big>
-<span lang="hi-IN">परसवर्णादेशः— '''अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः''' </span>|
-<br />
+<big>व्यध्‌-धातोः एव व्याधः यः मृगयां करोति | छिद्रं करोति इति विध्यति |</big>
-<span lang="hi-IN">'''अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः''' </span>(<span lang="hi-IN">८</span>.<span lang="hi-IN">४</span>.<span lang="hi-IN">५८</span>) = <span lang="hi-IN">अनुस्वारस्य स्थाने परसवर्णादेशो भवति ययि परे </span>| <span lang="hi-IN">परस्य सवर्णः</span>, <span lang="hi-IN">परसवर्णः</span>, <span lang="hi-IN">षष्ठी तत्पुरुषः </span>| <span lang="hi-IN">अनुस्वारस्य षष्ठ्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">ययि सप्तम्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">परसवर्णः प्रथमान्तं</span>, <span lang="hi-IN">त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">यय्‌</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्याहारे श्‌</span>, <span lang="hi-IN">ष्‌</span>, <span lang="hi-IN">स्‌</span>, <span lang="hi-IN">ह्‌ एतान्‌ वर्जयित्वा सर्वे हल्‌</span>-<span lang="hi-IN">वर्णाः अन्तर्भूताः </span>| <span lang="hi-IN">'''तयोर्य्वावचि संहितायाम्‌''' </span>(<span lang="hi-IN">८</span>.<span lang="hi-IN">२</span>.<span lang="hi-IN">१०८</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात्‌ संहितायाम् इत्यस्य अधिकारः </span>| <span lang="hi-IN">अनुवृत्ति</span>-<span lang="hi-IN">सहितसूत्रम्‌— '''अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः संहितायाम्''' </span>|
+<big>'''ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति च''' (६.१.१६) = ग्रह्‌, ज्या, वय्‌, व्यध्‌, वश्‌, व्यच्‌, व्रश्च्‌, प्रच्छ्‌, भ्रस्ज्‌, एषां सम्प्रसारणं भवति किति ङिति प्रत्यये परे | इतरेतरद्वन्द्वः, षष्ठीविभक्तौ | ग्रहि-ज्या-वयि-व्यधि-वष्टि-विचति-वृश्चति-पृच्छति-भृज्जतीनां षष्ठ्यन्तं, ङिति सप्तम्यन्तं, च अव्ययं, त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ | '''वचिस्वपियजादीनां किति''' (६.१.१५) इत्यस्मात्‌ '''किति''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''ष्यङः सम्प्रसारणम्‌''' '''पुत्रपत्योस्तत्पुरुषे''' (६.१.१३) इत्यस्मात्‌ '''सम्प्रसारणम्‌''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति किति च''' '''सम्प्रसारणम्‌''' |</big>
-<br />
+<big>                                                               क्त प्रत्यये परे (किति इत्यस्य उदाहरणम्‌)</big>
-<span lang="hi-IN">'''परसवर्णः''' इत्युक्ते अनुस्वारात्‌ परः यः वर्णः</span>, <span lang="hi-IN">तस्य सवर्णः </span>| <span lang="hi-IN">सवर्णः नाम अनुस्वारात्‌ परः यः वर्णः तस्य वर्णस्य वर्गे ये स्थिताः ते </span>| <span lang="hi-IN">अनुस्वारस्य स्थाने तेषु परसवर्णेषु अन्यतमः आदिष्टः भवतु </span>| <span lang="hi-IN">परन्तु तेषु परसवर्णेषु अस्माभिः कः अपेक्षितः </span>? <span lang="hi-IN">'''स्थाने‍ऽन्तरतमः''' </span>(<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">५०</span>) <span lang="hi-IN">सूचयति यत्‌ यस्य स्थाने आदेशो भवति तस्य अन्तरतमो नाम सदृश आदिष्टो भवतु </span>| <span lang="hi-IN">वर्गीयव्यञ्जनेषु अनुस्वारस्य सदृशः पञ्चमसदस्यः एव </span>| <span lang="hi-IN">अतः '''स्थाने‍ऽन्तरतमः''' इत्यस्य साहाय्येन '''अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः''' इत्यनेन अनुस्वारस्य स्थाने अग्रिमवर्णस्य वर्गीयपञ्चमादेशो भवति </span>| <span lang="hi-IN">यथा‌—अंग → अङ्ग</span>, <span lang="hi-IN">मंच → मञ्च</span>, <span lang="hi-IN">मंता → मन्ता </span>|
+<big>ग्रह्‌ (क्र्यादौ) → गृह्णाति                                                      गृहीतः</big>
-<br />
+<big>ज्या (क्र्यादौ) → जिनाति [वृद्धः, जीर्णः भवति]                           जीनः</big>
+<big>वे (वेञ् भ्वादौ) → वयति/ते [to weave, braid, sew]           उतः</big>
-<span lang="hi-IN">धेयम्‌—‌ श्‌</span>, <span lang="hi-IN">ष्‌</span>, <span lang="hi-IN">स्‌</span>, <span lang="hi-IN">ह् इति वर्णाः '''यय्'''</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्याहारे न सन्ति इति कारणेन एषु परेषु अनुस्वारस्य परसवर्णादेशो नैव भवति </span>| <span lang="hi-IN">यथा‌—रंस्यते </span>= <span lang="hi-IN">रंस्यते</span>, <span lang="hi-IN">नंस्यति </span>= <span lang="hi-IN">नंस्यति</span>, <span lang="hi-IN">संगंस्यते </span>= <span lang="hi-IN">संगंस्यते </span>|<br />
+<big>व्यध्‌ (दिवादौ) → विध्यति [छिनत्ति]                                       विद्धः</big>
+<big>वश्‌ (अदादौ) → वष्टि [इच्छति]                                            उशितः</big>
-<br />
+<big>व्यच्‌ (तुदादौ) → विचति [वञ्चयति]                                        विचितः</big>
+<big>व्रश्च्‌ (तुदादौ) → वृश्चति [कर्तयति]                                       वृक्णः</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">'''स्थाने‍ऽन्तरतमः'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">५०</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">) = </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">प्रसङ्गे </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">स्थानं</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">,</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">गुणं</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">प्रमाणम्‌, </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">अर्थम्‌</span></span></span> इत्येषु अन्यतमम्‌ अनुसृत्य</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">) </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">तुल्यतम आदेशो भवतु </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">यत्र यत्र स्थानेन निर्णेतुं शक्येत तत्र तत्र स्थानमेव निर्णयस्य आधारः </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">स्थाने सप्तम्यन्तम्‌</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">अन्तरतमः प्रथमान्तं</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">इदं सूत्रं परिभाषा</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">सूत्रम्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">यत्र </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">) </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">आदेशः अपेक्षितः</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">अपि च </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">२</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">) </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">अनेकानां वर्णानां ग्रहणम्‌ अस्ति</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">अपि च </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">३</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">) </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">तेषु कः वर्णः गृहीतः स्यात्‌ इत्यर्थं कोऽपि नियमः नास्ति</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">तस्यां दशायां यत्‌ सूत्रम्‌ आगत्य नियमति तत्‌ परिभाषा</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">सूत्रम्‌ इत्युच्यते </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">अत्र </span></span><span style="text-decoration:none">'''प्रसङ्गे'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> तुल्यतम आदेश इति उक्तम्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| "</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">प्रसङ्ग</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">" </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">इत्युक्ते यत्र प्राप्तिरस्ति </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">तुल्यता</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">समानता</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">सादृश्यम्‌ इत्यस्य आधारेण आदेशस्य विधानं चेत्‌</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">तर्हि स्थानम्‌</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">अर्थं</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">गुणं</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">प्रमाणं वा अनुसृत्य तुल्यता परिशील्यताम्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">सर्वप्रथमं स्थानं</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">; </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">स्थानं नोपलभ्यते चेत्‌</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">गुणः</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">; </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">गुणः नोपलभ्यते चेत्‌ प्रमाणं, प्रमाणं </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">नोपलभ्यते चेत्‌</span></span></span> </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">अर्थः</span></span> इति निर्णयस्य आधारः </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">आधिक्येन स्थानम्‌ अनुसृत्य एव आदेशो भवति</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">; </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">अपरेषां प्रसङ्गः विरलः </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">|<br />
-</span></span>
+<big>प्रच्छ्‌ (तुदादौ) → पृच्छति                                                   पृष्टः</big>
-<span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">(१) स्थानम्‌</span></span>
+<big>भ्रस्ज्‌ (तुदादौ) → भृज्जति [to fry, parch, roast]               भृष्टः</big>
-<span lang="hi-IN">मुखे स्थानस्य सादृश्यम्‌ अनुसृत्य आदेशो निर्णीयते </span>| <span lang="hi-IN">यथा—</span>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">'''अकः सवर्णे दीर्घः'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">६</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">१०१</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">) = </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">अक्‌</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">वर्णात्‌ सवर्णे अचि परे पूर्वपरयोः स्थाने दीर्घसंज्ञक</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">एकादेशः स्यात्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">अनुवृत्ति</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">सहितसूत्रम्‌—</span></span><span style="text-decoration:none"> '''अकः सवर्णे अचि पूर्वपरयोः एकः दीर्घः'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span style="text-decoration:none">'''संहितायाम्‌''' </span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">|</span></span>
+<big>'''इग्यणः सम्प्रसारणम्‌''' (१.१.४५) = यणः स्थाने यः इक्‌-प्रत्याहारे स्थितवर्णः आदिष्टः, तस्य सम्प्रसारण-संज्ञा भवति | इक्‌ प्रथमान्तं, यणः षष्ठ्यन्तं, सम्प्रसारणम्‌ प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | सूत्रं सम्पूर्णम्‌— '''यणः इक्‌ सम्प्रसारणम्‌''' |</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">दण्ड </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">+ </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">अग्रम्‌ → दण्डाग्रम्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">अत्र द्वौ अपि अकारौ कण्ठ्यौ</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">नाम कण्ठे उत्पन्नौ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">अतः तयोः स्थाने यः दीर्घादेशो भवति</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">सोऽपि कण्ठः भवेत्‌ सम्भवति चेत्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">तत्र दीर्घः आकारः कण्ठ्यः</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">अतः स एव आदेशो भवति </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">|</span></span>
-<span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><br />
-</span></span>
+<big>'''सम्प्रसारणाच्च''' (६.१.१०८) = सम्प्रसारण-संज्ञक-वर्णात्‌ परम्‌ अच्‌ अस्ति चेत्‌, पूर्वपरयोः स्थाने एकः पूर्वरूपादेशो भवति | सम्प्रसारणात्‌ पञ्चम्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | '''इको यणचि''' (६.१.७७) इत्यस्मात्‌ '''अचि''', '''अमि पूर्वः''' (६.१.१०७) इत्यस्मात्‌ '''पूर्वः''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः भवतः | '''एकः पूर्वपरयोः''' (६.१.८४), '''संहितायाम्‌''' (६.१.७१) इत्यनयोः अधिकारः | अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्‌— '''सम्प्रसारणात्‌ च अचि पूर्वपरयोः एकः पूर्वः संहितायाम्‌''' |</big>
-<div style="display:block;text-align:left">
-[http://gdurl.com/h52Q [[File:http://gdurl.com/h52Q]]]
+<big>'''न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्'''‌ (६.१.३७) = सम्प्रसारणे परे पूर्वं स्थितस्य सम्प्रसारणं न भवति | न अव्ययपदं, सम्प्रसारणे सप्तम्यन्तं, सम्प्रसारणं प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ | सूत्रं सम्पूर्णम्‌— '''न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्'''‌ |</big>
-</div>
-<span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><br />
-</span></span>
-<span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">२</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">) </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">गुणः </span></span></span>
+<big>3. <u>ॠकारान्ताः धातवः</u> (2 धातू)</big>
-'<span lang="hi-IN">गुणः</span>' <span lang="hi-IN">इत्युक्ते ध्वनिः</span>; <span lang="hi-IN">व्याकराणदृष्ट्या तस्य प्रकाशो भवति प्रयत्नेन </span>| <span lang="hi-IN">तत्र द्वैविध्यम्‌ अस्ति— आभ्यन्तरप्रयत्नः बाह्यप्रयत्नः च </span>| <span lang="hi-IN">कुत्रचित्‌ आदेशस्य निर्धारणं न स्थानेन सम्भवति</span>, <span lang="hi-IN">न वा अर्थेन </span>| <span lang="hi-IN">तत्र कुत्रचित्‌ प्रयत्नः निर्णायकः</span>, <span lang="hi-IN">यथा—</span>
-<span lang="hi-IN">'''चजोः कु घिण्ण्यतोः''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">५२</span>) = <span lang="hi-IN">चकारस्य जकारस्य च स्थाने कवर्गादेशो भवति घिति ण्यति च </span>|
+<big>दिवादिगणे जॄष्‌, झॄष्‌ वयोहानौ (जीर्णः भवति) इमौ द्वौ धातू ॠकारान्तौ, समानार्थकौ च | '''हलन्त्यम्‌''', '''तस्य लोपः''' इत्याभ्यां जॄ, झॄ |</big>
-<span lang="hi-IN">पच् </span>+ <span lang="hi-IN">घञ्‌ → '''चजोः कु घिण्ण्यतोः''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">५२</span>) → <span lang="hi-IN">पाकः </span>
-<span lang="hi-IN">त्यज्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">घञ्‌ → '''चजोः कु घिण्ण्यतोः''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">५२</span>) → <span lang="hi-IN">त्यागः</span>
+<big>जॄ + श्यन्‌ → जॄ + य → '''ॠत इद्‌ धातोः''' इत्यनेन ॠदन्तस्य धातोः ह्रस्व-इकारादेशः → जि + य → '''उरण्‌ रपरः''' (१.१.५१) इत्यनेन ऋकारस्य स्थाने यदा अण्-आदेशः भवति, तदा सः अण्‌ सदा‌ रपरः → जिर् + य → य हलादिः अतः '''हलि च''' (८.२.७७) इत्यनेन हलि परे रेफान्तस्य धातोः उपधायां स्थितः इक्‌-वर्णः दीर्घः → जीर् + य → जीर्य इति अङ्गम्‌ → जीर्य + ति → जीर्यति</big>
-<span lang="hi-IN">अत्र चकारः तालव्यः वर्णः </span>| <span lang="hi-IN">जकारः अपि तथा </span>| <span lang="hi-IN">कवर्गस्य वर्णाः सर्वे कण्ठ्याः </span>| <span lang="hi-IN">अतः स्थानस्य आधारेण निर्णयः न शक्यः </span>| <span lang="hi-IN">तदर्थं गुणः</span>, <span lang="hi-IN">नाम प्रयत्नः</span>, <span lang="hi-IN">द्रष्टव्यः </span>| <span lang="hi-IN">चकारस्य प्रयत्नः विवारः</span>, <span lang="hi-IN">श्वासः</span>, <span lang="hi-IN">अघोषः</span>, <span lang="hi-IN">अल्पप्राणः </span>| <span lang="hi-IN">कवर्गस्य पञ्चसु सदस्येषु ककारः एव तथा</span>; <span lang="hi-IN">अतः चकारस्य स्थाने ककारादेशः भवति </span>| <span lang="hi-IN">जकारस्य प्रयत्नः संवारः</span>, <span lang="hi-IN">नादः</span>, <span lang="hi-IN">घोषः</span>, <span lang="hi-IN">अल्पप्राणः </span>| <span lang="hi-IN">कवर्गस्य पञ्चसु सदस्येषु गकारः एव तथा</span>; <span lang="hi-IN">अतः जकारस्य स्थाने गकारादेशः भवति </span>|
-<div>
+<big>जॄष्‌ + श्यन्‌        अनुबन्धलोपे</big>
-<br />
+<big>जॄ + य '''          ॠत इद्‌ धातोः''' (७.१.१००)</big>
+<big>जि + य '''         उरण्‌ रपरः''' (१.१.५१)</big>
-</div>
