7---ArdhadhAtukaprakaraNam/10---yangantadhAtavaH-ii: Difference between revisions
Gargi Dixit (talk | contribs) (added entire page) |
No edit summary |
||
(32 intermediate revisions by 5 users not shown) | |||
Line 1: | Line 1: | ||
{{DISPLAYTITLE:10 - यङ्गन्तधातवः ।।}} |
|||
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |
|||
!<big>ध्वनिमुद्रणानि</big> |
|||
|- |
|||
|'''2022 वर्गः''' |
|||
|- |
|||
|<big>१) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/301_yanganta-dhAtavaH---%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%B5%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%B5%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_%E0%A4%87-%E0%A4%89-%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%83_%2B_%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E2%80%8C_2022-03-15.mp3 yanganta-dhAtavaH---चर्-फल्_+_ग्रह्-व्यध्-वश्-व्यच्-वश्-स्वप्-स्यम्_+_इ-उ-ऋदुपधाः_+_कृप्_2022-03-15]</big> |
|||
|- |
|||
|<big>२) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/302_yanganta-dhAtavaH---%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E2%80%8C_aniditaH---%E0%A4%B5%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%A6%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%AD%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_nuk-iti-anusvArasya-upalakShaNam_2022-03-22.mp3 yanganta-dhAtavaH---कृप्_+_aniditaH---वञ्च्-स्रंस्-ध्वंस्-भ्रंस्-स्कन्द्-दंश्-भञ्ज्_+_nuk-iti-anusvArasya-upalakShaNam_2022-03-22]</big> |
|||
|- |
|||
|<big>३) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/303_yanganta-dhAtavaH---aniditaH---%E0%A4%A6%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%AD%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_adanta-udanta-abhyAsavantaH_%2B_RudantAH_%2B_%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E2%80%8C_2022-03-29.mp3 yanganta-dhAtavaH---aniditaH---दंश्-भञ्ज्_+_adanta-udanta-abhyAsavantaH_+_RudantAH_+_क्रुञ्च्_2022-03-29]</big> |
|||
|- |
|||
|<big>४) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/304_yanganta-dhAtavaH---%E0%A4%A4%E0%A5%83%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_dhAtvAdeshAH_%2B_samprasAraNinaH_%2B_anekAcaH_%2B_ajAdayaH_2022-04-05.mp3 yanganta-dhAtavaH---तृम्फ्-क्रुञ्च्-हम्म्_dhAtvAdeshAH_+_samprasAraNinaH_+_anekAcaH_+_ajAdayaH_2022-04-05]</big> |
|||
|- |
|||
|<big>५) [https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam2015-PaniniiyaStudy/305_yanganta-dhAtavaH---ajAdayaH--%E0%A4%85%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%8B-%E0%A4%85%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E2%80%8C-%E0%A4%8A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A5%81_%2B_dasha-lakArAH_%2B_dvitvacintanam_2022-04-12.mp3 yanganta-dhAtavaH---ajAdayaH--अट्-ऋ-अश्-ऊर्णु_+_dasha-lakArAH_+_dvitvacintanam_2022-04-12]</big> |
|||
|- |
|||
|'''2019 वर्गः''' |
|||
|- |
|||
|<big>१) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/192_yanganta-prakriyA---adhupadha-dhAtavaH---%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_idupadha-udupadha-RudupadhadhAtavaH_2019-06-09.mp3 yanganta-prakriyA---adhupadha-dhAtavaH---स्वप्, स्यम्_+_idupadha-udupadha-RudupadhadhAtavaH_2019-06-09]</big> |
|||
|- |
|||
|<big>२) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/193_yanganta-prakriyA---anidit-dhAtavaH_2019-06-16.mp3 yanganta-prakriyA---anidit-dhAtavaH_2019-06-17]</big> |
|||
|- |
|||
|<big>३) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/194_yanganta-prakriyA---visheSha-halanta-dhAtavaH---%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%9A%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%99%E0%A5%8D%2C%20%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9B%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D_2019-06-23.mp3 yanganta-prakriyA---visheSha-halanta-dhAtavaH---क्रुञ्च्, हम्म्, चक्षिङ्, चाय्, प्याय्, व्रश्च्, प्रच्छ्, भ्रस्_2019-06-23]</big> |
|||
|- |
|||
|<big>४) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/195-a_yanganta-prakriyA---anekAc-dhAtavaH---%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%BF%2C%20%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%2C%20%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF_%2B_ajAdidhAtavaH---%E0%A4%85%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%8B%2C%20%E0%A4%85%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%8A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A5%81_2019-06-30.mp3 yanganta-prakriyA---anekAc-dhAtavaH---सूचि, सूत्रि, मूत्रि_+_ajAdidhAtavaH---अट्, ऋ, अश्, ऊर्णु_2019-06-30]</big> |
|||
|} |
|||
=== 10 - यङ्गन्तधातवः II === |
|||
{| class="wikitable" |
|||
|ध्वनिमुद्रणानि - |
|||
<big>'''C.''' <u>इदुपधधातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः</u></big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
१) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/192_yanganta-prakriyA---adhupadha-dhAtavaH---%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_idupadha-udupadha-RudupadhadhAtavaH_2019-06-09.mp3 yanganta-prakriyA---adhupadha-dhAtavaH---स्वप्, स्यम्_+_idupadha-udupadha-RudupadhadhAtavaH_2019-06-09] |
|||
<big>भिद् + यङ् → '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) → '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) → भिद् + य → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → बि भि + द्य → '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) → बेभिद्य इति यङन्तधातुः → बेभिद्यते</big> |
|||
२) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/193_yanganta-prakriyA---anidit-dhAtavaH_2019-06-16.mp3 yanganta-prakriyA---anidit-dhAtavaH_2019-06-17] |
|||
<big><br /></big> |
|||
३) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/194_yanganta-prakriyA---visheSha-halanta-dhAtavaH---%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%B9%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%9A%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%99%E0%A5%8D%2C%20%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9B%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D_2019-06-23.mp3 yanganta-prakriyA---visheSha-halanta-dhAtavaH---क्रुञ्च्, हम्म्, चक्षिङ्, चाय्, प्याय्, व्रश्च्, प्रच्छ्, भ्रस्_2019-06-23] |
