13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons/bahuvacanakriyApadani

Home

बहुवचनक्रियापदनि  (वर्तमानकालः / लट्‌कारः)

	प्र. पु. ए. व.		प्र. पु. ब. व.
	गच्छति		गच्छन्ति
	आगच्छति		आगच्छन्ति
	क्रीडति		क्रीडन्ति
	खादति		खादन्ति
	पश्यति		पश्यन्ति
	नृत्यति		नृत्यन्ति

वर्तमानकाले (लट्‌लकारे) बहुवचनानि

क्र.	प्र. पु. ए. व.	प्र्. पु. ब. व.
१	भवति	भवन्ति
२	पठति	पठन्ति
३	लिखति	लिखन्ति
४	नमति	नमन्ति
५	यच्छति	यच्छन्ति
६	नृत्यति	नृत्यन्ति
७	स्‍नाति	स्‍नान्ति
८	पतति	पतन्ति
९	गच्छति	गच्छन्ति
१०	गायति	गायन्ति
११	पिबति	पिबन्ति
१२	खादति	खादन्ति
१३	धावति	धावन्ति
१४	हसति	हसन्ति
१५	भ्रमति	भ्रमन्ति
१६	गर्जति	गर्जन्ति
१७	रक्षति	रक्षन्ति
१७	कर्षति	कर्षन्ति
१९	क्षिपति	क्षिपन्ति
२०	वदति	वदन्ति
२१	पचति	पचन्ति
२२	पृच्छति	पृच्छन्ति
२३	पश्यति	पश्यन्ति
२४	विकसति	विकसन्ति
२५	चरति	चरन्ति
२६	स्मरति	स्मरन्ति
२७	अर्चति	अर्चन्ति
२८	क्रीडति	क्रीडन्ति
२९	तरति	तरन्ति
३०	तिष्ठति	तिष्ठन्ति

लोट्‌लकारे (प्रार्थना अथवा आज्ञा) बहुवचनानि

क्र.	प्र. पु. ए. व.	प्र्. पु. ब. व.
१	भवतु	भवन्तु
२	पठतु	पठन्तु
३	लिखतु	लिखन्तु
४	नमतु	नमन्तु
५	यच्छतु	यच्छन्तु
६	नृत्यतु	नृत्यन्तु
७	स्‍नातु	स्‍नान्तु
८	पततु	पतन्तु
९	गच्छतु	गच्छन्तु
१०	गायतु	गायन्तु
११	पिबतु	पिबन्तु
१२	खादतु	खादन्तु
१३	धावतु	धावन्तु
१४	हसतु	हसन्तु
१५	भ्रमतु	भ्रमन्तु
१६	गर्जतु	गर्जन्तु
१७	रक्षतु	रक्षन्तु
१८	कर्षतु	कर्षन्तु
१९	क्षिपतु	क्षिपन्तु
२०	वदतु	वदन्तु
२१	पचतु	पचन्तु
२२	पृच्छतु	पृच्छन्तु
२३	पश्यतु	पश्यन्तु
२४	विकसतु	विकसन्तु
२५	चरतु	चरन्तु
२६	स्मरतु	स्मरन्तु
२७	अर्चतु	अर्चन्तु
२८	क्रीडतु	क्रीडन्तु
२९	तरतु	तरन्तु
३०	तिष्ठतु	तिष्ठन्तु

वर्तमानकाले (लट्‌लकारे) विशेषक्रियापदानि

क्र	धातु;	प्र. पु. ए. व.	प्र. पु. ब. व.
१	कृ	करोति	कुर्वन्ति
२	क्री	क्रीणाति	क्रीणन्ति
३	ग्रह्	गृह्णाति	गृह्णन्ति
४	शक्	शक्‍नोति	शक्‍नुवन्ति
५	श्रु	शृणोति	शृण्वन्ति
६	चि	चिनोति	चिन्वन्ति
७	प्र+आप्	प्राप्नोति	प्राप्नुवन्ति
८	रुद्	रोदिति	रोदन्ति
९	दा	ददाति	ददति
१०	हु	जुहोति	जुह्वति
११	बन्‍ध्	बध्‍नाति	बध्‍नन्ति
१२	ज्ञा	जानाति	जानन्ति
		उ. पु. ए. व.	उ. पु. ब. व.
१	कृ	करोमि	कुर्मः
२	क्री	क्रीणामि	क्रीणीमः
३	ग्रह्	गृह्णामि	गृह्णीमः
४	शक्	शक्‍नोमि	शक्‍नुमः
५	श्रु	शृणोमि	शृणुमः
६	चि	चिनोमि	चिनुमः
७	प्र + आप्	प्राप्नोमि	प्राप्नुमः
८	रुद्	रोदिमि	रुदिमः
९	दा	ददामि	दद्मः
१०	हु	जुहोमि	जुहुमः
११	बन्‍ध्	बध्‍नामि	बध्‍नीमः
१२	ज्ञा	जानामि	जानीमः