-<div>
+<big>जिर् + य '''        हलि च''' (८.२.७७)</big>
-<div style="display:block;text-align:left">
+<big>जीर् + य          वर्णमेलने</big>
-[https://gdurl.com/nUUV [[File:https://gdurl.com/nUUV|239x400px]]]
+<big>जीर्य + ति → लटि जीर्यति</big>
-</div>
-<br />
+<big>झॄ + श्यन्‌ → '''ॠत इद्‌ धातोः''' → झि + य → '''उरण्‌ रपरः''' → झिर् + य → '''हलि च''' → झीर् + य → झीर्य इति अङ्गम्‌ → झीर्य + ति → झीर्यति</big>
-</div>
-(<span lang="hi-IN">३</span>) <span lang="hi-IN">प्रमाणम्‌</span>
-<span lang="hi-IN">प्रमाणाम्‌ इत्युक्ते दैर्घ्यम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">प्रमाण</span>-<span lang="hi-IN">शब्दे </span>'<span lang="hi-IN">मानम्‌</span>' <span lang="hi-IN">अन्तर्भूतं वर्तते किल</span>, <span lang="hi-IN">तदर्थं तादृशः अर्थः स्वीकृतः </span>| <span lang="hi-IN">मानं नाम मापनम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">कुत्रचित्‌ प्रमाणेन एव निर्धारणप्राप्तिः भवति</span>, <span lang="hi-IN">यथा—</span>
+<big>'''ॠत इद्‌ धातोः''' (७.१.१००) = ॠदन्तस्य धातोः अङ्गस्य ह्रस्व-इकारादेशो भवति (किति ङिति प्रत्यये परे) | अस्मिन्‌ सूत्रे निमित्तं नोक्तं; यत्र यत्र अवसरः तत्र तत्र प्राप्तिः; कित्‌-ङित्‌ भिन्नप्रत्ययः परश्चेत्‌, गुणे सति इकारादेशस्य प्रसक्तिर्न भवति | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यस्य साहाय्येन पूर्णतया धातोः स्थाने न, अपि तु अन्तिमस्य ॠकारस्य स्थाने ह्रस्व-इकारादेशः | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यस्य साहाय्येन '''ॠतः''' इत्यनेन ॠदन्तस्य इत्यस्यापि ग्रहणम्‌ | ऋतः षष्ठ्यन्तम्‌, इत्‌ प्रथमान्तम्‌, धातोः षष्ठ्यन्तम्‌, त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''ॠतः धातोः अङ्गस्य इत्‌''' |</big>
-<span lang="hi-IN">'''अदसोऽसेर्दादु दो मः''' </span>(<span lang="hi-IN">८</span>.<span lang="hi-IN">२</span>.<span lang="hi-IN">८०</span>) = <span lang="hi-IN">यस्य अन्ते सकारो नास्ति</span>, <span lang="hi-IN">एतादृशस्य अदस्‌</span>-<span lang="hi-IN">शब्दस्य दकारोत्तरवर्णस्य स्थाने उकारादेशः ऊकारादेशः च</span>; <span lang="hi-IN">दकारस्य च स्थाने मकारादेशो भवति </span>|
-<span lang="hi-IN">अम </span>+ <span lang="hi-IN">स्मै → अम्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">अस्मै → </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">अम्‌ + उष्मै </span></span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">→ </span></span>अमुष्मै</span>
+<big>'''षष्ठी स्थानेयोगा''' (१.१.४९) = षष्ठीविभक्तेः अन्यार्थाभावे 'स्थाने' इत्यर्थो भवति | स्थानेन योगो यस्याः, बहुव्रीहिः | परिभाषासूत्रम्‌ |</big>
-<span lang="hi-IN">अम </span>+ <span lang="hi-IN">भ्याम्‌ → </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">अम्‌</span> </span>+ <span lang="hi-IN">आभ्याम्‌ → अम्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">ऊभ्याम्‌ → अमूभ्याम्‌ </span>
-<span lang="hi-IN">अत्र ह्रस्व</span>-<span lang="hi-IN">अकारस्य स्थाने ह्रस्व</span>-<span lang="hi-IN">उकारः</span>; <span lang="hi-IN">दीर्घ</span>-<span lang="hi-IN">आकारस्य स्थाने दीर्घ</span>-<span lang="hi-IN">ऊकारः </span>| <span lang="hi-IN">एतादृशश्तले स्थानेन</span>, <span lang="hi-IN">अर्थेन</span>, <span lang="hi-IN">गुणेन च निर्धारणं न भवति</span>, <span lang="hi-IN">अतः प्रमाणं निर्णायकः </span>|<br />
+<big>'''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) = षष्ठीविभक्ति-द्वारा यस्य पदस्य स्थाने आदेशः प्राप्तः, सः आदेशः अन्त्यस्य अल्‌-वर्णस्य स्थाने भवति | परिभाषासूत्रम्‌ | अलः षष्ठ्यन्तम्‌, अन्त्यस्य षष्ठ्यन्तम्‌, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | '''षष्ठी स्थानेयोगा''' (१.१.४९) इत्यस्मात्‌ '''षष्ठी''', '''स्थाने''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''षष्ठ्या अन्त्यस्य अलः स्थाने''' (विद्यमानः आदेशः) |</big>
-<br />
+<big>'''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) = विशेषणं तदन्तस्य अपि भवति, स्वस्यापि भवति | सोऽन्ते यस्य स तदन्तः, तस्य तदन्तस्य बहुव्रीहिः | परिभाषासूत्रम्‌ | विधीयते इति विधिः | येन तृतीयान्तम्‌, विधिः प्रथमान्तम्‌, तदन्तस्य षष्ठ्यन्तम्‌, त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ | '''स्वं रूपं शब्दस्याऽशब्दसंज्ञा''' (१.१.६८) इत्यस्मात्‌ '''स्वम्‌''', '''रूपम्‌''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | विभक्तिपरिणामः इत्यनेन षष्ठ्यन्ते भवतः, '''स्वस्य रूपस्य''' | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''येन विधिः तदन्तस्य स्वस्य रूपस्य''' (च) |</big>
-<span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">४</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">) </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">अर्थः</span></span></span>
+<big>'''उरण्‌ रपरः''' (१.१.५१) = ऋकारस्य स्थाने यदा अण्-आदेशः भवति, तदा सः अण्‌ सदा‌ रपरः भवति | ऋकारेण त्रिंशत्‌-प्रकारकः ऋकारः भवति इति बोध्यम्‌ | रः परो यस्य सः रपरः | उः षष्ठ्यन्तम्‌, अण्‌ प्रथमान्तम्‌, रपरः प्रथमान्तम्‌, त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ | '''स्थानेऽन्तरतमः''' (१.१.५०) इत्यस्मात्‌ '''स्थाने''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''उः स्थाने अण्‌ रपरः''' |</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">कुत्रचित्‌ उच्चारणस्थान</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">सादृश्येन आदेशस्य निर्णयो न शक्यते </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">यदा स्थानेन न सम्भवति</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">तदा अर्थः</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">गुणः</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">प्रमाणं च एषु त्रिषु अन्यतमः निर्णयस्य आधारः भवति </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">अर्थस्य प्रसङ्गे यथा</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">—</span></span></span>
+<big>'''हलि च''' (८.२.७७) = रेफान्तानां वकारान्तानां च धातूनाम्‌ उपधायां स्थितः इक्‌-वर्णः दीर्घो भवति हलि परे | हलि सप्तम्यन्तम्‌, च अव्ययपदम्‌, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | '''सिपि धातो रुर्वा''' (८.२.७४) इत्यस्मात्‌ '''धातोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः; '''र्वोरुपधाया दीर्घ इकः''' (८.२.७६) इत्यस्य पूर्णतया अनुवृत्तिः | '''येन विधिस्तदन्तस्य''' (१.१.७२) इत्यस्य साहाय्येन तदन्तविधिः अतः '''र्वोः''' इत्यनेन येषाम्‌ धातूनाम्‌ अन्ते रेफः वकारश्च, तेषामपि ग्रहणम्‌ | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''हलि च र्वोः धातोः उपधायाः इकः दीर्घः''' |</big>
-<span lang="hi-IN">'''पद्दन्नोमास्‌हृन्निशसन्यूषन्दोषन्यकञ्छकन्नुदन्नासञ्छस्प्रभृतिषु''' </span>(<span lang="hi-IN">६</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">६२</span>) = <span lang="hi-IN">पद्‌</span>, <span lang="hi-IN">दत्‌</span>, <span lang="hi-IN">नस्‌</span>, <span lang="hi-IN">मास्‌</span>, <span lang="hi-IN">हृत्‌</span>, <span lang="hi-IN">निश्‌</span>, <span lang="hi-IN">आसन्‌</span>, <span lang="hi-IN">यूषन्‌</span>, <span lang="hi-IN">दोषन्‌</span>, <span lang="hi-IN">यकन्‌</span>, <span lang="hi-IN">शकन्‌</span>, <span lang="hi-IN">उदन्‌</span>, <span lang="hi-IN">आसन्‌ इत्येते आदेशाः विकल्पेन भवन्ति शस्‌ प्रभृतिप्रत्ययेषु परेषु </span>|
-<span lang="hi-IN">अनेन सूत्रेण द्वितीयविभक्तेः बहुवचनात्‌ </span>[<span lang="hi-IN">शस्‌</span>] <span lang="hi-IN">आरभ्य सप्तमीविभक्तेः बहुवचनं </span>[<span lang="hi-IN">सुप्‌</span>] <span lang="hi-IN">यावत्‌ एते आदेशाः विकल्पेन भवन्ति </span>|
+<big>4. <u>वकारान्तानाम्‌ इकः दीर्घत्वम्</u>‌ (4 धातवः)</big>
-<br />
+<big>दिवादिगणे चत्वारः वकारान्तधातवः सन्ति— दिवुँ (दिव्‌), षिवुँ (सिव्‌), स्त्रिवुँ (स्त्रिव्‌), ष्ठिवुँ (ष्ठिव्‌) |</big>
-<span lang="hi-IN">सु <span>    </span><span>  </span>औ <span>  <span>  </span>  </span>जस्‌ </span>
-<span lang="hi-IN">अम्‌     औट्‌ <span>    </span>शस्‌ </span>
+<big>दिवुँ क्रीडा-विजिगीषा-व्यवहार-द्युति-स्तुति-मोदमद-स्वप्न-कान्ति-गतिषु (स्वीकरोति, क्रीडति, इच्छति, जेतुम्‌ इच्छति, निद्राति, गच्छति, तेजस्वी भवति, प्रशंसां करोति, प्रसन्नो भवति, व्यवहारं करोति)</big>
-<span lang="hi-IN">टा <span>    </span> भ्याम्‌ <span>    </span>भिस्‌ </span>
+<big>षिवुँ तन्तुसन्ताने (सीवनं करोति [sew], रोपयति)</big>
-<span lang="hi-IN">ङे <span>    </span>  भ्याम्‌ <span>    </span>भ्यस्‌ </span>
+<big>स्रिवुँ गतिशोषणयोः (गच्छति, शुष्कः भवति)</big>
-<span lang="hi-IN">ङसि <span>   </span>भ्याम्‌ <span>    </span>भ्यस्‌ </span>
+<big>ष्ठिवुँ निरसने (to spit)</big>
-<span lang="hi-IN">ङस्‌ <span>    </span>ओस्‌ <span>    </span>आम्‌ </span>
-<span lang="hi-IN">ङि <span>    </span>  ओस्‌ <span>    </span>सुप्‌ </span>
+<big>'''हलि च''' (८.२.७७) इत्यनेन यः धातुः वकारान्तः, तस्य उपधायां स्थितः इक्‌-वर्णः दीर्घो भवति हलि परे | श्यन्‌ इति विकरणप्रत्ययः हलादिः (यकारादिः) च अपित्‌ च, अतः सूत्रस्य प्रसक्तिरस्ति | यदि श्यन्‌ पित्‌ अभविष्यत्‌, तर्हि '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) इत्यनेन उपधायां लघु-इकः गुणः अभविष्यत्‌ | गुणकार्याभावे, '''हलि च''' आगत्य कार्यं करोति |</big>
-<br />
+<big>दिव्‌ + श्यन्‌ → '''हलि च''' इत्यनेन वकारान्त-धातोः हलि परे, उपधायां स्थितः इक्‌-वर्णः दीर्घः → दीव्‌ + य → दीव्य इति अङ्गम्‌ → दीव्य + ति → दीव्यति</big>
-<span lang="hi-IN">किन्तु केषां पदानां स्थाने भवन्ति इति नोक्तम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">अत्र <span style="text-decoration:none">'''स्थाने‍ऽन्तरतमः'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">५०</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">) </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">इति सूत्रेण तदा आदेशः योग्यः भवति यदा स्थानिनः अर्थं प्रकटयितुं प्रभवति </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">अनेन एते उक्ताः आदेशाः क्रमेण एषाम्‌ एव स्थानिनः भवन्ति</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">— </span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पाद</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">दन्त</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">नासिका</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">मास</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">हृदय</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">निशा</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">असृज्‌</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">यूष</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">दोष</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">यकृ</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">त्‌</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">शकृत्‌</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">उदक</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">आसन इति </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">यथा पद्‌ चरणार्थे भवति</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">अतः स्थानिनोऽपि तादृशार्थः भवेत्‌</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">; </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">तस्मात्‌ पाद इति स्थानी </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">एवमेव अग्रे सर्वत्र </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span>
+<big>सिव्‌ + श्यन्‌ → '''हलि च,''' इक्‌-वर्णः दीर्घः → सीव्‌ + य → सीव्य → सीव्य + ति → सीव्यति</big>
-<br />
+<big>स्रिव्‌ + श्यन्‌ → '''हलि च,''' इक्‌-वर्णः दीर्घः → स्रिव्‌ + य → स्रीव्य → स्रीव्य + ति → स्रीव्यति</big>
+<big>ष्ठिव्‌ + श्यन्‌ → '''ष्ठिवुक्लमुचमां शिति''' (७.३.७५) इत्यनेन इक्‌-वर्णः दीर्घः → ष्ठीव्‌ + य → ष्ठीव्य → ष्ठीव्य + ति → ष्ठीव्यति</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">तदर्थं पाद</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">शब्दस्य रूपाणि एवं भवन्ति</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">—</span></span></span>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पादः </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>पादौ <span>  <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span> </span>  </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पादाः</span></span></span>
+<big>'''सुब्धातुष्ठिवुष्वष्कतीनां सत्वप्रतिषेधो वक्तव्यः''' इति वार्तिकं, '''धात्वादेः षः सः''' (६.१.६४) इत्यस्य निषेधकम्‌ = नामधातूनां, ष्ठिवु, ष्वष्क अनयोः धात्वोः च षकारस्य स्थाने सकारादेशो न भवति | षोडीयते (नामधातुः) | षण्डीयते (नामधातुः) | ष्ठीवति | ष्वष्कते |</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पादम्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>   </span>पादौ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>   </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पदः</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पादान्‌</span></span></span>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पदा</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पादेन </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span>    </span>पद्भ्याम्‌</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पादाभ्याम्‌ <span>    </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">  </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पद्भिः</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पादैः</span></span></span>
+<big>5. <u>गुणः</u> (1 धातुः)</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पदे</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पादाय </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span>    </span>पद्भ्याम्‌</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पादाभ्याम्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span>    </span>  पद्भ्यः</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पादेभ्यः</span></span></span>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पदः</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पादात्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span>   </span>पद्भ्याम्‌</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पादाभ्याम्‌</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span>    </span>  पद्भ्यः</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पादेभ्यः</span></span></span>
+<big>ञिमिदाँ स्नेहने (स्निग्धः भवति, to melt, dissolve) → '''आदिर्ञिटुडवः''' (१.३.५), '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' (१.३.२), '''तस्य लोपः''' (१.३.९) इत्येभिः अनुबन्धलोपे मिद्‌ इति धातुः |</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पदः</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पादस्य <span>    </span><span> </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पदोः</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पादयोः <span>    </span><span>    </span><span>   </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पदाम्‌</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पादानाम्‌</span></span></span>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पदि</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पादे </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span>    </span><span>    </span><span> </span>पदोः</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पादयोः</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> <span>    </span><span>    </span><span>    </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पत्सु</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">पादेषु</span></span></span>