|||
<big>एवमेव—</big> |
|||
४) [https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/195-a_yanganta-prakriyA---anekAc-dhAtavaH---%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A4%BF%2C%20%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%2C%20%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF_%2B_ajAdidhAtavaH---%E0%A4%85%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%8B%2C%20%E0%A4%85%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%8A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A5%81_2019-06-30.mp3 yanganta-prakriyA---anekAc-dhAtavaH---सूचि, सूत्रि, मूत्रि_+_ajAdidhAtavaH---अट्, ऋ, अश्, ऊर्णु_2019-06-30] |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>छिद् + यङ् → → चिच्छिद् + य →</big> |
|||
<big>मिद् + यङ् →</big> |
|||
'''C.''' <u>इदुपधधातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः</u> |
|||
<big>चित् + यङ् →</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>'''D.''' <u>उदुपधधातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः</u></big> |
|||
भिद् + यङ् → '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) → '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) → भिद् +य → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → बिभिद् +य → '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) → बेभिद्य इति यङन्तधातुः → बेभिद्यते |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>बुध् + यङ् → '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) → '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) → बुध् + य → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → बुबु + ध्य → '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) → बोबुध्य इति यङन्तधातुः → बोबुध्यते</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
एवमेव— |
|||
<big>एवमेव—</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>रुध् + यङ् →</big> |
|||
<big>लुभ् + यङ् →</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
चित् + यङ् → |
|||
<big>'''E.''' <u>ऋदुपधधातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः</u></big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>'''रीगृदुपधस्य च''' (७.४.९०) इत्यनेन ऋदुपधधातोः अभ्यासस्य रीक् इति आगमो भवति यङि परे |</big> |
|||
'''D.''' <u>उदुपधधातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः</u> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>नृत् + यङ् → न नृ + त्य → '''रीगृदुपधस्य च''' (७.४.९०) → नरी नृ + त्य → नरीनृत्य इति यङन्तधातुः → नरीनृत्यते</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
बुध् + यङ् → '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) → '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) → बुध् +य → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → बुबुध् +य → '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) → बोबुध्य इति यङन्तधातुः → बोबुध्यते |
|||
<big>'''रीगृदुपधस्य च''' (७.४.९०) = ऋदुपधधातोः अभ्यासस्य रीक् इति आगमो भवति यङि यङ्लुकि च | रीक् कित् अतः अभ्यासस्य अन्ते विधीयते | ऋत् उपधा यस्य, सः ऋदुपधः, तस्य ऋदुपधस्य | रीक् प्रथमान्तम्, ऋदुपधस्य षष्ठ्यन्तं, च अव्ययं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''अत्र लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) इत्यस्मात् '''यङ्लुकोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''ऋदुपधस्य अङ्गस्य अभ्यासस्य रीक् यङ्लुकोः''' |</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
एवमेव— |
<big>एवमेव—</big> |
||
<big><br /></big> |
|||
<big>तृप् + यङ् →</big> |
|||
<big>वृध् + यङ् →</big> |
|||
<big>शृध् + यङ् →</big> |
|||
<big>कृष् + यङ् →</big> |
|||
<big>मृष् + यङ् →</big> |
|||
<big>वृत् + यङ् →</big> |
|||
'''E.''' <u>ऋदुपधधातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः</u> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>कृप्-धातुः इति विशेषः—</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
'''रीगृदुपधस्य च''' (७.४.९०) इत्यनेन ऋदुपधधातोः अभ्यासस्य रीक् इति आगमो भवति यङि परे | |
|||
<big>कृपेश्च अवकल्कने (विचारं करोति, चिन्तनं करोति) | कृपेश्च इति धातुः चुरादिगणे अस्ति, लटि कल्पति/कल्पयति/कल्पयते । कृपू सामर्थ्ये (समर्थः भवति) भ्वादिगणे, लटि कल्पते । उभयत्र '''कृपो रो लः''' (८.२.१८) इत्यनेन लत्वम् ।</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>'''कृपो रो लः''' (८.२.१८) = कृप्-धातोः रेफस्य लकारादेशो भवति | र इति श्रुतिसामान्यं बोध्यम् | तेन यः केवलो रेफः, यश्च ऋकारस्थः तयोः द्वयोः अपि ग्रहणम् | लः इत्यपि श्रुतिसामान्यमेव | अतः आहत्य कृप्-धातोः यदा (गुणादेशं कृत्वा) रेफो भवति, तस्य रेफस्य स्थाने लकारादेशः; पुनः कृप्-धातोः ऋकारस्य यः रेफ-सदृश-अंशः, तस्य स्थाने लसदृश-अंशादेशो भवति— नाम ऋ-स्थाने ऌ | सूत्रे '''कृपो''' → कृप + उः इति विच्छेदः | कृप लुप्तषष्ठीकं पदम्, उः षष्ठ्यन्तं, रः षष्ठ्यन्तं, लः प्रथमान्तं, अनेकपदमिदं सूत्रम् | कृपः इत्यस्य द्विवारम् आवृत्तिः | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— '''कृपः उः कृपः रः लः''' |</big> |
|||
नृत् + यङ् → ननृत् + य → '''रीगृदुपधस्य च''' (७.४.९०) → नरीनृत् + य → नरीनृत्य इति यङन्तधातुः → नरीनृत्यते |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>कृप्-धातोः द्वित्वाभ्यासकार्यं यथासामान्यम् | अस्मिन् क्रमे '''रीगृदुपधस्य च''' (७.४.९०) इत्यनेन रीक् इति आगमो भवति | तदा '''कृपो रो लः''' (८.२.१८) इत्यनेन अभ्यासस्य रेफस्थाने लकारः, धातोः च ऋकारस्थाने ऌ-कारः |</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
'''रीगृदुपधस्य च''' (७.४.९०) = ऋदुपधधातोः अभ्यासस्य रीक् इति आगमो भवति यङि यङ्लुकि च | रीक् कित् अतः अभ्यासस्य अन्ते विधीयते | ऋत् उपधा यस्य, सः ऋदुपधः, तस्य ऋदुपधस्य | रीक् प्रथमान्तम्, ऋदुपधस्य षष्ठ्यन्तं, च अव्ययं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''अत्र लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) इत्यस्मात् '''यङ्लुकोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''ऋदुपधस्य अङ्गस्य अभ्यासस्य रीक् यङ्लुकोः''' | |
|||
