6---sArvadhAtukaprakaraNam-anadantam-aGgam/11---dhAtupAThe-hal-sandhiH-4: Difference between revisions
6---sArvadhAtukaprakaraNam-anadantam-aGgam/11---dhAtupAThe-hal-sandhiH-4
Content added Content deleted
Rajagopalan (talk | contribs) (formating is in progress) |
Rajagopalan (talk | contribs) (formating done one link to be updated) |
||
| Line 137: | Line 137: | ||
* चवर्गस्य स्थाने कवर्गादेशो भवति चोः कुः (८.२.३०) इति सूत्रेण |
* चवर्गस्य स्थाने कवर्गादेशो भवति चोः कुः (८.२.३०) इति सूत्रेण |
||
* धात्वन्ते कवर्गीयवर्णस्य जश्-आदेशः झलां जश् झशि (८.४.५३) इति सूत्रेण | |
* धात्वन्ते कवर्गीयवर्णस्य जश्-आदेशः झलां जश् झशि (८.४.५३) इति सूत्रेण | |
||
यथा— |
यथा— |
||
| Line 158: | Line 157: | ||
२. विशेषनियमः | एते चकारान्त-जकारान्तधातवः व्रश्च्, भ्रस्ज्, सृज्, मृज्, यज्, राज्, भ्राज् चेत् | |
२. विशेषनियमः | एते चकारान्त-जकारान्तधातवः व्रश्च्, भ्रस्ज्, सृज्, मृज्, यज्, राज्, भ्राज् चेत् | |
||
अयं चोः कुः (८.२.३०) इत्यस्य अपवादः | |
अयं '''चोः कुः''' (८.२.३०) इत्यस्य अपवादः | |
||
* एषां चकारान्त-जकारान्तधातूनां च अन्तिमवर्णस्य स्थाने षकारादेशो भवति व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः (८.२.३६) इति सूत्रेण | |
* एषां चकारान्त-जकारान्तधातूनां च अन्तिमवर्णस्य स्थाने षकारादेशो भवति व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः (८.२.३६) इति सूत्रेण | |
||
* प्रत्ययादौ धकारस्य स्थाने ढकारादेशो भवति ष्टुना ष्टुः (८.४.४१) इति सूत्रेण | |
* प्रत्ययादौ धकारस्य स्थाने ढकारादेशो भवति ष्टुना ष्टुः (८.४.४१) इति सूत्रेण | |
||
* धात्वन्ते षकारस्य स्थाने जश्-आदेशः झलां जश् झशि (८.४.५३) इति सूत्रेण | षकारः मूर्धन्यवर्गे अस्ति, अतः तस्य स्थाने जश्त्वं नाम डकारादेशः | |
* धात्वन्ते षकारस्य स्थाने जश्-आदेशः झलां जश् झशि (८.४.५३) इति सूत्रेण | षकारः मूर्धन्यवर्गे अस्ति, अतः तस्य स्थाने जश्त्वं नाम डकारादेशः | |
||
यथा— |
यथा— |
||
वाव्रश्च् + हि → हुझल्भ्यो हेर्धिः (६.४.१०१) इत्यनेन हि-स्थाने धि-आदेशः → वाव्रश्च् + धि → स्कोः संयोगाद्योरन्ते च (८.२.२९) इत्यनेन झलि परे संयोगस्य आदौ स्थितस्य सकारस्य लोपः → वाव्रच् + धि → व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः (८.२.३६) इत्यनेन च्-स्थाने ष्-आदेशः → वाव्रष् + धि → ष्टुना ष्टुः (८.४.४१) इत्यनेन प्रत्ययस्थस्य ध्-स्थाने ढ्-आदेशः → वाव्रष् + ढि → झलां जश् झशि (८.४.५३) इत्यनेन जश्त्वम् → वाव्रड् + ढि → वर्णमेलनम् → वाव्रड्ढि |