+<big>'''मिदेर्गुणः''' (७.३.८२) = मिद्‌-धातोः गुणः भवति शिति प्रत्यये परे | मिदेः षष्ठ्यन्तं, गुणः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | श्यन्‌-प्रत्ययस्य अपित्त्वात्‌ '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) इत्यनेन गुण-निषेधः, किन्तु '''मिदेर्गुणः''' (७.३.८२) तस्य अपवादभूतसूत्रम्‌; अनेन गुणः भवति | '''ष्ठिवुक्लमुचमां शिति''' (७.३.७५) इत्यस्मात्‌ '''शिति''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''इको गुणवृद्धी''' (१.१.३) इत्यनेन परिभाषा-सूत्रेण '''इकः''' आयाति यत्र स्थानी नोक्तम्‌ | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''मिदेः अङ्गस्य इकः गुणः शिति''' |</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><br />
-</span></span></span>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">एवमेव अग्रेऽपि </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">दन्त</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">शब्दस्य विकल्पेन शस्‌ इत्यस्मात्‌ आरभ्य दत्‌</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">शब्दः इत्यादिकम्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span>
+<big>मिद्‌ + श्यन्‌ → '''मिदेर्गुणः''' (७.३.८२) इत्यनेन शिति परे गुणः → मेद्‌ + य → मेद्य इति अङ्गम्‌ → मेद्य + ति → मेद्यति</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">एषु स्थलेषु मुखे स्थानं किम्‌ इत्यनेन निर्णयः न भवितुम्‌ अर्हति स्म </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">तस्मात्‌ अर्थः इति आधारः अपेक्षितः </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">|<br />
-</span></span>
-<span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><br />
-</span></span>
+<big>6. <u>धात्वादेशः</u> (1 धातुः)</big>
-सारांशः<br />
+<big>जनीँ प्रादुर्भावे (उत्पन्नो भवति, सञ्जातो भवति)</big>
+<big>'''ज्ञाजनोर्जा''' (७.३.७९) = ज्ञा (क्र्यादिगणे), जन्‌ (दिवादिगणे) चेत्यनयोः जा-आदेशो भवति शिति प्रत्यये परे | आदेशः अनेकाल्‌ अतः '''अनेकाल्शित्‌ सर्वस्य''' (१.१.५५) इत्यनेन आदेशः सर्वस्थानिनः स्थाने भवति (न तु अन्त्यवर्णस्य) | ज्ञाश्च जन्‌ च तयोरितरेतरद्वन्द्वः ज्ञाजनौ, तयोः ज्ञाजनोः | ज्ञाजनोः षष्ठ्यन्तं, जा लुप्तप्रथमाकं पदं, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | '''ष्ठिवुक्लमुचमां शिति''' (७.३.७५) इत्यस्मात्‌ '''शिति''' इत्यस्य अनुवृतिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''ज्ञाजनोः अङ्गस्य जा शिति''' |</big>
+<big>'''अनेकाल्शित्‌ सर्वस्य''' (१.१.५५) = आदेशः अनेकाल्‌ (आदेशे एक एव वर्णः न अपि तु अनेके वर्णाः) अथवा शित्‌ चेत्‌, सर्वस्थानिनः स्थाने भवति, न तु अन्त्यवर्णस्य | यस्य स्थाने आदेशः आदिष्टः, सः स्थानी | इदं सूत्रम्‌ '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इत्यस्य अपवादः | न एकः अनेकः नञ्तत्पुरुषः; अनेकः अल्‌ यस्य सः अनेकाल्‌ बहुब्रीहिः; शकारः इत्‌ यस्य सः शित्‌ बहुब्रीहिः; अनेकाल्‌ च शित्‌ च अनेकाल्शित्‌ समाहारद्वन्द्वः | अनेकाल्‌ प्रथमान्तं, शित्‌ प्रथमान्तं, सर्वस्य षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ | '''स्थानेऽन्तरतमः''' (१.१.५०) इत्यस्मात्‌ '''स्थाने''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''अनेकाल्शित्‌ सर्वस्य स्थाने''' |</big>
-<span lang="hi-IN">तर्हि आहत्य '''स्थाने‍ऽन्तरतमः''' </span>(<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">५०</span>) <span lang="hi-IN">इति सूत्रेण सादृश्यम्‌ उपस्थाप्यते चतुर्भिः माध्यमैः— स्थानं</span>, <span lang="hi-IN">गुणः</span>, <span lang="hi-IN">प्रमाणम्‌</span>, <span lang="hi-IN">अर्थः च </span>| <span lang="hi-IN">किन्तु एषु चतुर्षु प्रमुखम्‌ अस्ति स्थानम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">कथं ज्ञायते </span>? <span lang="hi-IN">काशिकाकारः वदति यत्‌ पूर्वसूत्रात्‌ '''षष्ठी स्थानेयोगा''' </span>(<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">४९</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात्‌ </span>'<span lang="hi-IN">स्थाने</span>' <span lang="hi-IN">इत्यस्य अनुवर्तनं भवितुम्‌ अर्हति स्म</span>; <span lang="hi-IN">तस्मिन्‌ एव लाघवम्‌ आसीत्‌ </span>| <span lang="hi-IN">तर्हि किमर्थं पाणिनिना तस्य अनुवर्तनं न स्वीकृतम्‌ </span>? <span lang="hi-IN">पुनः </span>'<span lang="hi-IN">स्थाने</span>' <span lang="hi-IN">विलिख्य ददाति '''स्थाने‍ऽन्तरतमः''' </span>(<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">५०</span>) <span lang="hi-IN">इति सूत्रे</span>, <span lang="hi-IN">चतुर्षु स्थानस्य प्राधान्यदर्शनार्थम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">अतः यत्र यत्र स्थानेन निर्धारणम्‌ शक्यं</span>, <span lang="hi-IN">तत्र तत्र स्थानेन एव कर्तव्यम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">यत्र च न सम्भवति</span>, <span lang="hi-IN">तत्र अन्येषु त्रिषु—गुणः</span>, <span lang="hi-IN">प्रमाणम्‌</span>, <span lang="hi-IN">अर्थः इत्येषु—अन्यतमेन सादृश्यं साधनीयम्‌ </span>|
-<br />
+<big>जन्‌-धातुः आत्मनेपदी—</big>
-<br />
-<span lang="hi-IN">इदितां धातूनां न्‌</span>-<span lang="hi-IN">लोपो न भवति </span>
+<big>जनीँ → अनुबन्धलोपे जन्‌ → जन्‌ + श्यन्‌ → '''ज्ञाजनोर्जा''' इत्यनेन शिति परे जा-आदेशः → जा + य → जाय इति अङ्गम्‌ → जाय + ते → जायते</big>
-<br />
+<big>7. <u>ओकारान्तानाम्‌ ओकारलोपः</u> (4 धातवः)</big>
-<span lang="hi-IN">यथा <span style="font-weight:normal">वदिँ इति इदित्‌ धातुः </span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">'''इदितो नुम्‌ धातोः'''<span style="font-weight:normal"> </span></span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">७</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">५८</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यनेन नुमागमः</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">वन्द्‌ इति धातुः </span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अस्य न्‌</span></span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">लोपः न भवति </span></span><span style="font-weight:normal">|</span>
-<br />
+<big>चत्वारः धातवः सन्ति— दो, शो, छो, षो | दो अवखण्डने (विभागे भग्नं करोति); शो तनूकरणे (तीक्ष्णं करोति, कृशं करोति); छो छेदने (कर्तयति); षो अन्तकर्मणि (पूरयति, समापयति) |</big>
-<span lang="hi-IN">वदिँ → वद्‌ → वन्द्‌ → वंद् → वन्द्‌ </span>
+<big>'''ओतः श्यनि''' ( ७.३.७१) इत्यनेन धात्वङ्गान्तस्य ओकारस्य लोपो भवति श्यनि परे |</big>
-<br />
+<big>दो + श्यन्‌ → '''ओतः श्यनि''' इत्यनेन श्यनि परे धात्वङ्गान्तस्य ओकारस्य लोपः → द्‌ + य → द्य इति अङ्गम्‌ → द्य + ति → द्यति</big>
-<span lang="hi-IN">वदिँ → वद्‌ <span>    </span> '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्'''</span>
+<big>शो + श्यन्‌ → '''ओतः श्यनि''' इत्यनेन श्यनि परे धात्वङ्गान्तस्य ओकारस्य लोपः → श्‌ + य → श्य इति अङ्गम्‌ → श्य + ति → श्यति</big>
-<span lang="hi-IN">वद्‌ → वन्द्‌ '''<span>    </span>इदितो नुम्‌ धातोः'''</span>
+<big>छो + श्यन्‌ → '''ओतः श्यनि''' इत्यनेन श्यनि परे धात्वङ्गान्तस्य ओकारस्य लोपः → छ्‌ + य → छ्‌य इति अङ्गम्‌ → छ्य + ति → छ्यति</big>
-<span lang="hi-IN">वन्द्‌ → वंद् '''<span>    </span>नश्चापदान्तस्य झलि'''</span>
+<big>षो → '''धात्वादेः षः सः''' (६.१.६४) इत्यनेन मूलधातोः आदौ षकारस्य स्थाने सकारादेशः → सो + श्यन्‌ → '''ओतः श्यनि''' इत्यनेन श्यनि परे धात्वङ्गान्तस्य ओकारस्य लोपः → स्‌ + य → स्य इति अङ्गम्‌ → स्य + ति → स्यति</big>
-<span lang="hi-IN">वंद्‌ → वन्द्‌ '''<span>    </span>अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः'''</span>
-<br />
+<big>'''ओतः श्यनि''' ( ७.३.७१) = धात्वङ्गस्य ओकारस्य लोपो भवति श्यनि परे | '''अलोऽन्त्यस्य''' (१.१.५२) इति परिभाषा-सूत्रस्य साहाय्येन आदेशः अन्त्यस्य अल्‌-वर्णस्य स्थाने भवति— धात्वन्ते एव ओकारस्य लोपः | ओतः षष्ठ्यन्तम्‌, श्यनि सप्तम्यन्तम्‌, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | '''घोर्लोपो लेटि वा''' (७.३.७०) इत्यस्मात्‌ '''लोपः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''श्यनि ओतः अङ्गस्य लोपः''' |</big>
-<span lang="hi-IN">लाछिँ → लाछ्‌ → लान्छ्‌ → लांछ्‌ → लाञ्छ्‌ </span>
+<big>8. <u>शमादि अन्तर्गणः</u> (8 धातवः)</big>
-<span lang="hi-IN">कपिँ → कप्‌ → कन्प्‌ → कंप्‌ → कम्प्‌ </span>
-<span lang="hi-IN">लबिँ → लब्‌ → लन्ब्‌ → लंब्‌ → लम्ब्‌</span>
+<big>'''शमामष्टानां दीर्घः श्यनि''' (७.३.७४) = शमादीनाम्‌ अष्टानां धातूनां दीर्घत्वं श्यनि परे | दिवादिगणे कश्चन अन्तर्गणः अस्ति शमादिगणः नाम्ना, यस्मिन्‌ अष्ट धातवः सन्ति | श्यनि परे एषां धातूनाम्‌ उपधायां स्थितः अकारः दीर्घो भवति | '''अचश्च''' (१.२.२८) इत्यस्य साहाय्येन अचः एव दीर्घत्वम्‌ | शमां षष्ठ्यन्तम्‌, अष्टानां षष्ठ्यन्तं, दीर्घः प्रथमान्तं, श्यनि सप्तम्यन्तम्‌, अनेकपदमिदं सूत्रम्‌ | शमाम्‌ इत्यस्य बहुवचनेन शमादिः इति अर्थग्रहणम्‌ | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''शमाम्‌ अष्टानाम्‌ अङ्गानां अचः दीर्घः श्यनि''' |</big>
-<br />
+<big>'''अचश्च''' (१.२.२८) = यत्र यत्र ह्रस्वः, दीर्घः, प्लुतः च विधीयन्ते, तत्र तत्र '''अचः''' इति षष्ठ्यन्तं पदम्‌ आगत्य उपस्थितं भवति | परिभाषा-सूत्रम्‌ | अचः षष्ठ्यन्तं, च अव्ययपदं, द्विपदमिदं सूत्रम्‌ | '''ऊकालोऽज्झ्रस्वदीर्घप्लुतः''' (१.२.२७) इत्यस्मात्‌ '''अच्‌''', '''ह्रस्वदीर्घप्लुतः''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | तत्र विभक्तिपरिणामेन तृतीयान्तं भवति, '''ह्रस्वदीर्घप्लुतैः''' ('''शब्दैः''') | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्‌— '''ह्रस्वदीर्घप्लुतैः अचः च अच्‌''' |</big>
-<span lang="hi-IN">'''इदितो नुम्‌ धातोः''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">५८</span>) = <span lang="hi-IN">इदितः धातोः नुम्‌ आगमो भवति </span>| <span lang="hi-IN">इदित्‌ इत्युक्ते इत्‌ इत्‌ यस्य सः </span>| <span lang="hi-IN">तत्र प्रथमः इत्‌ नाम ह्रस्वः इकारः </span>| <span lang="hi-IN">द्वितीयः इत्‌ नाम इत्‌</span>-<span lang="hi-IN">संज्ञा </span>| <span lang="hi-IN">ह्रस्व इकारस्य इत्‌</span>-<span lang="hi-IN">संज्ञा यस्य</span>, <span lang="hi-IN">सः धातुः इदित्‌ </span>| <span lang="hi-IN">इत्‌ इत्‌ यस्य स इदित्‌</span>, <span lang="hi-IN">तस्य इदितः</span>, <span lang="hi-IN">बहुव्रीहिः </span>| <span lang="hi-IN">इदितः षष्ठ्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">नुम्‌ प्रथमान्तं</span>, <span lang="hi-IN">धातोः षष्ठ्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— '''इदितो धातोः नुम्‌''' </span>|
-<br />
+<big>'''ऊकालोऽज्झ्रस्वदीर्घप्लुतः''' (१.२.२७) इति संज्ञासूत्रम्‌ | अनेन 'उ' इत्यस्य नाम ह्रस्वः, 'ऊ' इत्यस्य नाम दीर्घः, 'ऊ३' इत्यस्य नाम प्लुतः | ततः अग्रिमं सूत्रम्‌ '''अचश्च''' (१.२.२८) वक्ति यत् यत्र यत्र एतैः शब्दैः आदेशः इष्टः, तत्र तत्र अचः स्थाने एव अयम्‌ आदेशो भवति |</big>
-<span lang="hi-IN">प्रश्नः उदेति</span>-- <span lang="hi-IN">यदि वदिँ</span>-<span lang="hi-IN">धातौ नकारादेशः भवति एव</span>, <span lang="hi-IN">तर्हि किमर्थं वन्द्‌ मूलधातुः न स्यात्‌ </span>? <span lang="hi-IN">तथैव यदि लबि मकारः आयाति एव</span>, <span lang="hi-IN">तर्हि किमर्थं लम्ब्‌ इत्येव मूलधातुः न स्यात्‌ </span>? <span lang="hi-IN">उत्तरम्‌ अस्ति यत्‌ तत्र कतिचन कार्याणि सन्ति </span>| <span lang="hi-IN">यथा '''अनिदितां हल उपधाया क्ङिति''' </span>(<span lang="hi-IN">६</span>.<span lang="hi-IN">४</span>.<span lang="hi-IN">२४</span>) <span lang="hi-IN">इत्यनेन यः धातुः इदित्‌ नास्ति</span>, <span lang="hi-IN">तस्य धातोः उपधायां स्थितस्य नकारस्य लोपः स्यात्‌ किति ङिति परे </span>| <span lang="hi-IN">परन्तु इदित्‌ चेत्‌ अस्माभिः यः नकारः आनीतः</span>, <span lang="hi-IN">तस्य नकारस्य लोपः कस्यामपि दशायां न भवति </span>| <span lang="hi-IN">साक्षत्‌ आरम्भतः नकारः अस्ति चेत्‌</span>, <span lang="hi-IN">तस्य लोपः किति ङिति च भवति </span>| <span lang="hi-IN">यथा बन्ध</span>-<span lang="hi-IN">धातौ नकारः उपस्थितः मूलधातौ</span>, <span lang="hi-IN">अतः किति ङिति परे नकारलोपः </span>| <span lang="hi-IN">ल्युटि </span>"<span lang="hi-IN">बन्धनं</span>" (<span lang="hi-IN">नकारः उपस्थितः यतोहि ल्युट्‌ प्रत्ययः कित्‌ अपि नास्ति</span>, <span lang="hi-IN">ङित्‌ अपि नास्ति</span>); <span lang="hi-IN">परन्तु क्तान्तरूपं </span>"<span lang="hi-IN">बद्ध</span>" (<span lang="hi-IN">नकारलोपः यतोहि क्त प्रत्ययः कित्‌ अस्ति</span>) | <span lang="hi-IN">लबि धातोः '''इदितो नुम्‌ धातोः''' इत्यनेन नुम्‌ आगमः → लम्ब्‌ </span>| <span lang="hi-IN">अस्य नकारस्य लोपः किति ङिति न भवति— यथा क्तान्तरूपं लम्बितः </span>|
+<big>शमुँ उपशमे (शान्तः भवति) → शम्‌ → शम्‌ + श्यन्‌ → '''शमामष्टानां दीर्घः श्यनि''' इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → शाम्‌ + य → शाम्य इति अङ्गम्‌ → शाम्य + ति → शाम्यति</big>
-<br />
+<big>तमुँ काङ्क्षायाम्‌ (इच्छति) → तम्‌ → तम्‌ + श्यन्‌ → '''शमामष्टानां दीर्घः श्यनि''' इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → ताम्‌ + य → ताम्य इति अङ्गम्‌ → ताम्य + ति → ताम्यति</big>
+<big>दमुँ उपशमे (शान्तः भवति) → दम्‌ → दम्‌ + श्यन्‌ → '''शमामष्टानां दीर्घः श्यनि''' इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → दाम्‌ + य → दाम्य इति अङ्गम्‌ → दाम्य + ति → दाम्यति</big>
-. <span lang="hi-IN">सम्प्रसारणिनः धातवः </span>(1 <span lang="hi-IN">धातुः</span>)
+<big>श्रमुँ तपसि (श्रान्तः भवति) → श्रम्‌ → श्रम्‌ + श्यन्‌ → '''शमामष्टानां दीर्घः श्यनि''' इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → श्राम्‌ + य → श्राम्य इति अङ्गम्‌ → श्राम्य + ति → श्राम्यति</big>
-<br />
+<big>भ्रमुँ अनवस्थाने (भ्रमणं करोति) → भ्रम्‌ → भ्रम्‌ + श्यन्‌ → '''शमामष्टानां दीर्घः श्यनि''' इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → भ्राम्‌ + य → भ्राम्य इति अङ्गम्‌ → भ्राम्य + ति → भ्राम्यति</big>
+<big>क्षमूँ सहने (क्षमां करोति) → क्षम्‌ → क्षम्‌ + श्यन्‌ → '''शमामष्टानां दीर्घः श्यनि''' इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → क्षाम्‌ + य → क्षाम्य इति अङ्गम्‌ → क्षाम्य + ति → क्षाम्यति</big>
-<span lang="hi-IN">सम्प्रसारण</span>-<span lang="hi-IN">संज्ञा भवति यत्र यणः स्थाने इक्‌</span>-<span lang="hi-IN">आदेशः भवति </span>| <span lang="hi-IN">धातौ एतादृशं कार्यं भवति चेत्‌</span>, <span lang="hi-IN">सः धातुः सम्प्रसारणी </span>| <span lang="hi-IN">दिवादिगणे एकः सम्प्रसारणी धातुः अस्ति— व्यध ताडने </span>| <span lang="hi-IN">अधस्तनेन सूत्रेण </span>(<span lang="hi-IN">'''ग्रहि ज्या''' इत्यनेन</span>) <span lang="hi-IN">किति ङिति प्रत्यये परे</span>, <span lang="hi-IN">सम्प्रसारणं भवति— नाम यणः स्थाने इक्‌ </span>|
+<big>क्लमुँ ग्लानौ (ग्लानः भवति) → क्लम्‌ → क्लम्‌ + श्यन्‌ → '''शमामष्टानां दीर्घः श्यनि''' इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → क्लाम्‌ + य → क्लाम्य इति अङ्गम्‌ → क्लाम्य + ति → क्लाम्यति</big>
-<br />
+<big>मदीँ हर्षे (प्रसन्नः भवति) → मद्‌ → मद्‌ + श्यन्‌ → '''शमामष्टानां दीर्घः श्यनि''' इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → माद्‌ + य → माद्य इति अङ्गम्‌ → माद्य + ति → माद्यति</big>
-<span lang="hi-IN">सम्प्रसारणम्‌—</span>
+<big><u>परिशिष्टम्‌</u></big>
-<span lang="hi-IN">य्‌ → इ </span>
-<span lang="hi-IN">व्‌ → उ</span>
+<big>धातुपाठे, भ्वादिगणे दिवादिगणे च द्वौ धातू उभयत्र स्तः— ष्ठिवु, क्लमु च | उभयत्र च उपधायां स्थितस्य स्वरस्य दीर्घत्वं, किञ्च उभयत्र इदं दीर्घत्वं सिध्यति भिन्नसूत्राभ्यां यद्यपि भ्वादिगणे यत्‌ विशिष्टं सूत्रम्‌ उक्तं, '''ष्ठिवुक्लमुचमां शिति''' (७.३.७५), तस्य प्रसक्तिर्भवितुम्‌ अर्हति स्म दिवादावपि श्यन्-प्रत्ययस्य शित्त्वात्‌ | अस्माकं वर्गे द्वे छात्रे 'इदं किमर्थम्‌' इति पृष्टवत्यौ | मया यदा इमं प्रश्नं मातरः पृष्टाः, तदा ताभिः विचिन्त्य उक्ताः यत्‌—</big>
-<span lang="hi-IN">र्‌ → ऋ</span>
-<span lang="hi-IN">ल् → ऌ </span>
+<big>वस्तुतः धातुपाठे अनेके दोषाः |</big>
-<br />
+<big>'''वा भ्राशभ्लाशभ्रमुक्रमुक्लमुत्रसित्रुटिलषः''' (३.१.७०) = भ्राश्‌, भ्लाश्‌, भ्रमु चलने, क्रम्‌, क्लम्‌, त्रस्‌, त्रुट्‌, लष्‌, एतेभ्यः श्यन्‌ विकल्पेन भवति, कर्त्रर्थके प्रत्यये परे |</big>
-[[|]]