<big>कृप् + यङ् → क कृ + प्य → च कृ + प्य → चरीकृ + प्य→ चलीकॢप्य इति यङन्तधातुः → चलीकॢप्यते</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>तर्हि '''कृपो रो लः''' (८.२.१८) इति सूत्रेण, आहत्य कृप्-धातोः रेफस्य लकारादेशः; कृप्-धातोः ऋकारस्य अंशः यः रेफसदृशः, तस्य स्थाने लकारसदृशादेशो भवति | यत्र कृप्-धातोः उपधायाः गुणः भवति कर्प्, तत्र रेफस्य स्थाने लकारादेशः अतः कल्प् इति फलं; यत्र उपधागुणो न भवति, तत्र कृप् इत्यस्य ऋकारस्य स्थाने ऌकारदेशः अतः कॢप् इति फलम् | दृष्टान्तत्वेन अपरेषु स्थलेषु कथम् अनेन सूत्रेण रूपं सिध्यति इत्यत्र प्रदर्श्यते—</big> |
|||
एवमेव— |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>लटि कल्पयति/ते | कृप् + णिच् → '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) इत्यनेन उपधायां लघु-इकः गुणः → कर्प् + इ → '''कृपो रो लः''' (८.२.१८) इत्यनेन रेफस्य स्थाने लकारादेशः → कल्प् + इ → कल्पि इति धातुः → कल्पि + शप् → कल्पय इति अङ्गम् → कल्पय + ति → कल्पयति/ते</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
तृप् + यङ् → |
|||
<big>लिट्-लकारे गुणनिषेधत्वात् ऋकारस्य उदाहरणम्—</big> |
|||
वृध् + यङ् → |
|||
<big><br /></big> |
|||
शृध् + यङ् → |
|||
<big>लिटि चकॢपे | कृप् + ए → द्वित्वम् अभ्यासकार्यम् च → चकृप् + ए → '''कृपो रो लः''' (८.२.१८) इत्यनेन ऋकारस्य स्थाने ऌकारादेशः → चकॢप् + ए → चकॢपे</big> |
|||
कृष् + यङ् → |
|||
<big><br /></big> |
|||
मृष् + यङ् → |
|||
<big>प्रश्नः उदेति यदि रेफस्य स्थाने लकारस्तु भवति एव, तर्हि किमर्थं मूलधातौ उपदेशावस्थायां कॢप् न स्यात् ? उत्तरम् अस्ति यत् वेदे तस्य ऋकारस्य महत्त्वं वर्तते | वेदे उच्चारणार्थं प्रत्येकं स्वरस्य विशिष्टम् इङ्गितम् | अतः वेदे अयं धातुः ऋदुपधधातुः भवेत् |</big> |
|||
वृत् + यङ् → |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>F. <u>अनिदित्-धातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः</u></big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
कृप्-धातुः इति विशेषः— |
|||
<big>पाणिनेः धातुपाठे अनिदित्-धातवः इमे—</big> |
|||
कृपेश्च अवकल्कने (विचारं करोति, चिन्तनं करोति) | कृपेश्च अवकल्कने | |
|||
'''कृपो रो लः''' (८.२.१८) = कृप्-धातोः रेफस्य लकारादेशो भवति | र इति श्रुतिसामान्यं बोध्यम् | तेन यः केवलो रेफः, यश्च ऋकारस्थः तयोः द्वयोः अपि ग्रहणम् | लः इत्यपि श्रुतिसामान्यमेव | अतः आहत्य कृप्-धातोः यदा (गुणादेशं कृत्वा) रेफो भवति, तस्य रेफस्य स्थाने लकारादेशः; पुनः कृप्-धातोः ऋकारस्य यः रेफ-सदृश-अंशः, तस्य स्थाने लसदृश-अंशादेशो भवति— नाम ऋ-स्थाने ऌ | सूत्रे '''कृपो''' → कृप + उः इति विच्छेदः | कृप लुप्तषष्ठीकं पदम्, उः षष्ठ्यन्तं, रः षष्ठ्यन्तं, लः प्रथमान्तं, अनेकपदमिदं सूत्रम् | कृपः इत्यस्य द्विवारम् आवृत्तिः | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— '''कृपः उः कृपः रः लः''' | |
|||
कृप्-धातोः द्वित्वाभ्यासकार्यं यथासामान्यम् | अस्मिन् क्रमे '''रीगृदुपधस्य च''' (७.४.९०) इत्यनेन रीक् इति आगमो भवति | तदा '''कृपो रो लः''' (८.२.१८) इत्यनेन अभ्यासस्य रेफस्थाने लकारः, धातोः च ऋकारस्थाने ऌ-कारः | |
|||
कृप् + यङ् → क कृप् + य → च कृप् + य → चरीकृप् + य→ चलीकॢप्य इति यङन्तधातुः → चलीकॢप्यते |
|||
तर्हि '''कृपो रो लः''' (८.२.१८) इति सूत्रेण, आहत्य कृप्-धातोः रेफस्य लकारादेशः; कृप्-धातोः ऋकारस्य अंशः यः रेफसदृशः, तस्य स्थाने लकारसदृशादेशो भवति | यत्र कृप्-धातोः उपधायाः गुणः भवति कर्प्, तत्र रेफस्य स्थाने लकारादेशः अतः कल्प् इति फलं; यत्र उपधागुणो न भवति, तत्र कृप् इत्यस्य ऋकारस्य स्थाने ऌकारदेशः अतः कॢप् इति फलम् | दृष्टान्तत्वेन अपरेषु स्थलेषु कथं अनेन सूत्रेण रूपं सिध्यति इत्यत्र प्रदर्श्यते— |
|||
लटि कल्पयति/ते | कृप् + णिच् → '''पुगन्तलघूपधस्य च''' (७.३.८६) इत्यनेन उपधायां लघु-इकः गुणः → कर्प् + इ → '''कृपो रो लः''' (८.२.१८) इत्यनेन रेफस्य स्थाने लकारादेशः → कल्प् + इ → कल्पि इति धातुः → कल्पि + शप् → कल्पय इति अङ्गम् → कल्पय + ति → कल्पयति/ते |
|||
लिट्-लकारे गुणनिषेधत्वात् ऋकारस्य उदाहरणम्— |
|||
लिटि चकॢपे | कृप् + ए → द्वित्वम् अभ्यासकार्यम् च → चकृप् + ए → '''कृपो रो लः''' (८.२.१८) इत्यनेन ऋकारस्य स्थाने ऌकारादेशः → चकॢप् + ए → चकॢपे |
|||
प्रश्नः उदेति यदि रेफस्य स्थाने लकारस्तु भवति एव, तर्हि किमर्थं मूलधातौ उपदेशावस्थायां कॢप् न स्यात् ? उत्तरम् अस्ति यत् वेदे तस्य ऋकारस्य महत्त्वं वर्तते | वेदे उच्चारणार्थं प्रत्येकं स्वरस्य विशिष्टम् इङ्गितम् | अतः वेदे अयं धातुः ऋदुपदधातुः भवेत् | |
|||
F. <u>अनिदित्-धातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः</u> |
|||
पाणिनेः धातुपाठे अनिदित्-धातवः इमे— |
|||
<font size="4">[https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/192_yanganta-prakriyA---adhupadha-dhAtavaH---%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_idupadha-udupadha-RudupadhadhAtavaH_2019-06-09.mp3 yanganta-prakriyA---adhupadha-dhAtavaH---स्वप्, स्यम्_+_idupadha-udupadha-RudupadhadhAtavaH_2019-06-09] </font><font size="4">[https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/192_yanganta-prakriyA---adhupadha-dhAtavaH---%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_idupadha-udupadha-RudupadhadhAtavaH_2019-06-09.mp3 yanganta-prakriyA---adhupadha-dhAtavaH---स्वप्, स्यम्_+_idupadha-udupadha-RudupadhadhAtavaH_2019-06-09] </font><font size="4">[https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/192_yanganta-prakriyA---adhupadha-dhAtavaH---%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_idupadha-udupadha-RudupadhadhAtavaH_2019-06-09.mp3 yanganta-prakriyA---adhupadha-dhAtavaH---स्वप्, स्यम्_+_idupadha-udupadha-RudupadhadhAtavaH_2019-06-09] </font><font size="4">[https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/192_yanganta-prakriyA---adhupadha-dhAtavaH---%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_idupadha-udupadha-RudupadhadhAtavaH_2019-06-09.mp3 yanganta-prakriyA---adhupadha-dhAtavaH---स्वप्, स्यम्_+_idupadha-udupadha-RudupadhadhAtavaH_2019-06-09] </font><font size="4">[https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/192_yanganta-prakriyA---adhupadha-dhAtavaH---%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_idupadha-udupadha-RudupadhadhAtavaH_2019-06-09.mp3 yanganta-prakriyA---adhupadha-dhAtavaH---स्वप्, स्यम्_+_idupadha-udupadha-RudupadhadhAtavaH_2019-06-09] </font><font size="4">[https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/192_yanganta-prakriyA---adhupadha-dhAtavaH---%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_idupadha-udupadha-RudupadhadhAtavaH_2019-06-09.mp3 