उदाहरणानुसारं वाक्यरचनां करोतु  

प्रथमः पुरुषः
एकवचनम्		बहुवचनम्
एषः अस्ति ।		एते सन्ति ।
एषः एषा एतत् सः सा तत् भवान् भवति बालकः बालिका मित्रम् फलम्	अस्ति पठति लिखति	एते एताः एतानि ते ताः तानि भवन्तः भवत्यः बालकाः बालिकाः मित्राणि फलानि	सन्ति पठन्ति लिखन्ति
मध्यमः पुरुषः
एकवचनम्		बहुवचनम्
त्वम्	असि   पठसि लिखसि	युवां	स्थ पठथ लिखथ
उत्तमः पुरुषः
एकवचनम्		बहुवचनम्
अहम्	अस्मि   पठामि लिखामि	वयं	स्मः पठामः लिखामः

अभ्यासः - (वर्तमानकालः / लट्‌कारः)

उदाहरणारुपं रिक्तस्थानानि पुरयन्तु ---  

१. सिंहः गर्जति ------ ------ सिंहाः गर्जन्ति

२. मूषकः खादति ------ ------

३. मृगः धावति ------ ------

४. बिडालः पिबति ------ ------

५. पिकः कूजति ------ ------

६. मयूरः नृत्यति ------ ------

७. कृषकः कर्षति ------ ------

८. सैनिकः रक्षति ------ ------

९. अजा चरति ------ ------

१०. बाला वदति ------ ------

११. महिला गायति ------ ------

१२. अम्बा पचति ------ ------

१३. पुष्पं विकसति ------ ------

१४. छात्रः तिष्ठति ------ ------

१५. फलं पतति ------ ------

१६. वाहनं चलति ------ ------

१७. बालः हसति ------ ------

१८. वृध्दः पश्यति ------ ------

१९. बालिका पठति ------ ------

२०. चोरः धावति ------ ------

यथोचितानि रूपाणि रिक्तस्थानेषु लिखन्तु

1. पिबति ------------ पिबन्ति।
2. खादति ------------
3. ----------- धावन्ति ।
4. जिघ्रति ------------
5. ------------ पश्यन्ति ।
6. नमति ------------
7. गच्छति ------------
8. ------------ रटन्ति ।।
9. ------------ आरोहन्ति ।
10. ------------ अर्चन्ति ।
11. रक्षति ------------
12. गायति -----------
13. ----------- विकसन्ति ।
14. -----------चलन्ति ।
15. ------------हसन्ति ।
16. स्‍नाति -----------
17. पठति ------------
18. नृत्यति ------------
19. पतति -----------
20. तिष्ठति ------------

उदाहरणानुसारं वाक्यानि लिखन्तु ---

एषः मयूरः अस्ति --- एते मयुराः सन्ति ।

मयूरः नृत्यति --- मयूराः नृत्यन्ति ।

एषः मयूरः नृत्यति --- एते मयूराः नृत्यन्ति ।

1. एषः वानरः अस्ति --- ----- ----- ----- ।
2. वानरः आरोहति --- ----- ----- ----- ।
3. एषः --- ----- --- ----- ----- ----- ।
4. एषः हंसः अस्ति --- ----- ----- ----- ।
5. हंसः तरति --- ----- ----- ----- ।
6. --- ---- ----- --- ----- ----- ----- ।
7. एषः सिंहः अस्ति --- ----- ----- ----- ।
8. सिंहः गर्जति --- ----- ----- ----- ।
9. --- --- ----- --- ----- ----- ----- ।
10. एषा बालिका अस्ति --- एताः  ----- ----- ।
11. बालिका पठति --- ----- ----- ----- ।
12. एषा --- ----- --- ----- ----- ----- ।
13. एषा लेखिका अस्ति --- ----- ----- ----- ।
14. लेखिका लिखति --- ----- ----- ----- ।
15. --- --- ----- --- ----- ----- ----- ।
16. एषा कलिका --- --- ----- ----- ----- ।
17. कलिका विकसति --- ----- ----- ----- ।
18. --- --- विकसति --- ----- ----- ----- ।  
19. एतत् यानम् अस्ति --- एतानी ----- ----- ।
20. यानम् भ्रमति --- ----- ----- ----- ।
21. एतत् --- ----- --- ----- ----- ----- ।
22. एतत् फलं अस्ति --- ----- ----- ----- ।
23. फलम् पतति --- ----- ----- ----- ।
24. एतत्  --- --- --- ----- ----- ----- ।  
25. एतत् मित्रं अस्ति --- ----- ----- ----- ।
26. मित्रं क्रीडति --- ----- ----- ----- ।
27. एतत् --- --- --- ----- ----- ----- ।