-[[|]] <span lang="hi-IN">व्यध्‌</span>-<span lang="hi-IN">धातौ तादृशौ द्वौ वर्णौ स्तः— वकारः यकारश्च </span>| <span lang="hi-IN">अत्र <span style="text-decoration:none">'''न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none">(</span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">६</span></span></span><span style="text-decoration:none">.</span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span><span style="text-decoration:none">.</span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">३७</span></span></span><span style="text-decoration:none">) </span><span lang="hi-IN">इति सूत्रेण परस्य एव सम्प्ररासणं भवति</span>, <span lang="hi-IN">न तु पूर्वस्य </span>| <span lang="hi-IN">अतः व्यध्‌</span>-<span lang="hi-IN">धातौ यकारस्य सम्प्रसारणम्‌ </span>|
+<big>अनेन सूत्रेण यदा भ्वादिगणे एव क्लमु-धातोः विकल्पेन श्यन्‌ इति तु उक्तमेव, तदा दिवादिगणे तस्य धातोः पठनस्य न काऽपि आवश्यकता, न भवेदेव | भ्वादिगणे एव भवतु; दिवादिगणस्य '''शमामष्टानां दीर्घः श्यनि''' (७.३.७४) इति अन्तर्गणविधायकसूत्रात्‌ अयं धातुः निष्कासनीयः | ''''शमां सप्तानां दीर्घः श्यनि'''<nowiki/>' इति भवतु | भ्वादिगणे एव '''ष्ठिवुक्लमुचमां शिति''' (७.३.७५) इत्यनेन एव 'क्लामति', 'क्लाम्यति' द्वयोरपि दैर्घ्यं भवतु |</big>
-<br />
+<big>'''ष्ठिवुक्लमुचमां शिति''' (७.३.७५) = ष्ठिव्‌, क्लम्‌, चम्‌ एषां धातुरूपि-अङ्गानाम्‌ अचः दीर्घत्वं शिति प्रत्यये परे |</big>
-<span lang="hi-IN">व्यध ताडने → व्यध्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → <span style="text-decoration:none">'''न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">‌</span></span> इति सूत्रेण <span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">सम्प्रसारणे परे पूर्वं स्थितस्य वकारस्य सम्प्रसारणं न भवति</span></span> → '''ग्रहि ज्या''' इति सूत्रेण सम्प्रसारण</span>-<span lang="hi-IN">आदेशः → व्‌</span>-<span lang="hi-IN">इ‌</span>-<span lang="hi-IN">अ</span>-<span lang="hi-IN">ध्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">य → '''सम्प्रसारणाच्च''' </span>(<span lang="hi-IN">६</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">१०८</span>) <span lang="hi-IN">इति सूत्रेण सम्प्रसारण</span>-<span lang="hi-IN">संज्ञक</span>-<span lang="hi-IN">वर्णात्‌ परं अच्‌ अस्ति चेत्‌</span>, <span lang="hi-IN">पूर्वपरयोः स्थाने एकः पूर्वरूपादेशः → विध्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">य → विध्य <span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इति अङ्गम्‌ →</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> विध्य </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति →</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> विध्यति</span></span></span></span>
-<br />
+<big>ततः अग्रे उक्तवत्यः, अन्यच्च ष्ठिवु-धातुः '''ष्ठिवुक्लमुचमां शिति''' (७.३.७५) इत्यनेन एव भ्वादावपि दिवादावपि दीर्घत्वं भवतु | '''हलि च''' (८.२.७७) इत्यस्य दिवादौ ष्ठिवु कृ</big><big><nowiki/></big><big>ते न काऽपि आवश्यकता, श्यन्‌ इत्यस्य शित्त्वात्‌ | अपि च तदपेक्षया पुनः इतोऽपि सम्यक्‌, ष्ठिवु-धातुः भ्वादिगणे एव भवतु; '''वा भ्राशभ्लाशभ्रमुक्रमुक्लमुत्रसित्रुटिलषः''' (३.१.७०) इति सूत्रे ष्ठिवु-धातुं संयोजयतु | अनेन भ्वादौ एव ष्ठिवु-धातोः क्लमु इव विकल्पेन श्यन्‌ | तस्मात् भ्वादावेव '''ष्ठिवुक्लमुचमां शिति''' (७.३.७५) इत्यनेन द्वयमपि 'ष्ठीवति', 'ष्ठीव्यति' इत्येव सम्यक्‌ |</big>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">व्यध्‌</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">धातोः एव व्याधः यः मृगयां करोति </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">छिद्रं करोति इति विध्यति </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span>
+<big>ततः अग्रे मातृभिः उक्तं, 'किन्तु मम पुस्तकम्‌ अधुनैव मुद्रितम्‌ | किमर्थम्‌ इदं पूर्वमेव त्वया नोक्तम्‌ ?' यदा मया पुनः उक्तं यत्‌ अयं प्रश्नः द्वाभ्यां छात्राभ्यां पृष्टः, तदा ताः उक्तवत्यः, ते द्वे छात्रे अतीव बुद्धिमत्यौ !</big>
-<br />
+<big>इति दिवादिगणे समग्रं तिङ्‌-सम्बद्धं सार्वधातुकप्रकरण-चिन्तनं समाप्तम्‌ |</big>
-<span lang="hi-IN">'''ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति च''' </span>(<span lang="hi-IN">६</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">१६</span>) = <span lang="hi-IN">ग्रह्‌</span>, <span lang="hi-IN">ज्या</span>, <span lang="hi-IN">वय्‌</span>, <span lang="hi-IN">व्यध्‌</span>, <span lang="hi-IN">वश्‌</span>, <span lang="hi-IN">व्यच्‌</span>, <span lang="hi-IN">व्रश्च्‌</span>, <span lang="hi-IN">प्रच्छ्‌</span>, <span lang="hi-IN">भ्रस्ज्‌</span>, <span lang="hi-IN">एषां सम्प्रसारणं भवति किति ङिति प्रत्यये परे </span>| <span lang="hi-IN">इतरेतरद्वन्द्वः</span>, <span lang="hi-IN">षष्ठीविभक्तौ </span>| <span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ग्रहि</span></span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ज्या</span></span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">वयि</span></span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">व्यधि</span></span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">वष्टि</span></span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">विचति</span></span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">वृश्चति</span></span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">पृच्छति</span></span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">भृज्जतीनां षष्ठ्यन्त</span><span style="font-weight:normal">ं</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ङिति सप्तम्यन्तं</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">च अव्ययं</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ </span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">'''वचिस्वपियजादीनां किति'''<span style="font-weight:normal"> </span></span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">६</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१५</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यस्मात्‌ </span>'''किति'''<span style="font-weight:normal"> इत्यस्य अनुवृत्तिः</span></span><span style="font-weight:normal">; </span><span lang="hi-IN">'''ष्यङः सम्प्रसारणम्‌'''<span style="font-weight:normal"> </span>'''पुत्रपत्योस्तत्पुरुषे'''<span style="font-weight:normal"> </span></span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">६</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१३</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यस्मात्‌ </span>'''सम्प्रसारणम्‌'''<span style="font-weight:normal"> इत्यस्य अनुवृत्तिः </span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अनुवृत्ति</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सहितसूत्रम्‌— </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति किति च'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''सम्प्रसारणम्‌''' </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">|</span></span><span style="font-weight:normal"> </span>
-<br />
+[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/2/2d/%E0%A5%AD_-_%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%83.pdf ७ - दिवादिगणः.pdf] (236k) Swarup Bhai, Apr 11, 2019, 12:14 AM
-<span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>क्त प्रत्यये परे </span>(<span lang="hi-IN">किति इत्यस्य उदाहरणम्‌</span>)
+<big>Swarup – July 2015</big>
-<span lang="hi-IN">ग्रह्‌ </span>(<span lang="hi-IN">क्र्यादौ</span>) → <span lang="hi-IN">गृह्णाति <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span><span>    </span>    </span><span>    </span><span>    </span></span> <span lang="hi-IN">गृहीतः </span>
-<span lang="hi-IN">ज्या </span>(<span lang="hi-IN">क्र्यादौ</span>) → <span lang="hi-IN">जिनाति </span>[<span lang="hi-IN">वृद्धः</span>, <span lang="hi-IN">जीर्णः भवति</span>] <span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span> <span>    </span>   </span><span>    </span><span>    </span><span>  </span>जीनः </span>
-<span lang="hi-IN">वय्‌ </span>(<span lang="hi-IN">वे भ्वादौ</span>) → <span lang="hi-IN">वयति</span>/<span lang="hi-IN">ते </span>[to weave, braid, sew] <span>    </span><span lang="hi-IN"><span>    </span>  उतः</span>
-<span lang="hi-IN">व्यध्‌ </span>(<span lang="hi-IN">दिवादौ</span>) → <span lang="hi-IN">विध्यति </span>[<span lang="hi-IN">छिनत्ति</span>] <span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>  </span><span lang="hi-IN">विद्धः</span>
-<span lang="hi-IN">वश्‌ </span>(<span lang="hi-IN">अदादौ</span>) → <span lang="hi-IN">वष्टि </span>[<span lang="hi-IN">इच्छति</span>] <span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>   </span>उशितः</span>
-<span lang="hi-IN">व्यच्‌ </span>(<span lang="hi-IN">तुदादौ</span>) → <span lang="hi-IN">विचति </span>[<span lang="hi-IN">वञ्चयति</span>] <span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>   </span>विचितः</span>
-<span lang="hi-IN">व्रश्च्‌ </span>(<span lang="hi-IN">तुदादौ</span>) → <span lang="hi-IN">वृश्चति </span>[<span lang="hi-IN">कर्तयति</span>] <span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span>  वृक्णः</span>
-<span lang="hi-IN">प्रच्छ्‌ </span>(<span lang="hi-IN">तुदादौ</span>) → <span lang="hi-IN">पृच्छति</span> <span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>  </span>पृष्टः</span>
-<span lang="hi-IN">भ्रस्ज्‌ </span>(<span lang="hi-IN">तुदादौ</span>) → <span lang="hi-IN">भृज्जति </span>[to fry, parch, roast] <span lang="hi-IN"><span>    </span><span>    </span><span>    </span><span>  </span>भृष्टः</span>
-<br />
-<span lang="hi-IN">'''इग्यणः सम्प्रसारणम्‌''' </span>(<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">४५</span>) = <span lang="hi-IN">यणः स्थाने यः इक्‌</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्याहारे स्थितवर्णः आदिष्टः</span>, <span lang="hi-IN">तस्य सम्प्रसारण</span>-<span lang="hi-IN">संज्ञा भवति </span>| <span lang="hi-IN">इक्‌ प्रथमान्तं</span>, <span lang="hi-IN">यणः षष्ठ्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">सम्प्रसारणम्‌ प्रथमान्तं</span>, <span lang="hi-IN">त्रिपदमिदं सूत्रम् </span>| <span lang="hi-IN">सूत्रं सम्पूर्णम्‌— '''यणः इक्‌ सम्प्रसारणम्‌''' </span>|<br />
-<br />
-<span lang="hi-IN">'''सम्प्रसारणाच्च''' </span>(<span lang="hi-IN">६</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">१०८</span>) = <span lang="hi-IN">सम्प्रसारण</span>-<span lang="hi-IN">संज्ञक</span>-<span lang="hi-IN">वर्णात्‌ परम्‌ अच्‌ अस्ति चेत्‌</span>, <span lang="hi-IN">पूर्वपरयोः स्थाने एकः पूर्वरूपादेशो भवति </span>| <span lang="hi-IN">सम्प्रसारणात्‌ पञ्चम्यन्तं</span>, <span lang="hi-IN">च अव्ययपदं</span>, <span lang="hi-IN">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">'''इको यणचि''' </span>(<span lang="hi-IN">६</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">७७</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात्‌ '''अचि'''</span>, <span lang="hi-IN">'''अमि पूर्वः''' </span>(<span lang="hi-IN">६</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">१०७</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात्‌ '''पूर्वः''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः भवतः </span>| <span lang="hi-IN">'''एकः पूर्वपरयोः''' </span>(<span lang="hi-IN">६</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">८४</span>), <span lang="hi-IN">'''संहितायाम्‌''' </span>(<span lang="hi-IN">६</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">७१</span>) <span lang="hi-IN">इत्यनयोः अधिकारः </span>| <span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अनुवृत्ति</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सहित</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सूत्रम्‌— </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''सम्प्रसारणात्‌ च अचि''' </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''पूर्वपरयोः एकः पूर्वः संहितायाम्‌'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> '''''' </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">|</span></span>
-<br />
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">'''न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none">(</span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">६</span></span></span><span style="text-decoration:none">.</span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span><span style="text-decoration:none">.</span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">३७</span></span></span><span style="text-decoration:none">) </span><span style="text-decoration:none">= </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">सम्प्रसारणे परे पूर्वं स्थितस्य सम्प्रसारणं न भवति </span></span></span><span style="text-decoration:none">| </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">न अव्ययपदं</span></span></span><span style="text-decoration:none">, </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">सम्प्रसारणे सप्तम्यन्तं</span></span></span><span style="text-decoration:none">, </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">सम्प्रसारणं प्रथमान्तं</span></span></span><span style="text-decoration:none">, </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none">| </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">सूत्रं सम्पूर्णम्‌—</span></span><span style="text-decoration:none"> '''न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">‌</span></span><span style="text-decoration:none"> '''''' </span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span>
-<br />
-. <span lang="hi-IN">ॠकारान्ताः धातवः </span>(2 <span lang="hi-IN">धातू</span>)
-<br />
-<span lang="hi-IN">दिवादिगणे जॄष्‌</span>, <span lang="hi-IN">झॄष्‌ </span><span lang="hi-IN"> </span><span lang="hi-IN">वयोहानौ </span>(<span lang="hi-IN">जीर्णः भवति</span>)<span lang="hi-IN"> इमौ द्वौ धातू ॠकारान्तौ, समानार्थकौ च </span>| <span lang="hi-IN">'''हलन्त्यम्‌'''</span>, <span lang="hi-IN">'''तस्य लोपः''' इत्याभ्यां जॄ</span>, <span lang="hi-IN">झॄ </span>|
-<br />
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">जॄ</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">+ </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">श्यन्‌ → जॄ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">+ </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">य → </span></span><span style="text-decoration:none">'''ॠत इद्‌ धातोः'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> इत्यनेन</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> ॠदन्तस्य धातोः ह्रस्व</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">इकारादेशः →</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> जि </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">+ </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">य → </span></span><span style="text-decoration:none">'''उरण्‌ रपरः'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">५१</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">) </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">इत्यनेन ऋकारस्य स्थाने यदा अण्</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">आदेशः भवति</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">तदा सः अण्‌ सदा‌ रपरः → जिर्‍ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">+ </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">य → य हलादिः अतः </span></span><span style="text-decoration:none">'''हलि च'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">८</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">२</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">७७</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">इत्यनेन</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> हलि परे रेफान्तस्य धातोः उपधायां स्थितः इक्‌</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">वर्णः दी</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">र्घः →</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> जीर्‍ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">य → जीर्य इति अङ्गम्‌ </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">→</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">जीर्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति → जीर्यति</span></span></span></span></span></span>