yanganta-prakriyA---adhupadha-dhAtavaH---स्वप्, स्यम्_+_idupadha-udupadha-RudupadhadhAtavaH_2019-06-09] </font><font size="4">[https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/192_yanganta-prakriyA---adhupadha-dhAtavaH---%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_idupadha-udupadha-RudupadhadhAtavaH_2019-06-09.mp3 yanganta-prakriyA---adhupadha-dhAtavaH---स्वप्, स्यम्_+_idupadha-udupadha-RudupadhadhAtavaH_2019-06-09] </font><font size="4">[https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/192_yanganta-prakriyA---adhupadha-dhAtavaH---%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_idupadha-udupadha-RudupadhadhAtavaH_2019-06-09.mp3 yanganta-prakriyA---adhupadha-dhAtavaH---स्वप्, स्यम्_+_idupadha-udupadha-RudupadhadhAtavaH_2019-06-09] </font><font size="4">[https://archive.org/download/Samskrita-Vyakaranam-2014_Paniniiya-Study-I/192_yanganta-prakriyA---adhupadha-dhAtavaH---%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E2%80%8C%2C%20%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E2%80%8C_%2B_idupadha-udupadha-RudupadhadhAtavaH_2019-06-09.mp3 yanganta-prakriyA---adhupadha-dhAtavaH---स्वप्, स्यम्_+_idupadha-udupadha-RudupadhadhAtavaH_2019-06-09] </font> |
|||
{| class="wikitable" |
{| class="wikitable" |
||
|अञ्च् |
|<big>अञ्च्</big> |
||
|कुञ्च् |
|<big>कुञ्च्</big> |
||
|ग्लुञ्च् |
|<big>ग्लुञ्च्</big> |
||
|चञ्च् |
|<big>चञ्च्</big> |
||
|तञ्च् |
|<big>तञ्च्</big> |
||
|त्वञ्च् |
|<big>त्वञ्च्</big> |
||
|म्रुञ्च् |
|<big>म्रुञ्च्</big> |
||
|म्लुञ्च् |
|<big>म्लुञ्च्</big> |
||
|लुञ्च् |
|<big>लुञ्च्</big> |
||
|वञ्च् |
|<big>वञ्च्</big> |
||
|- |
|- |
||
|अञ्ज् |
|<big>अञ्ज्</big> |
||
|रञ्ज् |
|<big>रञ्ज्</big> |
||
|भञ्ज् |
|<big>भञ्ज्</big> |
||
|सञ्ज् |
|<big>सञ्ज्</big> |
||
|ष्वञ्ज् |
|<big>ष्वञ्ज्</big> |
||
|कुन्थ् |
|<big>कुन्थ्</big> |
||
|ग्रन्थ् |
|<big>ग्रन्थ्</big> |
||
|मन्थ् |
|<big>मन्थ्</big> |
||
|श्रन्थ् |
|<big>श्रन्थ्</big> |
||
|उन्द् |
|<big>उन्द्</big> |
||
|- |
|- |
||
|बुन्द् |
|<big>बुन्द्</big> |
||
|स्कन्द् |
|<big>स्कन्द्</big> |
||
|स्यन्द् |
|<big>स्यन्द्</big> |
||
|इन्ध् |
|<big>इन्ध्</big> |
||
|बन्ध् |
|<big>बन्ध्</big> |
||
|शुन्ध् |
|<big>शुन्ध्</big> |
||
|तुम्प् |
|<big>तुम्प्</big> |
||
|त्रुम्प् |
|<big>त्रुम्प्</big> |
||
|ऋम्फ् |
|<big>ऋम्फ्</big> |
||
|गुम्फ् |
|<big>गुम्फ्</big> |
||
|- |
|- |
||
|तुम्फ् |
|<big>तुम्फ्</big> |
||
|त्रुम्फ् |
|<big>त्रुम्फ्</big> |
||
|तृम्फ् |
|<big>तृम्फ्</big> |
||
|दृम्फ् |
|<big>दृम्फ्</big> |
||
|उम्भ् |
|<big>उम्भ्</big> |
||
|दम्भ् |
|<big>दम्भ्</big> |
||
|शुम्भ् |
|<big>शुम्भ्</big> |
||
|श्रम्भ् |
|<big>श्रम्भ्</big> |
||
|षृम्भ् |
|<big>षृम्भ्</big> |
||
|स्रम्भ् |
|<big>स्रम्भ्</big> |
||
|- |
|- |
||
|दंश् |
|<big>दंश्</big> |
||
|भ्रंश् |
|<big>भ्रंश्</big> |
||
|ध्वंस् |
|<big>ध्वंस्</big> |
||
|भ्रंस् |
|<big>भ्रंस्</big> |
||
|शंस् |
|<big>शंस्</big> |
||
|स्रंस् |
|<big>स्रंस्</big> |
||
|तृन्ह् |
|<big>तृन्ह्</big> |
||
| |
| |
||
| |
| |
||
Line 190: | Line 202: | ||
|} |
|} |
||
<big><br /></big> |
|||
<big>धेयं यत् एषु अञ्च्, अञ्ज्, इन्ध्,उन्द्, उम्भ्, ऋम्फ् इत्येते धातवः अजादयः अतः एभ्यः यङ्-प्रत्ययः न भवति यतोहि हलादि-एकाच्-धातुभ्यः एव यङ् इति सामान्यनियमः | अवशिष्ट-अनिदित्-धातुभिः कथं यङन्तधातवः सिध्यन्ति इति अग्रे प्रदर्श्यते |</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
धेयं यत् एषु अञ्च्, अञ्ज्, इन्ध्,उन्द्, उम्भ्, ऋम्फ् इत्येते धातवः अजादयः अतः एभ्यः यङ्-प्रत्ययः न भवति यतोहि हलादि-एकाच्-धातुभ्यः एव यङ् इति सामान्यनियमः | अवशिष्ट-अनिदित्-धातुभिः कथं यङन्तधातवः सिध्यन्ति इति अग्रे प्रदर्श्यते | |
|||
<big>प्रथमतया स्मर्यतां यत् अनिदितां धातूनां नकारलोपो भवति—</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>'''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) = येषां हलन्त-धातूनां ह्रस्व-इकारस्य इत्-संज्ञा नास्ति, तेषाम् उपधायां नकारः अस्ति चेत्, तस्य नकारस्य लोपः भवति किति ङिति प्रत्यये परे | इत् इत् अस्ति येषाम् ते इदितः, न इदितः, अनिदितः, बहुव्रीहिगर्भः नञ्तत्पुरुषसमासः, तेषाम् अनिदिताम् | क् च ङ् च तयोः इतरेतरद्वन्द्वः क्ङौ | क्ङौ इतौ यस्य सः क्ङित्, द्वन्द्वगर्भः बहुव्रीहिसमासः, तस्मिन् क्ङिति | अनिदितां षष्ठ्यन्तं, हलः षष्ठ्यन्तम्, उपधाया षष्ठ्यन्तं, क्ङिति सप्तम्यन्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | '''श्नान्नलोपः''' (६.४.२३) इत्यस्मात् '''न''', '''लोपः''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्— '''अनिदितां हलः अङ्गस्य उपधायाः नः लोपः क्ङिति''' |</big> |
|||
प्रथमतया स्मर्यतां यत् अनिदितां धातूनां नकारलोपो भवति— |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>अपि च स्मर्यतां यत् नकारलोपः सामान्य-अङ्गकार्यं; यङन्तसिद्धिप्रक्रियायाञ्च सामान्य-अङ्गकार्यं द्वित्वात् पूर्वमेव करणीयम् |</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
'''अनिदितां हल उपधाया क्ङिति''' (६.४.२४) = येषां हलन्त-धातूनां ह्रस्व-इकारस्य इत्-संज्ञा नास्ति, तेषाम् उपधायां नकारः अस्ति चेत्, तस्य नकारस्य लोपः भवति किति ङिति प्रत्यये परे | इत् इत् अस्ति येषाम् ते इदितः, न इदितः, अनिदितः, बहुव्रीहिगर्भः नञ्तत्पुरुषसमासः, तेषाम् अनिदिताम् | क् च ङ् च तयोः इतरेतरद्वन्द्वः क्ङौ | क्ङौ इतौ यस्य सः क्ङित्, द्वन्द्वगर्भः बहुव्रीहिसमासः, तस्मिन् क्ङिति | अनिदितां षष्ठ्यन्तं, हलः षष्ठ्यन्तम्, उपधाया षष्ठ्यन्तं, क्ङिति सप्तम्यन्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | '''श्नान्नलोपः''' (६.४.२३) इत्यस्मात् '''न''', '''लोपः''' इत्यनयोः अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्— '''अनिदितां हलः अङ्गस्य उपधायाः नः लोपः क्ङिति''' | |
|||
<big>१. <u>वञ्च्, स्रंस्, ध्वंस्, भ्रंस्, स्कन्द् इति चतुर्णां धातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः</u></big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>एषां धातूनाम् अभ्यासस्य नीक्-आगमो भवति यङि परे |</big> |
|||
अपि च स्मर्यतां यत् नकारलोपः सामान्य-अङ्गकार्यं; यङन्तसिद्धिप्रक्रियायाञ्च सामान्य-अङ्गकार्यं द्वित्वात् पूर्वमेव करणीयम् | |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>वञ्च् +यङ् → '''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यनेन ङिति प्रत्यये परे नकारलोपः → वच् + य → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → व व च्य → '''नीग्वञ्चुस्रंसुध्वंसुभ्रंसुकसपतपदस्कन्दाम्''' (७.४.८४) इत्यनेन अभ्यासस्य नीगागमः यङि परे → वनीवच्य इति यङन्तधातुः → वनीवच्यते</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