अधोरेखाङ्कितस्य केवलं वचनपरिवर्तनं करोतु

यथाः

सः विद्यालये पठति । ------------ ते विद्यालये पठन्ति ।

1. सा गृहे वसति। --- -- ------- ------- ।
2. एषः कार्यालये तिष्ठति । --- -- ------- ------- ।
3. लतायां पुष्पं विकसति । --- -- ------- ------- ।
4. भवान् क्रीडाङ्गणे क्रीडति। --- -- ------- ------- ।
5. भवती प्रतिदिनं नृत्यति। --- -- ------- ------- ।
6. वने सिहं गर्जति। --- -- ------- ------- ।
7. एषा चित्रं पश्यति । --- -- ------- ------- ।
8. बालः शालां गच्छति । --- -- ------- ------- ।
9. वानरः फलं खादति । --- -- ------- ------- ।
10. सा गीतं गायति । --- -- ------- ------- ।
11. सैनिकः देशं रक्षति । --- -- ------- ------- ।
12. लेखकः कथां कथयति। --- -- ------- ------- ।
13. नर्तिका गुरुवन्दनां नृत्यति। --- -- ------- ------- ।
14. त्वं चलचित्रं पश्यसि। --- -- ------- ------- ।
15. अहं शीतपेयं पिबामि। --- -- ------- ------- ।
16. बालिका मोदकं खादति। --- -- ------- ------- ।
17. अध्यापकः पाठं पाठयति । --- -- ------- ------- ।
18. अम्बा देवालयं गच्छति। --- -- ------- ------- ।
19. अर्चकः पूजां करोति। --- -- ------- ------- ।
20. धनिकः धनं ददाति । --- -- ------- ------- ।

वचनपरिवर्तनं करोतु

१. बालकः पठति । ------------ बालकाः पठन्ति ।

२. गजः चलति । --- --------------- ।

३. भिक्षुकः अटति। --- --------------- ।

४. दीपः ज्वलति । --- --------------- ।

५. वृक्षः फलति । --- --------------- ।

६. बालिका प्रक्षालयति। --- --------------- ।

७. सर्पः सर्पति। --- --------------- ।

८. नेत्रं स्फुरति। --- --------------- ।

९. व्याघ्रः जिघ्रति। --- --------------- ।

१०. अनुजा वदति । --- --------------- ।

११. महराजाः आरोहति। --- --------------- ।

१२. नदी वहति। --- --------------- ।

१३. परिचारिका मार्जयति। --- --------------- ।

१४. अध्यापिका पाठयति। --- --------------- ।

१५. अग्रजा पृच्छति । --- --------------- ।

१६. छात्रा पश्यति । --- --------------- ।

१७. फलं पतति। --- --------------- ।

१८. देवी तुष्यति । --- --------------- ।

१९. यन्त्र् चलति । --- --------------- ।

२०. मयूरः नॄत्यति । --- --------------- ।

अधोलिखितानि क्रियापदानि उपयुज्य उदाहरणानुसारं उचितक्रियापदैः रिक्तस्थानानि पूरयन्तु

करोति – कुर्वन्ति	करोमि - कुर्मः
शृणोति -  शृण्वन्ति	शृणोमि – शृण्मः
ददाति – ददति	ददामि – दद्मः
जानाति – जानन्ति	जानामि - जानीमः
शक्‍नोति – शक्‍नुवन्ति	शक्‍नोमि – शक्‍नुमः