-<br />
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">जॄष्‌</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">श्यन्‌ <span>    </span>   अनुबन्धलोपे </span></span></span></span></span></span>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">जॄ </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">+ </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">य </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''<span>    </span><span>      </span>ॠत इद्‌ धातोः''' </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">७</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१००</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">)</span></span>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">जि </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">य </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''<span>    </span><span>     </span>उरण्‌ रपरः''' </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">५१</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">)</span></span>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">जिर्‍ </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">य </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''<span>    </span><span>    </span>हलि च'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">८</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">२</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">७७</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">)</span></span></span></span>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">जीर्‍ </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">य <span>    </span><span>    </span> वर्णमेलने</span></span></span></span></span></span>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">जीर्य</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति →</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> लटि जीर्यति</span></span></span></span>
-<br />
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">झॄ </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">श्यन्‌ → </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''ॠत इद्‌ धातोः''' </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">→</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> झि </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">य → </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''उरण्‌ रपरः'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> →</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> झिर्‍ </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">य → </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''हलि च'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> →</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> झीर्‍ </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">य → झीर्य इति अङ्गम्‌ → झीर्य</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति →</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">झीर्य</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति</span></span></span></span>
-<br />
-<span lang="hi-IN">'''ॠत इद्‌ धातोः''' </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">७</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१००</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span style="font-weight:normal">= </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">ॠ</span></span></span>दन्तस्य धातोः अङ्गस्य ह्रस्व</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">इकारादेशो भवति </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">किति ङिति प्रत्यये परे</span><span style="font-weight:normal">) </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">अस्मिन्‌ सूत्रे निमित्तं नोक्तं</span><span style="font-weight:normal">; </span><span lang="hi-IN">यत्र यत्र अवसरः तत्र तत्र प्राप्तिः</span><span style="font-weight:normal">; </span><span lang="hi-IN">कित्‌</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">ङित्‌ भिन्नप्रत्ययः परश्चेत्‌</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">गुणे सति इकारादेशस्य प्रसक्तिर्न भवति </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">'''अलोऽन्त्यस्य''' </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">५२</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यस्य साहाय्येन पूर्णतया धातोः स्थाने न</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अपि तु अन्तिमस्य ॠकारस्य स्थाने ह्रस्व</span></span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इकारादेशः </span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''येन विधिस्तदन्तस्य'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">७२</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यस्य साहाय्येन </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">ॠ</span></span>तः'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> इत्यनेन ॠदन्तस्य इत्यस्यापि ग्रहणम्‌ </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ऋतः षष्ठ्यन्तम्‌</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्‌ प्रथमान्तम्‌</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">धातोः षष्ठ्यन्तम्‌</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ </span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">'''अङ्गस्य'''<span style="font-weight:normal"> </span></span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">६</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">४</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span><span style="font-weight:normal">)</span><span style="font-weight:normal"> </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यस्य अधिकारः </span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अनुवृत्ति</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सहितसूत्रम्‌— </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''ॠतः धातोः अङ्गस्य इत्‌''' </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">|</span></span>
-<span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><br />
-</span></span>
-<span lang="hi-IN">'''षष्ठी स्थानेयोगा''' </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">१</span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN">१</span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN">४९</span><span style="font-weight:normal">) </span><span style="font-weight:normal">= </span><span lang="hi-IN">षष्ठीविभक्तेः अन्यार्थाभावे </span><span style="font-weight:normal">'</span><span lang="hi-IN">स्थाने</span><span style="font-weight:normal">'</span><span style="font-weight:normal"> </span><span lang="hi-IN">इत्यर्थो भवति </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">स्थानेन योगो यस्याः</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">बहुव्रीहिः </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">परिभाषासूत्रम्‌ </span><span style="font-weight:normal">| </span>
-<br />
-<span lang="hi-IN">'''अलोऽन्त्यस्य''' </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">१</span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN">१</span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN">५२</span><span style="font-weight:normal">) = </span><span lang="hi-IN">षष्ठीविभक्ति</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">द्वारा यस्य पदस्य स्थाने आदेशः प्राप्तः</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">सः आदेशः अन्त्यस्य अल्‌</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">वर्णस्य स्थाने भवति </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">परिभाषासूत्रम्‌ </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">|</span></span><span style="font-weight:normal"> </span><span lang="hi-IN">अलः षष्ठ्यन्तम्‌</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">अन्त्यस्य षष्ठ्यन्तम्‌</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">'''षष्ठी स्थानेयोगा''' </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">१</span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN">१</span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN">४९</span><span style="font-weight:normal">)</span><span style="font-weight:normal"> </span><span lang="hi-IN">इत्यस्मात्‌ '''षष्ठी'''</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">'''स्थाने''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अनुवृत्ति</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सहितसूत्रम्‌— </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''षष्ठ्या अन्त्यस्य अलः स्थाने'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">विद्यमानः आदेशः</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">|</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span>
-<br />
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''येन विधिस्तदन्तस्य'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">७२</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">= </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">विशेषणं तदन्तस्य अपि भवति</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">स्वस्यापि भवति </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सोऽन्ते यस्य स तदन्तः</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">तस्य तदन्तस्य बहुव्रीहिः </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">परिभाषासूत्रम्‌ </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">विधीयते इति विधिः </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">येन तृतीयान्तम्‌</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">विधिः प्रथमान्तम्‌</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">तदन्तस्य षष्ठ्यन्तम्‌</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''स्वं रूपं शब्दस्याऽशब्दसंज्ञा'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">६८</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यस्मात्‌ </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''स्वम्‌'''</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''रूपम्‌'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> इत्यनयोः अनुवृत्तिः </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">विभक्तिपरिणामः इत्यनेन षष्ठ्यन्ते भवतः</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''स्वस्य रूपस्य'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अनुवृत्ति</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सहितसूत्रम्‌— </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''येन विधिः तदन्तस्य स्वस्य रूपस्य''' </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">च</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span>
-<br />
-<span lang="hi-IN">'''उरण्‌ रपरः''' </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">५१</span></span><span style="font-weight:normal">) </span>= <span lang="hi-IN">ऋकारस्य स्थाने यदा अण्</span>-<span lang="hi-IN">आदेशः भवति</span>, <span lang="hi-IN">तदा सः अण्‌ सदा‌ रपरः भवति </span>| <span lang="hi-IN">ऋकारेण त्रिंशत्‌</span>-<span lang="hi-IN">प्रकारकः ऋकारः भवति इति बोध्यम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">रः परो यस्य सः रपरः </span>| <span lang="hi-IN">उः षष्ठ्यन्तम्‌</span>, <span lang="hi-IN">अण्‌ प्रथमान्तम्‌</span>, <span lang="hi-IN">रपरः प्रथमान्तम्‌</span>, <span lang="hi-IN">त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">'''स्थानेऽन्तरतमः''' </span>(<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">५०</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्मात्‌ '''स्थाने''' इत्यस्य अनुवृत्तिः </span>| <span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अनुवृत्ति</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सहितसूत्रम्‌—</span></span></span> '''उः स्थाने अण्‌ रपरः''' </span>|
-<br />
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">'''हलि च'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">८</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">२</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">७७</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">) </span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">= </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">रेफान्तानां वकारान्तानां च धातूनाम्‌ उपधायां स्थितः इक्‌</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">वर्णः दीर्घो भवति हलि परे </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">हलि सप्तम्यन्तम्‌</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">च अव्ययपदम्‌</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">'''सिपि धातो रुर्वा'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">८</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">२</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">७४</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">इत्यस्मात्‌ </span></span><span style="text-decoration:none">'''धातोः''' </span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">इत्यस्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> अनुवृत्तिः</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">; </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">'''र्वोरुपधाया दीर्घ इकः'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">८</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">२</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">७६</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">इत्यस्य पूर्णतया अनुवृत्तिः </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''येन विधिस्तदन्तस्य'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">७२</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यस्य साहाय्येन तदन्तविधिः अतः </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''र्वोः'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> इत्यनेन येषाम्‌ धातूनाम्‌ अन्ते रेफः वकारश्च</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">तेषामपि ग्रहणम्‌ </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">|</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अनुवृत्ति</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सहितसूत्रम्‌— </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''हलि च र्वोः धातोः उपधायाः इकः दीर्घः'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">|</span></span><br />
-<br />
-. <span lang="hi-IN">वकारान्तानाम्‌ इकः दीर्घत्वम्‌ </span>(4 <span lang="hi-IN">धातवः</span>)
-<br />
-<span lang="hi-IN">दिवादिगणे चत्वारः वकारान्तधातवः सन्ति— दिवुँ </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">दिव्‌</span><span style="font-weight:normal">), </span><span lang="hi-IN">षिवुँ </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">सिव्‌</span><span style="font-weight:normal">), </span><span lang="hi-IN">स्त्रिवुँ </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">स्त्रिव्‌</span><span style="font-weight:normal">), </span><span lang="hi-IN">ष्ठिवुँ </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">ष्ठिव्‌</span><span style="font-weight:normal">) | </span>