१. <u>वञ्च्, स्रंस्, ध्वंस्, भ्रंस्, स्कन्द् इति चतुर्णां धातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः</u> |
|||
<big>एवमेव—</big> |
|||
<big>स्रंस् + यङ् → '''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → '''नीग्वञ्चुस्रंसुध्वंसुभ्रंसुकसपतपदस्कन्दाम्''' (७.४.८४)</big> |
|||
<big>ध्वंस् + यङ् →</big> |
|||
एषां धातूनाम् अभ्यासस्य नीक्-आगमो भवति यङि परे | |
|||
<big>भ्रंस् + यङ् →</big> |
|||
<big>स्कन्द् + यङ् →</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
वञ्च् +यङ् → '''अनिदितां हल उपधाया क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यनेन ङिति प्रत्यये परे नकारलोपः → वच् + य → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → व वच् य → '''नीग्वञ्चुस्रंसुध्वंसुभ्रंसुकसपतपदस्कन्दाम्''' (७.४.८४) इत्यनेन अभ्यासस्य नीगागमः यङि परे → वनीवच्य इति यङन्तधातुः → वनीवच्यते |
|||
<big>'''नीग्वञ्चुस्रंसुध्वंसुभ्रंसुकसपतपदस्कन्दाम्''' (७.४.८४) = वञ्च्, स्रंस्, ध्वंस्, भ्रंस्, कस्, पत्, पद्, स्कन्द् इत्येषां धातूनाम् अभ्यासस्य नीक्-आगमो भवति यङि यङ्लुकि च | वञ्चुश्च स्रंसुश्च ध्वंसुश्च भ्रंसुश्च कसश्च पतश्च पदश्च स्कन्द च तेषामितरेतरद्वन्द्वः वञ्चुस्रंसुध्वंसुभ्रंसुकसपतपदस्कन्दः, तेषाम् | नीक् प्रथमान्तं, वञ्चुस्रंसुध्वंसुभ्रंसुकसपतपदस्कन्दां षष्ठ्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अत्र लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) इत्यस्मात् '''यङ्लुकोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं—</big> |
|||
<big>'''वञ्चुस्रंसुध्वंसुभ्रंसुकसपतपदस्कन्दाम्''' '''अङ्गस्य अभ्यासस्य नीक् यङ्लुकोः''' |</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
एवमेव— |
|||
<big>कस् ,पत्, पद् इति त्रयाणां धातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः अदुपधधातूनां स्थले प्रदर्शिता |</big> |
|||
स्रंस् +यङ् → '''अनिदितां हल उपधाया क्ङिति''' (६.४.२४) → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → '''नीग्वञ्चुस्रंसुध्वंसुभ्रंसुकसपतपदस्कन्दाम्''' (७.४.८४) |
|||
<big><br /></big> |
|||
ध्वंस् +यङ् → |
|||
<big>यथा उक्तं पूर्वं, अत्र '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) इत्यनेन अभ्यासस्य गुणः न भवति यतोहि इष्टः यङन्तधातुः यदि 'चनेकस्य' इति अभविष्यत्, तर्हि पाणिनिः साक्षात् 'नेक्' इति आगमम् अकरिष्यत् | आगमः यदा कोऽपि भवितुम् अर्हति, तदा पाणिनिः साक्षात् नेक् इति आगमं व्यधास्यत् | एतादृशात् स्वातन्त्र्यात् आगमस्य सामर्थ्यं वर्तते | अनेन सामर्थ्येन नीक् इत्युक्तं चेत्, नीक् इत्येव इष्टम् | अस्मिन् सामर्थ्ये लाघवमपि अस्ति |</big> |
|||
भ्रंस् +यङ् → |
|||
<big><br /></big> |
|||
स्कन्द् +यङ् → |
|||
<big>२. <u>दंश्, भञ्ज् चेति द्वयोः धात्वोः यङन्तधातु-सिद्धिः</u></big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>यङन्तप्रसङ्गे एतेषां धातूनाम् अभ्यासस्य अन्ते ह्रस्व-अकारः अस्ति, किन्तु धात्वन्ते अनुनासिकवर्णो नास्ति अतः '''नुगतोऽनुनासिकान्तस्य''' (७.४.८५) इत्यनेन नुगागमो न भवति | तथपि एषां नुगागमो भवति '''जपजभदहदशभञ्जपशां च''' (७.४.८६) इति विशिष्टसूत्रेण |</big> |
|||
'''नीग्वञ्चुस्रंसुध्वंसुभ्रंसुकसपतपदस्कन्दाम्''' (७.४.८४) = वञ्च्, स्रंस्, ध्वंस्, भ्रंस्, कस्, पत्, पद्, स्कन्द् इत्येषां धातूनाम् अभ्यासस्य नीक्-आगमो भवति यङि यङ्लुकि च | वञ्चुश्च स्रंसुश्च ध्वंसुश्च भ्रंसुश्च कसश्च पतश्च पदश्च स्कन्द च तेषामितरेतरद्वन्द्वः वञ्चुस्रंसुध्वंसुभ्रंसुकसपतपदस्कन्दः, तेषाम् | नीक् प्रथमान्तं, वञ्चुस्रंसुध्वंसुभ्रंसुकसपतपदस्कन्दां षष्ठ्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अत्र लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) इत्यस्मात् '''यङ्लुकोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— |
|||
<big><br /></big> |
|||
'''वञ्चुस्रंसुध्वंसुभ्रंसुकसपतपदस्कन्दाम्''' '''अङ्गस्य अभ्यासस्य नीक् यङ्लुकोः''' | |
|||
<big>दंश् + यङ् → '''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यनेन ङिति प्रत्यये परे नकारलोपः → दश् + य → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → द द श्य → '''जपजभदहदशभञ्जपशां च''' (७.४.८६) इत्यनेन अभ्यासस्य नुक्-आगमः यङि परे → दंदश्य इति यङन्तधातुः → दंदश्यते</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>'''पदान्तवच्चेति वक्तव्यम्''' इति वार्तिकस्य बलात् '''वा पदान्तस्य''' (८.४.५९) इत्यनेन परसवर्णविकल्पः—</big> |
|||
कस् ,पत्, पद् इति त्रयाणां धातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः अदुपधधातूनां स्थले प्रदर्शिता | |
|||
<big>दंश् + यङ् → → दन्दश्यते</big> |
|||
<big><br /> |
|||
भञ्ज् + यङ् → ('''पदान्तवच्चेति वक्तव्यम्''' इत्यस्मात् रूपद्वयम्)</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
यथा उक्तं पूर्वं, अत्र '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) इत्यनेन अभ्यासस्य गुणः न भवति यतोहि इष्टः यङन्तधातुः यदि 'चनेकस्य' इति अभविष्यत्, तर्हि पाणिनिः साक्षात् 'नेक्' इति आगमम् अकरिष्यत् | आगमः यदा कोऽपि भवितुम् अर्हति, तदा पाणिनिः साक्षात् नेक् इति आगमं व्यधास्यत् | एतादृशात् स्वातन्त्र्यात् आगमस्य सामर्थ्यं वर्तते | अनेन सामर्थ्येन नीक् इत्युक्तं चेत्, नीक् इत्येव इष्टम् | अस्मिन् सामर्थ्ये लाघवमपि अस्ति | |
|||
<big>'''जपजभदहदशभञ्जपशां च''' (७.४.८६) = जप्, जभ्, दह्, दश्, भञ्ज्, पश् इत्येषां धातूनाम् अभ्यासस्य नुक्-आगमो भवति यङि यङ्लुकि च | नुक् इत्यस्मिन् ककारः इत्संज्ञकः, उकारश्च उच्चारणार्थः; नुक् अनुस्वारस्य अपि उपलक्षणम् | दंश्-धातोः अस्मिन् सूत्रे अनुस्वारो नास्ति यतोहि यङलुकि दश् इत्यस्य एव द्वित्वम्; अनुनासिकत्वं न भवति | जपश्च जभश्च दहश्च दशश्च भञ्जश्च पशश्च च तेषामितरेतरद्वन्द्वः जपजभदहदशभञ्जपशः, तेषाम् | जपजभदहदशभञ्जपशां षष्ठ्यन्तं, चाव्ययं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अत्र लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) इत्यस्मात् '''यङ्लुकोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''नुगतोऽनुनासिकान्तस्य''' (७.४.८५) इत्यस्मात् '''नुक्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''जपजभदहदशभञ्जपशां च अङ्गस्य अभ्यासस्य नुक् यङ्लुकोः''' |</big> |
|||
२. <u>दंश्, भञ्ज् चेति द्वयोः धात्वोः यङन्तधातु-सिद्धिः</u> |
|||