1. सा ध्यानं  करोति।
2. ताः किं  ------ ।
3. अहं चिन्तनं ---- ।
4. वयं भोजनं ----- ।
5. बालकः वार्तां शृणोति ।
6. भवन्तः रामायणं -।
7. अहं गीतां ------ ।
8. वयं भजनं ------ ।
9. महिला आभरणं ददाति।
10. भवन्तः भोजनं --- ।
11. अहं पुष्पं -------- ।
12. वयं रोटिकां ---।
13. भवति किं किं जानाति ।
14. बालकाः सर्वं ---- ।
15. वयं पाठं न ------ ।
16. अहं सर्वं ---- ।
17. भवती कार्यं कर्तुं शक्‍नोति?
18. वैद्याः कार्यं कर्तुं  -।
19. अहं कार्यं कर्तुं - ।
20. वयं पूजां कर्तुं -- ।

उदाहरणानुगुणम् उचितैः क्रियापदरूपै: रिक्तस्थानानि पूरयन्तु

1. उदाः सा संस्कृतं जानाति । (ज्ञा)
2. वयं संस्कृतं न ----- । (ज्ञा)
3. आरक्षकः चोरं ----- । (ग्रह्)
4. महिला शटिकां ---- । (क्री)
5. ते शिष्टाचारं न ----- । (ज्ञा)
6. गृहिणी रिटिकां ----- । (दा)    
7. ते शिष्टाचारं न ----- । (ज्ञा)
8. अनुजः चित्रं ------- । (दृश्)
9. वैद्याः औषधं ------ । (दा)
10. भवन्तः पुस्ताकानि -----। (क्री)
11. अहं फलानि ------ । (क्री)
12. ते कोलाहलं -------- । (श्रु)
13. वयं गीतं ----------- । (श्रु)
14. साधकः ध्यानं ------ । (श्रु)
15. सा चित्रं लेखितुं -----। (शक्)
16. वयं गीतं गातुं ------ । (शक्)
17. बालकाः श्लोकानि पठितुं - । (शक्)

बहुवचनक्रियापदनि  

बहुवचनयुक्तानि प्रश्नवाक्यानि।

सम्यक स्मरन्तु -

प्रश्नवाचकाः
एकवचनम्			बहुवचनम्
समिपे	दुरे		समिपे	दुरे
एषः कः ?	सः कः ?	पुलिंङ्गः	एते के ?	ते के ?
एषा का ?	सा का ?	स्त्रीलिङ्गः	एताः काः ?	ताः काः ?
एतत् किम् ?	तत् किम् ?	नपुंसकलिङ्गः	एतानि कानि?	तानि कानि?

ध्यानेन पठन्तु ---  

[एकवचनम्] – बहुवचनम्	एते/ ते, एताः/ताः,  एतानि /तानि	के / काः / कानि ?	प्रश्नः	उत्तरम्
[सिंहः] - सिंहाः		के ?	एते के ?	एते सिंहाः सन्ति।
[मृगः ] - मृगाः		के ?	ते के ?	ते मृगाः सन्ति।
[अजा] - अजाः		काः ?	एताः काः ?	एताः अजाः सन्ति ।
[बालिका] - बालिकाः		काः  ?	ताः काः ?	ताः बालिकाः सन्ति।
[छत्रम्] - छत्राणि		कानि ?	एतानि कानि ?	एतानि छत्राणि सन्ति।
[नेत्रम्] - नेत्राणि		कानि?	तानि कानि ?	तानि नेत्राणि सन्ति।

ध्यानेन पठन्तु ---

छात्राः कुत्र गच्छन्ति ।  छात्राः विद्यालयं [विद्यालयः] गच्छन्ति ।

बालकाः कुत्र गच्छन्ति? बालकाः क्रीडाङ्गणं गच्छन्ति।

बालकाः किमर्थं विद्यालयं गच्छन्ति ?   बालकाः विद्यालयं अध्ययनाय [अध्ययनम्] गच्छन्ति।  

तरुणाः किमर्थं चित्रालयं गच्छन्ति?  तरुणाः चलचित्रदर्शनाय [ चलचित्रदर्शनम्] चित्रालयं गच्छन्ति।

छात्राः किमर्थं पठन्ति? छात्राः ज्ञानार्जनाय [ज्ञानार्जनम्] पठन्ति।

बहुवचनक्रियापदनि अभ्यासः

बहुवचनयुक्त -प्रश्न – वाक्यानि सम्यक स्मरन्तु -

प्रश्नवाचकाः
एकवचनम्			बहुवचनम्
समिपे	दुरे		समिपे	दुरे
एषः कः ?	सः कः ?	पुलिंङ्गः	एते के ?	ते के ?
एषा का ?	सा का ?	स्त्रीलिङ्गः	एताः काः ?	ताः काः ?
एतत् किम् ?	तत् किम् ?	नपुंसकलिङ्गः	एतानि कानि?	तानि कानि?

उदाहरणानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयन्तु ---

[एकवचनम्] – बहुवचनम्	एते/ ते, एताः/ताः,  एतानि /तानि	के / काः / कानि ?	प्रश्नः	उत्तरम्
[सिंहः] - सिंहाः		के ?	एते के ?	एते सिंहाः गर्जन्ति।
The [मृगः ] - मृगाः		के ?	ते के ?	ते मृगाः धावन्ति।
[अजा] - अजाः		काः ?	एताः काः ?	एताः अजाः चरन्ति ।
[बालिका] - बालिकाः		काः  ?	ताः काः ?	ताः बालिकाः हसन्ति।
[छत्रम्] - छत्राणि		कानि ?	एतानि कानि ?	एतानि छत्राणि सन्ति ।
[नेत्रम्] - नेत्राणि		कानि?	तानि कानि ?	तानि नेत्राणि सन्ति।
[कछपः] -		--- ?	--- - ?	--- ----- ।
[कलिका] -		--- ?	--- - ?	--- ----- ।
[लेखनी] -		---  ?	--- --?	--- ----- ।
[विमानम्] -		---  ?	--- - ?	--- ----- ।
[लता] -		---  ?	--- - ?	--- ----- ।
[महिषी] –			--- - ?	--- ----- ।
[मयुरः] -		---  ?	--- - ?	--- ----- ।
[शुकः] -		---  ?	--- - ?	--- ----- ।
[नर्तकि] -		---  ?	--- - ?	--- ----- ।
[वैद्या] -		---  ?	--- - ?	--- ----- ।
[वृध्दा] -		---  ?	--- - ?	--- ----- ।
[घटः] -		---  ?	--- - ?	--- ----- ।
[ नाणकम्] -		---  ?	--- - ?	--- ----- ।
[पुस्तकम्] -		---  ?	--- - ?	--- ----- ।
[फलम्] -		---  ?	--- - ?	--- ----- ।
[पेटिका] -		---  ?	--- - ?	--- ----- ।
[मक्षिका] -		---  ?	--- - ?	--- ----- ।

प्रश्नोत्तरवाक्यानि पठित्वा कः कुत्र गच्छति इति लिखन्तु ---

प्रश्नाः	उत्तराणि	उत्तरवाक्यम्
बालकाः कुत्र गच्छन्ति ?	विद्यालयम्	बालकाः विद्यालयं गच्छन्ति |
अर्चकाः कुत्र गच्छन्ति ?	मन्दिरम्
विक्रयिकाः कुत्र गच्छन्ति ?	आपणम्
आचार्याः कुत्र गच्छन्ति ?	आश्रमम्
सिंहाः कुत्र गच्छन्ति ?	वनम्
कृषकाः कुत्र गच्छन्ति ?	ग्रामम्
अध्यापकाः कुत्र गच्छन्ति ?	पुस्तकालयम्
वैद्याः कुत्र गच्छन्ति ?	चिकित्सालयम्
गृहिण्यः कुत्र गच्छन्ति ?	उद्यानम्
छात्राः कुत्र गच्छन्ति ?	क्रीडाङ्गणम्

उदाहरणानुसारं प्रश्न-वाक्यानि उत्तर-वाक्यानि च लिखन्तु--

बालकाः छात्राः भवन्तः शिशवः मातरः बालिकाः अध्यापिकाः यूयं अग्रजाः गायिकाः

फल पुस्तक पत्र दुग्ध दूरदर्शन पुष्प पुस्तक मोदक क्रीडनक गीत

खादति पठति लिखति पिबति पश्यति जिघ्रति नयति यच्छति आनयति गायति

यथा ---

1. बालकाः किं कुर्वन्ति? बालकाः फलानि खादन्ति।
2. छात्राः -----  ------ ।
3. भवन्तः -----  ------ ।
4. शिशवः -----  ------ ।
5. मातरः  -----  ------ ।
6. बालिकाः -----  ------ ।
7. अध्यापिकाः ---- ------ ।
8. यूयं -----  ------ ।
9. अग्रजाः -----  ------ ।
10. गायिकाः -----  ------ ।