-<br />
-<span lang="hi-IN">दिवुँ क्रीडा</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">विजिगीषा</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">व्यवहार</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">द्युति</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">स्तुति</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">मोदमद</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">स्वप्न</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">कान्ति</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">गतिषु </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">स्वीकरोति</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">क्रीडति</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">इच्छति</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">जेतुम्‌ इच्छति</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">निद्राति</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">गच्छति</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">तेजस्वी भवति</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">प्रशंसां करोति</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">प्रसन्नो भवति</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">व्यवहारं करोति</span><span style="font-weight:normal">)</span>
-<span lang="hi-IN">षिवुँ तन्तुसन्ताने </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">सीवनं करोति </span><span style="font-weight:normal">[sew]</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">रोपयति</span><span style="font-weight:normal">)</span><span style="font-weight:normal"> </span>
-<span lang="hi-IN">स्त्रिवुँ गतिशोषणयोः </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">गच्छति</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">शुष्कः भवति</span><span style="font-weight:normal">)</span>
-<span lang="hi-IN">ष्ठिवुँ निरसने </span><span style="font-weight:normal">(to spit)</span>
-<br />
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">'''हलि च'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">८</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">२</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">७७</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">)</span></span> <span lang="hi-IN">इत्यनेन यः धातुः वकारान्तः</span>, <span lang="hi-IN">तस्य <span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">उपधायां स्थितः इक्‌</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">वर्णः दीर्घो भवति हलि परे </span></span></span></span> </span>| <span lang="hi-IN">श्यन्‌ इति विकरणप्रत्ययः हलादिः </span>(<span lang="hi-IN">यकारादिः</span>) <span lang="hi-IN">च अपित्‌ च</span>, <span lang="hi-IN">अतः सूत्रस्य प्रसक्तिरस्ति </span>| <span lang="hi-IN">यदि श्यन्‌ पित्‌ अभविष्यत्‌</span>, <span lang="hi-IN">तर्हि '''पुगन्तलघूपधस्य च''' </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">७</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">३</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">८६</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN">इत्यनेन उपधायां लघु</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">इकः गुणः अभविष्यत्‌ </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">गुणकार्याभावे</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">'''हलि च''' आगत्य कार्यं करोति </span><span style="font-weight:normal">| </span>
-<br />
-<span lang="hi-IN">दिव्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">श्यन्‌ → <span style="text-decoration:none">'''हलि च'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span>इत्यनेन वकारान्त</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">धातोः हलि परे</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">उपधायां स्थितः इक्‌</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">वर्णः दीर्घः →</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> दीव्‌ </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">य → दीव्य इति अङ्गम्‌ → </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">दीव्य</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति →</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">दीव्य</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति</span></span></span></span>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सिव्‌ </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">श्यन्‌ → </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''हलि च'''</span></span></span><span style="text-decoration:none">''','''</span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none"> </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इक्‌</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">वर्णः दीर्घः →</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सीव्‌</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">य → सीव्य → सीव्य</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति → </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सीव्य</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span>
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">स्त्रिव्‌ </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">श्यन्‌ → </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''हलि च'''</span></span></span><span style="text-decoration:none">''','''</span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none"> </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इक्‌</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">वर्णः दीर्घः →</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> स्त्री</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">व्‌</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">य → स्त्रीव्य → स्त्रीव्य</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति → </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">स्त्रीव्य</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span>
-<span lang="hi-IN">ष्ठिव्‌ </span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">श्यन्‌ → </span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''हलि च'''</span></span></span><span style="text-decoration:none">''','''</span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none"> </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इक्‌</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">वर्णः दीर्घः →</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> ष्ठी</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">व्‌</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">य → ष्ठीव्य → ष्ठीव्य</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति → </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ष्ठीव्य</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span>
-<br />
-<span lang="hi-IN">'''सुब्धातुष्ठिवुष्वष्कतीनां सत्वप्रतिषेधो वक्तव्यः''' इति <span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">वार्तिकं</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''धात्वादेः षः सः'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">६</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">६४</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यस्य</span></span></span></span></span><span style="font-weight:normal"> निषेधकम्‌</span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">= </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नामधातूनां</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ष्ठि</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">वु</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ष्वष्क</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> अनयोः धात्वोः च षकारस्य स्थाने सकारादेशो न भवति </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">षोडीयते </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नामधातुः</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">)</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">|</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none"> </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">षण्डीयते </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">नामधातुः</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">)</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ष्ठीवति </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">|</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none"> </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ष्वष्कते </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span></span>
-<br />
-<span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">5. </span></span><span lang="hi-IN">गुणः </span>(1 <span lang="hi-IN">धातुः</span>)
-<br />
-<span lang="hi-IN">ञिमिदाँ स्नेहने </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">स्निग्धः भवति</span><span style="font-weight:normal">, </span><span style="font-weight:normal">to melt, dis</span><span style="font-weight:normal">s</span><span style="font-weight:normal">olve</span><span style="font-weight:normal">) </span><span style="font-weight:normal">→ </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">'''आदिर्ञिटुडवः'''</span><span lang="hi-IN"> </span></span>(<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">१</span></span>.<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">३</span></span>.<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">५</span></span><span style="font-weight:normal">), </span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">'''उपदेशेऽजनुनासिक इत्'''</span><span lang="hi-IN"> </span></span>(<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">१</span></span>.<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">३</span></span>.<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">२</span></span><span style="font-weight:normal">), </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''तस्य लोपः'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span><span style="text-decoration:none">(</span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">१</span></span></span><span style="text-decoration:none">.</span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">३</span></span></span><span style="text-decoration:none">.</span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">९</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">इत्येभिः</span></span></span></span> अनुबन्धलोपे मिद्‌ इति धातुः </span><span style="font-weight:normal">|</span>
-<br />
-<span lang="hi-IN">'''मिदेर्गुणः''' </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">७</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">३</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">८२</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span style="font-weight:normal">= </span><span lang="hi-IN">मिद्‌</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">धातोः गुणः भवति शिति प्रत्यये परे </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">मिदेः षष्ठ्यन्तं</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">गुणः प्रथमान्तं</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">श्यन्‌</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">-</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">प्रत्ययस्य</span></span></span></span></span> अपित्त्वात्‌ <span lang="hi-IN">'''क्क्ङिति च''' </span></span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">५</span></span><span style="font-weight:normal">)</span><span style="font-weight:normal"> </span><span lang="hi-IN">इत्यनेन गुण</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">निषेधः</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">किन्तु '''मिदेर्गुणः''' </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">७</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">३</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">८२</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN">तस्य अपवादभूतसूत्रम्‌</span><span style="font-weight:normal">; </span><span lang="hi-IN">अनेन गुणः भवति </span><span style="font-weight:normal">| </span><span style="font-weight:normal"> </span><span lang="hi-IN">'''ष्ठिवुक्लमुचमां शिति'''<span style="font-weight:normal"> </span></span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">७</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">३</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">७५</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यस्मात्‌ </span>'''शिति'''<span style="font-weight:normal"> इत्यस्य अनुवृत्तिः </span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">'''इको गुणवृद्धी'''<span style="font-weight:normal"> </span></span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">३</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यनेन परिभाषा</span></span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सूत्रेण</span><span style="font-weight:normal"> </span>'''इकः'''<span style="font-weight:normal"> आयाति यत्र स्थानी नोक्तम्‌ </span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">'''अङ्गस्य'''<span style="font-weight:normal"> </span></span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">६</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">४</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यस्य अधिकारः </span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अनुवृत्ति</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सहितसूत्रम्‌— </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''मिदेः अङ्गस्य इकः गुणः शिति'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span style="font-weight:normal"> </span>
-<br />
-<span lang="hi-IN">मिद्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">श्यन्‌ → '''मिदेर्गुणः''' </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">७</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">३</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">८२</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN">इत्यनेन शिति परे गुणः → मेद्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">य → मेद्य इति अङ्गम्‌ → <span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">मेद्य</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति → मेद्यति</span></span></span></span></span></span>
-<br />
-. <span lang="hi-IN">धात्वादेशः </span>(1 <span lang="hi-IN">धातुः</span>)
-<br />
-<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">जनीँ</span> प्रादुर्भावे </span>(<span lang="hi-IN">उत्पन्नो भवति</span>, <span lang="hi-IN">सज्जातो भवति</span>)
-<br />