<big>प्रश्नः उदेति यत् किमर्थं सूत्रे दंश्-धातोः अनुस्वारः न प्रदर्शितः यदि तस्य लोपः तु भवति एव '''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) इति सूत्रेण | अनयोः द्वयोः धात्वोः (दंश्, भञ्ज्) भेदः अत्र कः ? कोपि भेदः न दृश्यते यतोहि द्वयोः अपि आरम्भे एव नकारलोपो भवति | तर्हि सूत्रे भेदप्रदर्शनस्य प्रयोजनं किम् ? यङ्लुकि भेदः अस्ति | यङ्लुकि अपि द्वयोः धात्वोः प्रक्रिया तु समाना एव, केवलम् आरम्भे 'दश्' इत्येव अस्ति न तु 'दंश्', सूत्रस्य 'दश्' इति ज्ञापकत्वात् | यङ्लुकि '''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) इति सूत्रस्य प्रसक्तिर्नास्ति, अतः यङ्लुकि द्वयोः धात्वोः रूपभेदः तिष्ठति (दन्दशीति, बम्भञ्जीति), किन्तु यङि शास्त्रविहीतनकारलोपकत्वात् रूपभेदो न तिष्ठति (दन्दश्यते, बम्भज्यते) यतोहि तत्र भञ्ज् धातोः अपि नकारलोपो भवति |</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>नुगागमप्रसङ्गे '''नुगित्यनेनानुस्वारो लक्ष्यते''' इति सिद्धान्तकौमुदिवाक्यं; नाम नुक् अनुस्वारस्य (अपि) उपलक्षणम् | ‘अपि’-शब्दः केषुचित् टीकाग्रन्थेषु दीयते | तथा चेत् नकारः इत्यस्य अपि सङ्केतः, अनुस्वारस्यापि | यत्र नकारेण रूपं न सिध्यति, तत्र अनुस्वारः | यथा यंयम्यते, रंरम्यते |</big> |
|||
यङन्तप्रसङ्गे एतेषां धातूनाम् अभ्यासस्य अन्ते ह्रस्व-अकारः अस्ति, किन्तु धात्वन्ते अनुनासिकवर्णो नास्ति अतः '''नुगतोऽनुनासिकान्तस्य''' (७.४.८५) इत्यनेन नुगागमो न भवति | तथपि एषां नुगागमो भवति '''जपजभदहदशभञ्जपशां च''' (७.४.८६) इति विशिष्टसूत्रेण | |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>चित्रा-भगिन्या लक्षितं यत् '''नुगतोऽनुनासिकान्तस्य''' (७.४.८५) इति स्थले, महाभाष्ये अस्मिन् प्रसङ्गे सूचना प्राप्यते—</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
दंश् + यङ् → '''अनिदितां हल उपधाया क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यनेन ङिति प्रत्यये परे नकारलोपः → दश् + य → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → द दश् य → '''जपजभदहदशभञ्जपशां च''' (७.४.८६) इत्यनेन अभ्यासस्य नुक्-आगमः यङि परे → दंदश्य इति यङन्तधातुः → दंदश्यते |
|||
<big>नुगतोऽनुनासिकान्तस्य ।। नुकि यंयम्यते रंरम्यते इति रूपाऽसिद्धिः ।। नुकि सति यंयम्यते रंरम्यते इति रूपं न सिद्ध्यति।। अनुस्वारागमवचनात्तु सिद्धम् ।। (अनुस्वारागमवचनात्सिद्धमेतत्) । अनुस्वारागमो वक्तव्यः । एवमपीदमेव रूपं स्यात् ‐ यय्यँम्यते, (इदं न स्यात् यंयम्यते) ।। पदान्तवच्च ।। पदान्तवच्चेति वक्तव्यम् । वा पदान्तस्येति ।। (नुगतोऽनुनासिकान्तस्य) ।।</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>काशिकायामपि अयं विषयः अस्ति; तत्र न्यासटीकायामुच्यते—</big> |
|||
'''पदान्तवच्चेति वक्तव्यम्''' इति वार्तिकस्य बलात् '''वा पदान्तस्य''' (८.४.५९) इत्यनेन परसवर्णविकल्पः— |
|||
<big><br /> |
|||
दंश् + यङ् → → दन्दश्यते |
|||
यदि नुक् क्रियते, यंयम्यते इत्यादौ '''नश्चापदान्तस्य झलि''' (८.३.२४) इति झल्युच्यमानोऽनुस्वारो न सिध्यति, अझल्परत्वात् ? इत्यत आह—`नुकित्येतदनुस्वारोपलक्षणार्थं द्रष्टव्यम्` इत्युक्तम् | कथं पुनर्नुगित्येतदनुस्वारोपलक्षणार्थं शक्यते द्रष्टुम् ? इत्याह—`स्थानिना हि आदेशो लक्ष्यते` इति | नुका हि स्थानिनाऽत्रादेशोऽनुस्वार उपलक्ष्यते | तस्मादनुस्वार एवागमोऽत्र विधीयते, न तु नुक् | यंयम्यते इत्यादौ यद्यप्यझल्परताऽस्ति, तथाप्यनुस्वारः सिध्यति | एवम् '''अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः''' (८.४.५७) प्राप्नोति, इष्यते च पक्षेऽनुस्वारस्य श्रवणं, तन्न सिध्यति, अपदान्तत्वात् ? इत्यत आह—`'''पदान्तवच्च'''` इत्यादि | पदान्तवदनुस्वारो भवतीत्येतदर्थरूपं व्याख्येयमित्यर्थः | तत्रेदं व्याख्यानम्—तदन्तविधिनैवानुनासिकान्तस्यानुस्वारो भवतीति नार्थोऽन्तग्रहणेन, तत्क्रियते—पदान्तस्यानुत्वारस्य यो धर्मः स नुकोऽपि स्यादित्येवमर्थम्; तेनानुस्वारस्य पक्षे श्रवणं भविष्यतीति |</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>जप्, जभ्, दह्, पश् इति चतुर्णां धातूनां यङ्लुगन्तसिद्धिः प्रदर्शितः अदुपधधातूनां स्थले |</big> |
|||
भञ्ज् + यङ् → ('''पदान्तवच्चेति वक्तव्यम्''' इत्यस्मात् रूपद्वयम्) |
|||
<big>३. <u>अकारान्त-अभ्यासवताम् अनिदितां धातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः</u></big> |
|||
'''जपजभदहदशभञ्जपशां च''' (७.४.८६) = जप्, जभ्, दह्, दश्, भञ्ज्, पश् इत्येषां धातूनाम् अभ्यासस्य नुक्-आगमो भवति यङि यङ्लुकि च | नुक् इत्यस्मिन् ककारः इत्संज्ञकः, उकारश्च उच्चारणार्थः; नुक् अनुस्वारस्य अपि उपलक्षणम् | दंश्-धातोः अस्मिन् सूत्रे अनुस्वारो नास्ति यतोहि यङि दश् इत्यस्य एव द्वित्वम्; अनुनासिकत्वं न भवति | जपश्च जभश्च दहश्च दशश्च भञ्जश्च पशश्च च तेषामितरेतरद्वन्द्वः जपजभदहदशभञ्जपशः, तेषाम् | जपजभदहदशभञ्जपशां षष्ठ्यन्तं, चाव्ययं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अत्र लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) इत्यस्मात् '''यङ्लुकोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''नुगतोऽनुनासिकान्तस्य''' (७.४.८५) इत्यस्मात् '''नुक्''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''जपजभदहदशभञ्जपशां च अङ्गस्य अभ्यासस्य नुक् यङ्लुकोः''' | |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>येषाम् अनिदिताम् अभ्यासः अकारान्तः, तेषां नकारलोपानन्तरं '''दीर्घोऽकितः''' (७.४.८३) इत्यनेन अभ्यासस्य दीर्घादेशो भवति |</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
नुगागमप्रसङ्गे '''नुगित्यनेनानुस्वारो लक्ष्यते''' इति सिद्धान्तकौमुदिवाक्यं; नाम नुक् अनुस्वारस्य (अपि) उपलक्षणम् | ‘अपि’-शब्दः केषुचित् टीकाग्रन्थेषु दीयते | तथा चेत् नकारः इत्यस्य अपि सङ्केतः, अनुस्वारस्यापि | यत्र नकारेण रूपं न सिध्यति, तत्र अनुस्वारः | यथा यंयम्यते, रंरम्यते | |
|||
<big>चञ्च् + यङ् → '''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यनेन ङिति प्रत्यये परे नकारलोपः → चच् + य → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → च च च्य → '''दीर्घोऽकितः''' (७.४.८३) इत्यनेन अभ्यासस्य दीर्घादेशः यङि परे → चाचच्य इति यङन्तधातुः → चाचच्यते</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>एवमेव—</big> |
|||
चित्रा-भगिन्या लक्षितं यत् '''नुगतोऽनुनासिकान्तस्य''' (७.४.८५) इति स्थले, महाभाष्ये अस्मिन् प्रसङ्गे सूचना प्राप्यते— |
|||
<big><br /> |
|||
तञ्च् + यङ् →</big> |
|||
<big>त्वञ्च् + यङ् →</big> |
|||
<big>रञ्ज् + यङ् →</big> |
|||
नुगतोऽनुनासिकान्तस्य ।। नुकि यंयम्यते रंरम्यत इति रूपाऽसिद्धिः ।। नुकि सति यंयम्यते रंरम्यत इति रूपं न सिद्ध्यति।। अनुस्वारागमवचनात्तु सिद्धम् ।। (अनुस्वारागमवचनात्सिद्धमेतत्) । अनुस्वारागमो वक्तव्यः । एवमपीदमेव रूपं स्यात् ‐ यय्यँम्यते, (इदं न स्यात् यंयम्यते) ।। पदान्तवच्च ।। पदान्तवच्चेति वक्तव्यम् । वा पदान्तस्येति ।। (नुगतोऽनुनासिकान्तस्य) ।। |