वाव्रश्च् + हि → हुझल्भ्यो हेर्धिः (६.४.१०१) इत्यनेन हि-स्थाने धि-आदेशः → वाव्रश्च् + धि → स्कोः संयोगाद्योरन्ते च (८.२.२९) इत्यनेन झलि परे संयोगस्य आदौ स्थितस्य सकारस्य लोपः → वाव्रच् + धि → व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः (८.२.३६) इत्यनेन च्-स्थाने ष्-आदेशः → वाव्रष् + धि → ष्टुना ष्टुः (८.४.४१) इत्यनेन प्रत्ययस्थस्य ध्-स्थाने ढ्-आदेशः → वाव्रष् + ढि → झलां जश् झशि (८.४.५३) इत्यनेन जश्त्वम् → वाव्रड् + ढि → वर्णमेलनम् → वाव्रड्ढि |
||
बरीभ्रज्ज्* + हि → हुझल्भ्यो हेर्धिः (६.४.१०१) → बरीभ्रज्ज् + धि → स्कोः संयोगाद्योरन्ते च (८.२.२९) इत्यनेन मूल-सकारलोपः (अत्र प्रथमः जकारः) → बरीभ्रज् + धि → व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः (८.२.३६) → बरीभ्रष् + धि → ष्टुना ष्टुः (८.४.४१) → बरीभ्रष् + ढि → झलां जश् झशि (८.४.५३) → बरीभ्रड् + ढि → बरीभ्रड्ढि |
|||
बरीभ्रज्ज्* + हि → '''हुझल्भ्यो हेर्धिः''' (६.४.१०१) → बरीभ्रज्ज् + धि → '''स्कोः संयोगाद्योरन्ते''' '''च''' (८.२.२९) इत्यनेन मूल-सकारलोपः (अत्र प्रथमः जकारः) → बरीभ्रज् + धि → '''व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः''' (८.२.३६) → बरीभ्रष् + धि → ष्टुना ष्टुः (८.४.४१) → बरीभ्रष् + ढि → '''झलां जश् झशि''' (८.४.५३) → बरीभ्रड् + ढि → बरीभ्रड्ढि |
|||
सरीसृज्** + हि → '''हुझल्भ्यो हेर्धिः''' → सरीसृज् + धि → '''व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः''' → सरीसृष् + धि → '''ष्टुना ष्टुः''' → सरीसृष् + ढि → '''झलां जश् झशि''' → सरीसृड् + ढि → सरीसृड्ढि |
|||
मरीमृज्** + हि → हुझल्भ्यो हेर्धिः → मरीमृज् + धि → व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः → मरीमृष् + धि → ष्टुना ष्टुः → मरीमृष् + ढि → झलां जश् झशि → मरीमृड् + ढि → मरीमृड्ढि |
मरीमृज्** + हि → '''हुझल्भ्यो हेर्धिः''' → मरीमृज् + धि → '''व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः''' → मरीमृष् + धि → '''ष्टुना ष्टुः''' → मरीमृष् + ढि → '''झलां जश् झशि''' → मरीमृड् + ढि → मरीमृड्ढि |
||
यायज् + हि → हुझल्भ्यो हेर्धिः → यायज् + धि → व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः → यायष् + धि → ष्टुना ष्टुः → यायष् +ढि → झलां जश् झशि → यायड् + ढि → यायड्ढि |
यायज् + हि → '''हुझल्भ्यो हेर्धिः''' → यायज् + धि → '''व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः''' → यायष् + धि → '''ष्टुना ष्टुः''' → यायष् +ढि → '''झलां जश् झशि''' → यायड् + ढि → यायड्ढि |
||
राराज् + हि → हुझल्भ्यो हेर्धिः → राराज् + धि → व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः → राराष् + धि → ष्टुना ष्टुः → राराष् + ढि → झलां जश् झशि → राराड् + ढि → राराड्ढि |
राराज् + हि → '''हुझल्भ्यो हेर्धिः''' → राराज् + धि → '''व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः''' → राराष् + धि → '''ष्टुना ष्टुः''' → राराष् + ढि → '''झलां जश् झशि''' → राराड् + ढि → राराड्ढि |