-<span lang="hi-IN">'''ज्ञाजनोर्जा''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">७९</span>) = <span lang="hi-IN">ज्ञा </span>(<span lang="hi-IN">क्र्यादिगणे</span>), <span lang="hi-IN">जन्‌ </span>(<span lang="hi-IN">दिवादिगणे</span>) <span lang="hi-IN">चेत्यनयोः जा</span>-<span lang="hi-IN">आदेशो भवति शिति प्रत्यये परे </span>| <span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">आदेशः अनेकाल्‌ अतः</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''अनेकाल्शित्‌ सर्वस्य''' </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">५५</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यनेन</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> आदेशः सर्वस्थानिनः स्थाने भवति </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">न तु अन्त्यवर्णस्य</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">ज्ञाश्च जन्‌ च तयोरितरेतरद्वन्द्वः ज्ञाजनौ</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">तयोः ज्ञाजनोः </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">ज्ञाजनोः षष्ठ्यन्तं</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">जा लुप्तप्रथमाकं पदं</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">'''ष्ठिवुक्लमुचमां शिति'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">७</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">३</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">७५</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">) </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">इत्यस्मात्‌ </span></span><span style="text-decoration:none">'''शिति'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> इत्यस्य अनुवृतिः </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">'''अङ्गस्य'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">६</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">४</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">)</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">इत्यस्य अधिकारः </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अनुवृत्ति</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सहितसूत्रम्‌— </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''ज्ञाजनोः अङ्गस्य जा शिति'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">|</span></span>
-<br />
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''अनेकाल्शित्‌ सर्वस्य''' </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">१</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">१</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">५५</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">) = </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">आदेशः अनेकाल्‌ </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">आदेशे एक एव वर्णः न अपि तु अनेके वर्णाः</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">) </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">अथवा शित्‌ चेत्‌</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">सर्वस्थानिनः स्थाने भवति</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">न तु अन्त्यवर्णस्य </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">यस्य स्थाने आदेशः आदिष्टः</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">सः स्थानी </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">इदं सूत्रम्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''अलोऽन्त्यस्य'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">१</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">१</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">५२</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">) </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">इत्यस्य अपवादः </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">न एकः अनेकः नञ्तत्पुरुषः</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">; </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">अनेकः अल्‌ यस्य सः अनेकाल्‌ बहुब्रीहिः</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">; </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">शकारः इत्‌ यस्य सः शित्‌ बहुब्रीहिः</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">; </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">अनेकाल्‌ च शित्‌ च अनेकाल्शित्‌ समाहारद्वन्द्वः </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">अनेकाल्‌ प्रथमान्तं</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">शित्‌ प्रथमान्तं</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">सर्वस्य षष्ठ्यन्तं</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">, </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">त्रिपदमिदं सूत्रम्‌ </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''स्थानेऽन्तरतमः'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">१</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">१</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">५०</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">) </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">इत्यस्मात्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''स्थाने'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> इत्यस्य अनुवृत्तिः </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">अनुवृत्ति</span></span></span><span style="text-decoration:none">-</span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">सहितसूत्रम्‌— </span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''अनेकाल्शित्‌ सर्वस्य स्थाने'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"> </span></span></span><span style="text-decoration:none">| </span>
-<br />
-<span lang="hi-IN">जन्‌</span>-<span lang="hi-IN">धातुः आत्मनेपदी—</span>
-<br />
-<span lang="hi-IN">जनीँ → अनुबन्धलोपे जन्‌ → जन्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → '''ज्ञाजनोर्जा''' इत्यनेन शिति परे जा</span>-<span lang="hi-IN">आदेशः → जा </span>+ <span lang="hi-IN">य → जाय इति अङ्गम्‌ → जाय </span>+ <span lang="hi-IN">ते → जायते </span>
-<br />
-. <span lang="hi-IN">ओकारान्तानाम्‌ ओकारलोपः </span>(4 <span lang="hi-IN">धातवः</span>)
-<br />
-<span lang="hi-IN">चत्वारः धातवः सन्ति— दो</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">शो</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">छो</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">षो </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">दो अवखण्डने </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">विभागे भग्नं करोति</span><span style="font-weight:normal">); </span><span lang="hi-IN">शो तनूकरणे </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">तीक्ष्णं करोति</span>, <span lang="hi-IN">कृशं करोति</span><span style="font-weight:normal">)</span><span style="font-weight:normal">; </span><span lang="hi-IN">छो छेदने </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">कर्तयति</span><span style="font-weight:normal">); </span><span lang="hi-IN">षो अन्तकर्मणि </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">पूरयति</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">समापयति</span><span style="font-weight:normal">) </span><span style="font-weight:normal">|</span>
-<br />
-<span lang="hi-IN">'''ओतः श्यनि''' </span>( <span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">७</span></span>.<span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">३</span></span>.<span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">७१</span></span>) <span lang="hi-IN">इत्यनेन धात्वङ्गान्तस्य ओकारस्य लोपो भवति श्यनि परे </span>|
-<br />
-<span lang="hi-IN">दो </span>+ <span lang="hi-IN">श्यन्‌ → '''ओतः श्यनि''' इत्यनेन श्यनि परे धात्वङ्गान्तस्य ओकारस्य लोपः → द्‌ </span>+ <span lang="hi-IN">य → द्य इति अङ्गम्‌ → द्य </span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति →</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> द्यति </span></span></span></span>
-<span lang="hi-IN">शो </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">श्यन्‌ → '''ओतः श्यनि''' इत्यनेन श्यनि परे धात्वङ्गान्तस्य ओकारस्य लोपः → श्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">य → श्य इति अङ्गम्‌ → श्य </span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति →</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> श्यति</span></span></span></span>
-<span lang="hi-IN">छो </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">श्यन्‌ → '''ओतः श्यनि''' इत्यनेन श्यनि परे धात्वङ्गान्तस्य ओकारस्य लोपः → छ्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">य → छ्‌य इति अङ्गम्‌ → छ्य </span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति → छ्यति</span></span></span></span></span></span>
-<span lang="hi-IN">षो → <span lang="hi-IN">'''धात्वादेः षः सः'''</span><span lang="hi-IN"> </span></span>(<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">६</span></span>.<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">१</span></span>.<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">६४</span></span>) <span lang="hi-IN">इत्यनेन <span lang="hi-IN">मूलधातोः आदौ षकारस्य स्थाने सकारादेशः →</span><span lang="hi-IN"> सो </span></span>+ <span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN">श्यन्‌ → </span> '''ओतः श्यनि''' इत्यनेन श्यनि परे धात्वङ्गान्तस्य ओकारस्य लोपः → स्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">य → स्य इति अङ्गम्‌ → स्य </span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">+ </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति →</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> स्यति</span></span></span></span>
-<br />
-<span lang="hi-IN">'''ओतः श्यनि''' </span><span style="font-weight:normal">( </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">७</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">३</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">७१</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span style="font-weight:normal">= </span><span lang="hi-IN">धात्वङ्गस्य ओकारस्य लोपो भवति श्यनि परे </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">'''अलोऽन्त्यस्य''' </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">१</span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN">१</span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN">५२</span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN">इति परिभाषा</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">सूत्रस्य साहाय्येन आदेशः अन्त्यस्य अल्‌</span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN">वर्णस्य स्थाने भवति— धात्वन्ते एव ओकारस्य लोपः </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">ओतः षष्ठ्यन्तम्‌</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">श्यनि सप्तम्यन्तम्‌</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">'''घोर्लोपो लेटि वा''' </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">७</span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN">३</span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN">७०</span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN">इत्यस्मात्‌ '''लोपः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">'''अङ्गस्य''' </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">६</span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN">४</span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN">१</span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN">इत्यस्य अधिकारः </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अनुवृत्ति</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सहितसूत्रम्‌— </span></span></span>'''श्यनि ओतः अङ्गस्य लोपः'''<span style="font-weight:normal"> </span></span><span style="font-weight:normal">|</span>
-<br />
-. <span lang="hi-IN">शमादि अन्तर्गणः </span>(8 <span lang="hi-IN">धातवः</span>)
-<br />
-<span lang="hi-IN">'''शमामष्टानां दीर्घः श्यनि'''<span style="font-weight:normal"> </span></span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">७</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">३</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">७४</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span style="font-weight:normal">= </span><span lang="hi-IN">शमादीनाम्‌ अष्टानां धातूनां दीर्घत्वं श्यनि परे </span><span style="font-weight:normal">|</span><span style="font-weight:normal"> </span><span lang="hi-IN">दिवादिगणे कश्चन <span style="font-weight:normal">अन्तर्गणः</span> अस्ति शमादिगणः नाम्ना</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">यस्मिन्‌ अष्ट धातवः सन्ति </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">श्यनि परे एषां धातूनाम्‌ उपधायां स्थितः अकारः दीर्घो भवति </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">'''अचश्च''' </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">१</span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN">२</span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN">२८</span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN">इत्यस्य साहाय्येन अचः एव दीर्घत्वम्‌ </span><span style="font-weight:normal">|</span><span style="font-weight:normal"> </span><span lang="hi-IN">शमां षष्ठ्यन्तम्‌</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">अष्टानां षष्ठ्यन्तं</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">दीर्घः प्रथमान्तं</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">श्यनि सप्तम्यन्तम्‌</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">अनेकपदमिदं सूत्रम्‌ </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">शमाम्‌ इत्यस्य बहुवचनेन शमादिः इति अर्थग्रहणम्‌ </span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none">'''अङ्गस्य'''</span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">(</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">६</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">४</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">.</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">)</span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"> </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">इत्यस्य अधिकारः </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अनुवृत्ति</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सहितसूत्रम्‌— </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''शमाम्‌ अष्टानाम्‌ अङ्गानां अचः दीर्घः श्यनि'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">|</span></span><span style="font-weight:normal"> </span>
-<br />
-<span lang="hi-IN">'''अचश्च''' </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">१</span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN">२</span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN">२८</span><span style="font-weight:normal">) </span><span style="font-weight:normal">= </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">यत्र यत्र ह्रस्वः</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">दीर्घः</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">प्लुतः च विधीयन्ते</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">तत्र तत्र </span>'''अचः'''<span style="font-weight:normal"> इति </span><span style="font-weight:normal">षष्ठ्यन्तं पदम्‌ आगत्य उपस्थितं भवति </span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">परिभाषा</span></span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सूत्रम्‌ </span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अचः </span><span style="font-weight:normal">षष्ठ्यन्तं</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">च अव्ययपदं</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">द्विपदमिदं सूत्रम्‌ </span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN">'''ऊकालोऽज्झ्रस्वदीर्घप्लुतः'''<span style="font-weight:normal"> </span></span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">२</span></span><span style="font-weight:normal">.</span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">२७</span></span><span style="font-weight:normal">) </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यस्मात्‌</span></span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span>'''अच्‌'''</span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">'''ह्रस्वदीर्घप्लुतः'''<span style="font-weight:normal"> इत्यनयोः अनुवृत्तिः </span></span><span style="font-weight:normal">| </span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">तत्र </span></span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">विभक्तिपरिणामेन</span></span></span></span> तृतीयान्तं भवति</span></span><span style="font-weight:normal">, </span><span lang="hi-IN">'''ह्रस्वदीर्घप्लुतैः'''<span style="font-weight:normal"> </span></span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">'''शब्दैः'''</span><span style="font-weight:normal">) | </span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अनुवृत्ति</span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">-</span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सहितसूत्रम्‌— </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''ह्रस्वदीर्घप्लुतैः अचः च अच्‌'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">|</span></span>