|||
<big>सञ्ज् + यङ् →</big> |
|||
<big>स्वञ्ज् + यङ् →</big> |
|||
<big>मन्थ् + यङ् →</big> |
|||
काशिकायामपि अयं विषयः अस्ति; तत्र न्यासटीकायामुच्यते— |
|||
<big>ग्रन्थ् + यङ् →</big> |
|||
<big>श्रन्थ् + यङ् →</big> |
|||
यदि नुक् क्रियते, यंयम्यते इत्यादौ '''नश्चापदान्तस्य झलि''' (८.३.२४) इति झल्युच्यमानोऽनुस्वारो न सिध्यति, अझल्परत्वात् ? इत्यत आह—`नुकित्येतदनुस्वारोपलक्षणार्थं द्रष्टव्यम्` इत्युक्तम् | कथं पुनर्नुगित्येतदनुस्वारोपलक्षणार्थं शक्यते द्रष्टुम् ? इत्याह—`स्थानिना हि आदेशो लक्ष्यते` इति | नुका हि स्थानिनाऽत्रादेशोऽनुस्वार उपलक्ष्यते | तस्मादनुस्वार एवागमोऽत्र विधीयते, न तु नुक् | यंयम्यते इत्यादौ यद्यप्यझल्परताऽस्ति, तथाप्यनुस्वारः सिध्यति | एवम् '''अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः''' (८.४.५७) प्राप्नोति, इष्यते च पक्षेऽनुस्वारस्य श्रवणं, तन्न सिध्यति, अपदान्तत्वात् ? इत्यत आह—`'''पदान्तवच्च'''` इत्यादि | पदान्तवदनुस्वारो भवतीत्येतदर्थरूपं व्याख्येयमित्यर्थः | तत्रेदं व्याख्यानम्—तदन्तविधिनैवानुनासिकान्तस्यानुस्वारो भवतीति नार्थोऽन्तग्रहणेन, तत्क्रियते—पदान्तस्यानुत्वारस्य यो धर्मः स नुकोऽपि स्यादित्येवमर्थम्; तेनानुस्वारस्य पक्षे श्रवणं भविष्यतीति | |
|||
<big>स्यन्द् + यङ् →</big> |
|||
<big>बन्ध् + यङ् →</big> |
|||
<big>दम्भ् + यङ् →</big> |
|||
जप्, जभ्, दह्, पश् इति चतुर्णां धातूनां यङ्लुगन्तसिद्धिः प्रदर्शितः अदुपधधातूनां स्थले | |
|||
<big>श्रम्भ् + यङ् →</big> |
|||
<big>शंस् + यङ् →</big> |
|||
<big>भ्रंश् + यङ् →</big> |
|||
३. <u>अकारान्त-अभ्यासवताम् अनिदितां धातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः</u> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>४. <u>यङि येषाम् अनिदिताम् अभ्यासः उकारान्तः</u></big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
येषाम् अनिदिताम् अभ्यासः अकारान्तः, तेषां नकारलोपानन्तरं '''दीर्घोऽकितः''' (७.४.८३) इत्यनेन अभ्यासस्य दीर्घादेशो भवति | |
|||
<big>'''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) इत्यनेन अभ्यासस्य गुणो भवति यङि यङ्लुकि च |</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>लुञ्च् + यङ् → '''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यनेन ङिति प्रत्यये परे नकारलोपः → लुच् + य → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → लु लु च्य → '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) इत्यनेन अभ्यासस्य गुणो भवति यङि परे → लोलुच्य इति यङन्तधातुः → लोलुच्यते</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>एवमेव कुञ्च्, म्रुञ्च्, म्लुञ्च्, ग्लुञ्च्, कुन्थ्, बुन्द्, शुन्ध्, तुम्प्, त्रुम्प्, तुम्फ्, त्रुम्फ्, गुम्फ्, शुम्भ् |</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
एवमेव— |
|||
<big>५. <u>अनिदितां धातूनां नकारलोपानन्तरं ये ऋदुपधधातवः भवन्ति</u></big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
तञ्च् + यङ् → |
|||
<big>'''रीगृदुपधस्य च''' (७.४.९०) = ऋदुपधधातोः अभ्यासस्य रीक् इति आगमो भवति यङि यङ्लुकि च |</big> |
|||
त्वञ्च् + यङ् → |
|||
<big><br /></big> |
|||
रञ्ज् + यङ् → |
|||
<big>तृम्फ् → '''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यनेन ङिति प्रत्यये परे नकारलोपः → तृफ् + य → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → त तृ फ्य → '''रीगृदुपधस्य च''' (७.४.९०) इत्यनेन ऋदुपधधातोः अभ्यासस्य रीक्-आगमः यङि परे → तरीतृफ् इति यङन्तधातुः → तरीतृफ्यते</big> |
|||
सञ्ज् + यङ् → |
|||
<big><br /></big> |
|||
स्वञ्ज् + यङ् → |
|||
<big>दृम्फ् →</big> |
|||
मन्थ् + यङ् → |
|||
<big>सृम्भ् →</big> |
|||
ग्रन्थ् + यङ् → |
|||
<big>तृंह् →</big> |
|||
श्रन्थ् + यङ् → |
|||
<big><br /></big> |
|||
स्यन्द् + यङ् → |
|||
<big>'''रीगृदुपधस्य च''' (७.४.९०) = ऋदुपधधातोः अभ्यासस्य रीक् इति आगमो भवति यङि यङ्लुकि च | रीक् कित् अतः अभ्यासस्य अन्ते विधीयते | ऋत् उपधा यस्य, सः ऋदुपधः, तस्य ऋदुपधस्य | रीक् प्रथमान्तम्, ऋदुपधस्य षष्ठ्यन्तं, च अव्ययं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''अत्र लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) इत्यस्मात् '''यङ्लुकोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''ऋदुपधस्य अङ्गस्य अभ्यासस्य रीक् यङ्लुकोः''' |</big> |
|||
बन्ध् + यङ् → |
|||
दम्भ् + यङ् → |
|||
<big>अत्र प्रश्नः उदेति यत् यद्यपि उपदेशावस्थायां ऋदुपधधातवः न सन्ति, किन्तु यङि परे नकारलोपानन्तरं ऋदुपधधातवः भवन्ति । अतः अत्र '''रीगृदुपधस्य च''' (७.४.९०) इति सूत्रेण एव साक्षात् रीक्-आगमो भवति, अथवा '''रीगृत्वत इति वक्तव्यम्''' इति वार्तिकेन एव वक्तव्यं भवति ? अनेन वार्तिकेन ऋकारवतामपि धातूनाम् अभ्यासस्य रीक् इति आगमो भवति यङि यङ्लुकि च | वस्तुतस्तु जानीमः यत् औपदेशिकधातुसंज्ञा च आतिदेशिकधातुसंज्ञा चेत्यनयोः बाध्यबाधकभावो नास्ति । अतः तृम्फ् + यङ् → ’त तृ फ्य” इति स्थितौ ’ततृफ्’ इत्यस्य तदानीमपि औपदेशिकधातुसंज्ञा तिष्ठति । अस्य बलेन ऋदुपधधातुः भवति, यस्मात् '''रीगृदुपधस्य च''' (७.४.९०) इति सूत्रेण एव रीक्-आगमो भवति । तृम्फ्, दृम्फ्, सृम्भ्, तृंह् इति चतुर्णामपि धातूनां कृते एतादृशी व्यवस्था अस्ति ।</big> |
|||
श्रम्भ् + यङ् → |
|||
शंस् + यङ् → |
|||
<big>तर्हि '''रीगृत्वत इति वक्तव्यम्''' इति वार्तिकस्य आवश्यकता कुत्र भवति ? प्रच्छ, भ्रस्ज, व्रश्च, इत्येषां त्रयाणां धातूनां सम्प्रसारणानन्तरमपि ऋदुपधधातवः न भवन्ति । परन्तु रीक्-आगमः आवश्यकः । एतेषु ऋकारो जायते, किन्तु ऋदुपधधातवः न भवन्ति । अतः एषां कृते वार्तिकम् अपेक्षितम् । </big><big><br /></big> |
|||
भ्रंश् + यङ् → |
|||
<big>६. <u>क्रुञ्च्-धातोः यङन्तधातु-सिद्धिः</u></big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
४. <u>यङि येषाम् अनिदिताम् अभ्यासः उकारान्तः</u> |
|||
<big>क्रुञ्च्-धातुः ञोपधधातुः, न तु नोपधधातुः, अतः तस्य ञकारः '''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यनेन लोपो न भवति | अतः तस्य साधारणयङ्-सम्बद्धाभ्यासकार्ये '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) इत्यनेन अभ्यासस्य गुणो भवति |</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>क्रुञ्च् + यङ् → क्रु क्रु ञ्च्य → चो क्रु ञ्च्य → चोक्रुञ्च्य इति यङन्तधातुः → चोक्रुञ्च्यते</big> |
|||
'''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) इत्यनेन अभ्यासस्य गुणो भवति यङि यङ्लुकि च | |
|||