||
बाभ्राज् + हि → हुझल्भ्यो हेर्धिः → बाभ्राज् + धि → व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः → बाभ्राष् + धि → ष्टुना ष्टुः → बाभ्राष् + ढि → झलां जश् झशि → बाभ्राड् + ढि → बाभ्राड्ढि |
बाभ्राज् + हि → '''हुझल्भ्यो हेर्धिः''' → बाभ्राज् + धि → '''व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः''' → बाभ्राष् + धि → '''ष्टुना ष्टुः''' → बाभ्राष् + ढि → '''झलां जश् झशि''' → बाभ्राड् + ढि → बाभ्राड्ढि |
||
<nowiki>*</nowiki>भ्रस्ज् इति मूल-धातुः; श्चुत्वं जश्त्वं च कृत्वा भ्रस्ज् → भ्रश्ज्→ भ्रज्ज् | |
<nowiki>*</nowiki>भ्रस्ज् इति मूल-धातुः; श्चुत्वं जश्त्वं च कृत्वा भ्रस्ज् → भ्रश्ज्→ भ्रज्ज् | |
||
| Line 208: | Line 208: | ||
c. धातुः टवर्गान्तः, प्रत्ययः धकारादिः |
c. धातुः टवर्गान्तः, प्रत्ययः धकारादिः |
||
प्रत्ययादौ धकारस्य स्थाने ढकारादेशो भवति ष्टुना ष्टुः इति सूत्रेण | |
* प्रत्ययादौ धकारस्य स्थाने ढकारादेशो भवति ष्टुना ष्टुः इति सूत्रेण | |
||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
यथा— |
यथा— |
||
| Line 230: | Line 229: | ||
d. धातुः तवर्गान्तः, प्रत्ययः धकारादिः |
d. धातुः तवर्गान्तः, प्रत्ययः धकारादिः |
||
धात्वन्ते तवर्गीयवर्णस्य स्थाने जश्-आदेशः (दकारः इति) झलां जश् झशि इति सूत्रेण | |
* धात्वन्ते तवर्गीयवर्णस्य स्थाने जश्-आदेशः (दकारः इति) झलां जश् झशि इति सूत्रेण | |
||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
यथा— |
यथा— |
||
| Line 248: | Line 246: | ||
e. धातुः शकारान्तः, प्रत्ययः धकारादिः |
e. धातुः शकारान्तः, प्रत्ययः धकारादिः |
||
शकारान्तधातोः अन्तिमशकारस्य स्थाने षकारादेशो भवति व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः (८.२.३६) इति सूत्रेण | अयं झलां जश् झशि (८.४.५३) इत्यस्य अपवादः (नो चेत् श्-स्थाने तृतीयसदस्य-जकारादेशः भवति स्म |) |
* शकारान्तधातोः अन्तिमशकारस्य स्थाने षकारादेशो भवति व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः (८.२.३६) इति सूत्रेण | अयं झलां जश् झशि (८.४.५३) इत्यस्य अपवादः (नो चेत् श्-स्थाने तृतीयसदस्य-जकारादेशः भवति स्म |) |
||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
यथा— |
यथा— |
||
| Line 260: | Line 256: | ||
f. धातुः षकारान्तः, प्रत्ययः धकारादिः |
f. धातुः षकारान्तः, प्रत्ययः धकारादिः |
||
प्रत्ययादौ धकारस्य स्थाने ढकारादेशो भवति ष्टुना ष्टुः इति सूत्रेण | |
* प्रत्ययादौ धकारस्य स्थाने ढकारादेशो भवति ष्टुना ष्टुः इति सूत्रेण | |
||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
यथा— |
यथा— |
||
| Line 278: | Line 273: | ||
g. धातुः सकारान्तः, प्रत्ययः धकारादिः |