-<br />
-<span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''ऊकालोऽज्झ्रस्वदीर्घप्लुतः'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">२</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">२७</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इति संज्ञासूत्रम्‌ </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">अनेन </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">'</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">उ</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">' </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यस्य नाम ह्रस्वः</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">, '</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ऊ</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">' </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यस्य नाम दीर्घः</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">, '</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ऊ३</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">' </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इत्यस्य नाम प्लुतः </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">| </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ततः अ</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ग्रि</span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">मं सूत्रम्‌ </span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN">'''अचश्च'''</span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">(</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">१</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">२</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">.</span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">२८</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">) </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">वक्ति यत् यत्र यत्र एतैः शब्दैः आदेशः इष्टः</span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">, </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">तत्र तत्र अचः स्थाने एव अयम्‌ आदेशो भवति </span></span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal">| </span></span>
-<br />
-<span lang="hi-IN">शमुँ उपशमे </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">शान्तः भवति</span><span style="font-weight:normal">)</span><span style="font-weight:normal"> </span><span style="font-weight:normal">→</span><span style="font-weight:normal"> </span><span lang="hi-IN">शम्‌ → शम्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">श्यन्‌ → '''शमामष्टानां दीर्घः श्यनि''' इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → शाम्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">य → शाम्य इति अङ्गम्‌ → शाम्य </span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति →</span></span></span></span></span><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> </span></span></span> शाम्यति</span>
-<span lang="hi-IN">तमुँ काङ्क्षायाम्‌ </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">इच्छति</span><span style="font-weight:normal">) </span><span style="font-weight:normal">→</span><span style="font-weight:normal"> </span><span lang="hi-IN">तम्‌ → तम्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">श्यन्‌ → '''शमामष्टानां दीर्घः श्यनि''' इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → ताम्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">य → ताम्य इति अङ्गम्‌ → ताम्य </span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति →</span></span></span></span></span> ताम्यति</span>
-<span lang="hi-IN">दमुँ उपशमे </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">शान्तः भवति</span><span style="font-weight:normal">) </span><span style="font-weight:normal">→ </span><span lang="hi-IN">दम्‌ → दम्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">श्यन्‌ → '''शमामष्टानां दीर्घः श्यनि''' इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → दाम्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">य → दाम्य इति अङ्गम्‌ → दाम्य </span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति →</span></span></span></span></span> दाम्यति</span>
-<span lang="hi-IN">श्रमुँ तपसि </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">श्रान्तः भवति</span><span style="font-weight:normal">) </span><span style="font-weight:normal">→</span><span style="font-weight:normal"> </span><span lang="hi-IN">श्रम्‌ → श्रम्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">श्यन्‌ → '''शमामष्टानां दीर्घः श्यनि''' इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → श्राम्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">य → श्राम्य इति अङ्गम्‌ → श्राम्य </span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति →</span></span></span></span></span> श्राम्यति</span>
-<span lang="hi-IN">भ्रमुँ अनवस्थाने </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">भ्रमणं करोति</span><span style="font-weight:normal">) </span><span style="font-weight:normal">→</span><span style="font-weight:normal"> </span><span lang="hi-IN">भ्रम्‌ → भ्रम्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">श्यन्‌ → '''शमामष्टानां दीर्घः श्यनि''' इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → भ्राम्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">य → भ्राम्य इति अङ्गम्‌ → भ्राम्य </span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति →</span></span></span></span></span> भ्राम्यति</span>
-<span lang="hi-IN">क्षमूँ सहने </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">क्षमां करोति</span><span style="font-weight:normal">) </span><span style="font-weight:normal">→</span><span style="font-weight:normal"> </span><span lang="hi-IN">क्षम्‌ → क्षम्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">श्यन्‌ → '''शमामष्टानां दीर्घः श्यनि''' इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → क्षाम्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">य → क्षाम्य इति अङ्गम्‌ → क्षाम्य </span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति →</span></span></span></span></span> क्षाम्यति</span>
-<span lang="hi-IN">क्लमुँ ग्लानौ </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">ग्लानः भवति</span><span style="font-weight:normal">) </span><span style="font-weight:normal">→</span><span style="font-weight:normal"> </span><span lang="hi-IN">क्लम्‌ → क्लम्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">श्यन्‌ → '''शमामष्टानां दीर्घः श्यनि''' इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → क्लाम्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">य → क्लाम्य इति अङ्गम्‌ → क्लाम्य </span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति →</span></span></span></span></span> क्लाम्यति</span>
-<span lang="hi-IN">मदीँ हर्षे </span><span style="font-weight:normal">(</span><span lang="hi-IN">प्रसन्नः भवति</span><span style="font-weight:normal">) </span><span style="font-weight:normal">→</span><span style="font-weight:normal"> </span><span lang="hi-IN">मद्‌ → मद्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">श्यन्‌ → '''शमामष्टानां दीर्घः श्यनि''' इत्यनेन दीर्घत्वम्‌ → माद्‌ </span><span style="font-weight:normal">+ </span><span lang="hi-IN">य → माद्य इति अङ्गम्‌ → माद्य </span><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="font-weight:normal"><span style="text-decoration:none">+ </span></span></span></span><span lang="hi-IN"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span style="text-decoration:none"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">ति →</span></span></span></span></span> माद्यति</span>
-<br />
-<span lang="hi-IN">परिशिष्टम्‌</span>
-<br />
-<span lang="hi-IN">धातुपाठे</span>, <span lang="hi-IN">भ्वादिगणे दिवादिगणे च द्वौ धातू उभयत्र स्तः— ष्ठिवु</span>, <span lang="hi-IN">क्लमु च </span>| <span lang="hi-IN">उभयत्र च उपधायां स्थितस्य स्वरस्य दीर्घत्वं</span>, <span lang="hi-IN">किञ्च उभयत्र इदं दीर्घत्वं सिध्यति भिन्नसूत्राभ्यां यद्यपि भ्वादिगणे यत्‌ विशिष्टं सूत्रम्‌ उक्तं</span>, <span lang="hi-IN">'''ष्ठिवुक्लमुचमां शिति''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">७५</span>), <span lang="hi-IN">तस्य प्रसक्तिर्भवितुम्‌ अर्हति स्म दिवादावपि श्यन्</span>-<span lang="hi-IN">प्रत्ययस्य शित्त्वात्‌ </span>| <span lang="hi-IN">अस्माकं वर्गे द्वे छात्रे </span>'<span lang="hi-IN">इदं किमर्थम्‌</span>' <span lang="hi-IN">इति पृष्टवत्यौ </span>| <span lang="hi-IN">मया यदा इमं प्रश्नं मातरः पृष्टाः</span>, <span lang="hi-IN">तदा ताभिः विचिन्त्य उक्ताः यत्‌— </span>
-<br />
-<span lang="hi-IN">वस्तुतः धातुपाठे अनेके दोषाः </span>|
-<br />
-<span lang="hi-IN">'''वा भ्राशभ्लाशभ्रमुक्रमुक्लमुत्रसित्रुटिलषः''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">७०</span>) = <span lang="hi-IN">भ्राश्‌</span>, <span lang="hi-IN">भ्लाश्‌</span>, <span lang="hi-IN">भ्रमु चलने</span>, <span lang="hi-IN">क्रम्‌</span>, <span lang="hi-IN">क्लम्‌</span>, <span lang="hi-IN">त्रस्‌</span>, <span lang="hi-IN">त्रुट्‌</span>, <span lang="hi-IN">लष्‌</span>, <span lang="hi-IN">एतेभ्यः श्यन्‌ विकल्पेन भवति</span>, <span lang="hi-IN">कर्त्रर्थके प्रत्यये परे </span>|
-<br />
-<span lang="hi-IN">अनेन सूत्रेण यदा भ्वादिगणे एव क्लमु</span>-<span lang="hi-IN">धातोः विकल्पेन श्यन्‌ इति तु उक्तमेव</span>, <span lang="hi-IN">तदा दिवादिगणे तस्य धातोः पठनस्य न काऽपि आवश्यकता</span>, <span lang="hi-IN">न भवेदेव </span>| <span lang="hi-IN">भ्वादिगणे एव भवतु</span>; <span lang="hi-IN">दिवादिगणस्य '''शमामष्टानां दीर्घः श्यनि''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">७४</span>) <span lang="hi-IN">इति अन्तर्गणविधायकसूत्रात्‌ अयं धातुः निष्कासनीयः </span>| '<span lang="hi-IN">'''शमां सप्तानां दीर्घः श्यनि'''</span>' <span lang="hi-IN">इति भवतु </span>| <span lang="hi-IN">भ्वादिगणे एव '''ष्ठिवुक्लमुचमां शिति''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">७५</span>) <span lang="hi-IN">इत्यनेन एव </span>'<span lang="hi-IN">क्लामति</span>', '<span lang="hi-IN">क्लाम्यति</span>' <span lang="hi-IN">ध्वयोरपि दैर्घ्यं भवतु </span>|
-<br />
-<span lang="hi-IN">'''ष्ठिवुक्लमुचमां शिति''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">७५</span>) = <span lang="hi-IN">ष्ठिव्‌</span>, <span lang="hi-IN">क्लम्‌</span>, <span lang="hi-IN">चम्‌ एषां धातुरूपि</span>-<span lang="hi-IN">अङ्गानाम्‌ अचः दीर्घत्वं शिति प्रत्यये परे </span>|
-<br />
-<span lang="hi-IN">ततः अग्रे उक्तवत्यः</span>, <span lang="hi-IN">अन्यच्च ष्ठिवु</span>-<span lang="hi-IN">धातुः '''ष्ठिवुक्लमुचमां शिति''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">७५</span>) <span lang="hi-IN">इत्यनेन एव भ्वादावपि दिवादावपि दीर्घत्वं भवतु </span>| <span lang="hi-IN">'''हलि च''' </span>(<span lang="hi-IN">८</span>.<span lang="hi-IN">२</span>.<span lang="hi-IN">७७</span>) <span lang="hi-IN">इत्यस्य दिवादौ ष्ठिवु कृते न काऽपि आवश्यकता</span>, <span lang="hi-IN">श्यन्‌ इत्यस्य शित्त्वात्‌ </span>| <span lang="hi-IN">अपि च तदपेक्षया पुनः इतोऽपि सम्यक्‌</span>, <span lang="hi-IN">ष्ठिवु</span>-<span lang="hi-IN">धातुः भ्वादिगणे एव भवतु</span>; <span lang="hi-IN">'''वा भ्राशभ्लाशभ्रमुक्रमुक्लमुत्रसित्रुटिलषः''' </span>(<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">१</span>.<span lang="hi-IN">७०</span>) <span lang="hi-IN">इति सूत्रे ष्ठिवु</span>-<span lang="hi-IN">धातुं संयोजयतु </span>| <span lang="hi-IN">अनेन भ्वादौ एव ष्ठिवु</span>-<span lang="hi-IN">धातोः क्लमु इव विकल्पेन श्यन्‌ </span>| <span lang="hi-IN">तस्मात् भ्वादावेव '''ष्ठिवुक्लमुचमां शिति''' </span>(<span lang="hi-IN">७</span>.<span lang="hi-IN">३</span>.<span lang="hi-IN">७५</span>) <span lang="hi-IN">इत्यनेन द्वयमपि </span>'<span lang="hi-IN">ष्ठीवति</span>', '<span lang="hi-IN">ष्ठीव्यति</span>' <span lang="hi-IN">इत्येव सम्यक्‌ </span>|
-<br />
-<span lang="hi-IN">ततः अग्रे मातृभिः उक्तं</span>, '<span lang="hi-IN">किन्तु मम पुस्तकम्‌ अधुनैव मुद्रितम्‌ </span>| <span lang="hi-IN">किमर्थम्‌ इदं पूर्वमेव त्वया नोक्तम्‌ </span>?' <span lang="hi-IN">यदा मया पुनः उक्तं यत्‌ अयं प्रश्नः द्वाभ्यां छात्राभ्यां पृष्टः</span>, <span lang="hi-IN">तदा ताः उक्तवत्यः</span>, <span lang="hi-IN">ते द्वे छात्रे अतीव बुद्धिमत्यौ </span>!
-<br />
-<span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">इति </span></span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">दिवादिगणे</span></span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal"> समग्रं तिङ्‌</span></span></span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सम्बद्धं </span></span><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">सार्वधातुकप्रकरण</span></span></span><span style="font-weight:normal">-</span><span lang="hi-IN"><span lang="hi-IN"><span style="font-weight:normal">चिन्तनं समाप्तम्‌ </span></span></span><span style="font-weight:normal">|</span>
-<br />
-Swarup – July 2015
-<br />
----------------------------------<br />
-धेयम्‌-- If you would like to receive notification via email whenever a new page (new lesson) gets added to our site, [http://feedburner.google.com/fb/a/mailverify?uri=samskrita_vyakaranam&loc=en_US click here] and fill in your email address. New lessons are added every few weeks.<br />
-Also we have multiple classes conducted via conference call, on the subjects of Paniniiya Vyakaranam, Nyaya shastram, and also a bhAShA-varga for those wanting to refine their language skills. All classes are free, and people can join from anywhere in the world via local phone call or internet, whichever is more convenient. For class schedules and connect info, [https://sites.google.com/site/samskritavyakaranam/13---jAlasthAnasya-samAcAraH click here].<br />
-To join a class, or for any questions feel free to contact Swarup [mailto:dinbandhu@sprynet.com <dinbandhu@sprynet.com>].

05---sArvadhAtukaprakaraNam-adantam-aGgam/07---divAdigaNaH: Difference between revisions

Latest revision as of 01:29, 18 March 2024

Navigation menu

Search