g. धातुः सकारान्तः, प्रत्ययः धकारादिः |
||
धकारादि-प्रत्यये परे, सकारान्तधातोः सकारस्य लोपः धि च इति सूत्रेण | अयं झलां जश् झशि इत्यस्य अपवादः | (नो चेत् स्-स्थाने तृतीयसदस्य-दकारादेशः भवति स्म |) |
* धकारादि-प्रत्यये परे, सकारान्तधातोः सकारस्य लोपः धि च इति सूत्रेण | अयं झलां जश् झशि इत्यस्य अपवादः | (नो चेत् स्-स्थाने तृतीयसदस्य-दकारादेशः भवति स्म |) |
||
यथा— |
यथा— |
||
| Line 302: | Line 297: | ||
१. सामान्यनियमः |
१. सामान्यनियमः |
||
धकारादि-प्रत्यये परे, धात्वन्तस्य हकारस्य स्थाने ढकारादेशो भवति, हो ढः इत्यनेन सूत्रेण | |
* धकारादि-प्रत्यये परे, धात्वन्तस्य हकारस्य स्थाने ढकारादेशो भवति, हो ढः इत्यनेन सूत्रेण | |
||
* प्रत्ययादौ स्थितस्य धकारस्य स्थाने ढ्-आदेशो भवति ष्टुना ष्टुः इति सूत्रेण | |
|||
* पूर्वतनस्य ढ्-लोपो भवति ढो ढे लोपः इति सूत्रेण | |
|||
| ⚫ | |||
पूर्वतनस्य ढ्-लोपो भवति ढो ढे लोपः इति सूत्रेण | |
|||
| ⚫ | |||
यथा— |
यथा— |
||
| Line 326: | Line 318: | ||
२. दकारादि हकारान्तधातुतः धकारादिप्रत्ययस्य योजनविधिः |
२. दकारादि हकारान्तधातुतः धकारादिप्रत्ययस्य योजनविधिः |
||
धकारादि प्रत्यये परे, दकारादि-हकारान्तधातोः धात्वन्तस्य हकारस्य स्थाने घकारादेशो भवति दादेर्धातोर्घः इत्यनेन सूत्रेण | |
* धकारादि प्रत्यये परे, दकारादि-हकारान्तधातोः धात्वन्तस्य हकारस्य स्थाने घकारादेशो भवति दादेर्धातोर्घः इत्यनेन सूत्रेण | |
||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
दुह् + धि → दादेर्धातोर्घः इत्यनेन ह्-स्थाने घ्-आदेशः → दुघ् + धि → झलां जश् झशि इत्यनेन घ्-स्थाने ग्-आदेशः → दुग् + धि → दुग्धि |
दुह् + धि → दादेर्धातोर्घः इत्यनेन ह्-स्थाने घ्-आदेशः → दुघ् + धि → झलां जश् झशि इत्यनेन घ्-स्थाने ग्-आदेशः → दुग् + धि → दुग्धि |
||
| Line 340: | Line 331: | ||
३. दकारादि-हकारान्तधातुः, ध्वे-प्रत्यये परे |
३. दकारादि-हकारान्तधातुः, ध्वे-प्रत्यये परे |
||
ध्वे-प्रत्यये परे, दकारादि-हकारान्तधातोः धात्वन्तस्य हकारस्य स्थाने घकारादेशो भवति दादेर्धातोर्घः इत्यनेन सूत्रेण | |
* ध्वे-प्रत्यये परे, दकारादि-हकारान्तधातोः धात्वन्तस्य हकारस्य स्थाने घकारादेशो भवति दादेर्धातोर्घः इत्यनेन सूत्रेण | |
||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
दिह् + ध्वे → दादेर्धातोर्घः इत्यनेन ह्-स्थाने घ्-आदेशः → दिघ् + ध्वे → एकाचो बशो भष् झषन्तस्य स्ध्वोः इत्यनेन बशः भष्-आदेशः → धिघ् + ध्वे → झलां जश् झशि इत्यनेन घ्-स्थाने ग्-आदेशः → धिग् + ध्वे → धिग्ध्वे |
दिह् + ध्वे → दादेर्धातोर्घः इत्यनेन ह्-स्थाने घ्-आदेशः → दिघ् + ध्वे → एकाचो बशो भष् झषन्तस्य स्ध्वोः इत्यनेन बशः भष्-आदेशः → धिघ् + ध्वे → झलां जश् झशि इत्यनेन घ्-स्थाने ग्-आदेशः → धिग् + ध्वे → धिग्ध्वे |
||