<big>अञ्च्, कुञ्च्, ग्लुञ्च्, चञ्च्, तञ्च्, त्वञ्च्, म्रुञ्च्, म्लुञ्च्, लुञ्च्, वञ्च् इत्येते सर्वे धातवः नोपधधातवः । परन्तु क्रुञ्च्-धातुः तथा नास्ति अपितु ञोपधधातुः एव । कथं ज्ञायते यत् क्रुञ्च्-धातुः ञोपधधातुः, न तु नोपधधातुः ? '''परेश्च घाङ्कयोः''' (८.२.२२) इति सूत्रस्य भाष्ये ज्ञापकं वर्तते यत् एवमस्ति । अतः किति ङिति प्रत्यये परे उपधालोपो न भवति । एतादृशौ द्वौ इदितौ धातू वर्तेते यत्र उपधायाम् अनुनासिकवर्णः अस्ति चेदपि नकारो नस्ति इति कारणतः किति ङिति प्रत्यये परे तस्य लोपो न भवति । एकः अस्ति क्रुञ्च्-धातुः; अन्यः अस्ति हम्म्-धातुः । हम्म्-धातोः उपधा-मकारस्य अनन्तरं यः मकारः वर्तते, सः तु झल्-प्रत्याहारे नास्ति; अनेन ज्ञायते यत् मूले नकारो नासीत् । नो चेत् नकारस्य स्थाने अनुस्वारः, तस्य च स्थाने मकारः अभविष्यत् । किन्तु झल्-अभावे न भवति अतः मूले उपधामकारः एव ।</big> |
|||
लुञ्च् + यङ् → '''अनिदितां हल उपधाया क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यनेन ङिति प्रत्यये परे नकारलोपः → लुच् + य → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → लु लुच् य → '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) इत्यनेन अभ्यासस्य गुणो भवति यङि परे → लोलुच्य इति यङन्तधातुः → लोलुच्यते |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>७. <u>हम्म्-धातोः यङन्तधातु-सिद्धिः</u></big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
एवमेव कुञ्च्, म्रुञ्च्, म्लुञ्च्, ग्लुञ्च्, कुन्थ्, बुन्द्, शुन्ध्, तुम्प्, त्रुम्प्, तुम्फ्, त्रुम्फ्, गुम्फ्, शुम्भ् | |
|||
<big>हम्म्-धातुः मोपधधातुः, न तु नोपधधातुः, अतः तस्य मकारः '''अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यनेन लोपो न भवति | अतः द्वित्वाभ्यासकार्यानन्तरं अनुनासिकान्तधातुं मत्वा '''नुगतोऽनुनासिकान्तस्य''' (७.४.८५) इत्यनेन अनुनासिकान्ताङ्गस्य अदन्त-अभ्यासस्य नुक्-आगमो भवति यङि |</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>हम्म् + यङ् → ह ह म्म्य → जं ह म्म्य → जंहम्म्य इति यङन्तधातुः → जंहम्म्यते</big> |
|||
५. <u>अनिदितां धातूनां नकारलोपानन्तरं ये ऋदुपधधातवः भवन्ति</u> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>'''नुगतोऽनुनासिकान्तस्य''' (७.४.८५) = अनुनासिकान्ताङ्गस्य अदन्त-अभ्यासस्य नुक्-आगमो भवति यङि यङ्लुकि च | धातोः अभ्यासस्य अन्ते अत् चेत्, धातोः अन्ते अनुनासिकहल्-वर्णः (ञ्, म्, ङ्, ण्, न्) चेत् इदं कार्यं प्रवर्तते | नुक्-आगमः कित् | ककारः इत्-संज्ञकः, उकारः उच्चारणार्थः | अनुनासिकः अन्ते यस्य तत् अनुनासिकान्तं, तस्य | नुक् प्रथमान्तं, अतः षष्ठ्यन्तम्, अनुनासिकान्तस्य षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''अत्र लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) इत्यस्मात् '''यङ्लुकोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''अनुनासिकान्तस्य''' '''अङ्गस्य अतः अभ्यासस्य नुक् यङ्लुकोः''' |</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
'''रीगृदुपधस्य च''' (७.४.९०) = ऋदुपधधातोः अभ्यासस्य रीक् इति आगमो भवति यङि यङ्लुकि च | '''रीगृत्वत इति वक्तव्यम्''' इति वार्तिकेन ऋकारवतामपि धातूनाम् अभ्यासस्य रीक् इति आगमो भवति यङि यङ्लुकि च | |
|||
<big>G. विशेष-हलन्तधातवः</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>१. चक्षिङ्-धातुः</big> |
|||
तृम्फ् → '''अनिदितां हल उपधाया क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यनेन ङिति प्रत्यये परे नकारलोपः → तृफ् + य → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → त तृफ् य → '''रीगृदुपधस्य च''' (७.४.९०) इत्यनेन ऋदुपधधातोः अभ्यासस्य रीक्-आगमः यङि परे → तरीतृफ् इति यङन्तधातुः → तरीतृफ्यते |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>चक्षिङ्-धातोः आर्धधातुकप्रत्यये परे ख्याञ्-आदेशः | किन्तु अत्र भाष्यकारो वदति यत् '''क्शादिरयमादेशः''', इत्युक्तौ आदेशः 'ख्या' न अपि तु 'ख्शा', तदा चर्त्वादेशेन 'क्शा' भवति | अपि च '''पूर्वत्रासिद्धम्''' (८.२.१) इति अधिकारे एकं वार्तिकम् अस्ति '''ख्शाञः शस्य यो वा वक्तवयः''' | अनेन ख्शाञ् इति आदेशस्य शकारस्य विकल्पेन यकारादेशो भवति | फलितार्थः अयं यत् आर्धधातुकप्रत्यये परे चक्षिङ्-धातोः स्थाने ख्याञ्, ख्शाञ् इति द्वौ आदेशौ सिद्धौ | एकवारं ख्याञ्, अपरस्मिन् पक्षे ख्शाञ् |</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
दृम्फ् → |
|||
<big>चक्ष् + यङ् → ख्या + य → ख्या ख्या य → च ख्या य → चाख्याय इति यङन्तधातुः → चाख्यायते</big> |
|||
सृम्भ् → |
|||
<big>चक्ष् + यङ् → ख्शा + य → ख्शा ख्शा य → च ख्शा य → चाक्शाय इति यङन्तधातुः → चाक्शायते</big> |
|||
तृंह् → |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>'''चक्षिङः ख्याञ्''' (२.४.५४) = चक्षिङः ख्याञादेशो भवति आर्धधातुके | चक्षिङः षष्ठ्यन्तं, ख्याञ् प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''आर्धधातुके''' (२.४.३५) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''चक्षिङः ख्याञ् आर्धधातुके''' |</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
'''रीगृदुपधस्य च''' (७.४.९०) = ऋदुपधधातोः अभ्यासस्य रीक् इति आगमो भवति यङि यङ्लुकि च | रीक् कित् अतः अभ्यासस्य अन्ते विधीयते | ऋत् उपधा यस्य, सः ऋदुपधः, तस्य ऋदुपधस्य | रीक् प्रथमान्तम्, ऋदुपधस्य षष्ठ्यन्तं, च अव्ययं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''अत्र लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) इत्यस्मात् '''यङ्लुकोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''ऋदुपधस्य अङ्गस्य अभ्यासस्य रीक् यङ्लुकोः''' | |
|||
<big>यत्र यत्र अयं धात्वादेशः विधीयते, तत्र तत्र भाष्यवाक्यं वार्तिकञ्च विधीयते | नाम सर्वेषु आर्धधातुकप्रत्ययेषु भवति, अतः आर्धधातुकप्रक्रियासम्बद्धरूपद्वयं सर्वत्र |</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>२. चाय्-धातुः</big> |
|||
६. <u>क्रुञ्च्-धातोः यङन्तधातु-सिद्धिः</u> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>'''चायः की''' (६.१.२१) इति सूत्रेण चाय्-धातोः स्थाने की-आदेशो भवति यङि परे |</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
क्रुञ्च्-धातुः ञोपधधातुः, न तु नोपधधातुः, अतः तस्य ञकारः '''अनिदितां हल उपधाया क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यनेन लोपो न भवति | अतः तस्य साधारणयङ्-सम्बद्धाभ्यासकार्ये '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) इत्यनेन अभ्यासस्य गुणो भवति | |
|||
<big>चाय् + यङ् → की य → की की य → चि की य → चेकीय इति यङन्तधातुः → चेकीयते</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>३. प्याय्-धातुः</big> |
|||
क्रुञ्च् + यङ् → क्रु क्रुञ्च् य → चो क्रुञ्च् य → चोक्रुञ्च्य इति यङन्तधातुः → चोक्रुञ्च्यते |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>'''लिङ्यङोश्च''' (६.१.२९) इति सूत्रेण प्याय्-धातोः पी-आदेशो भवति लिटि यङि च |</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
७. <u>हम्म्-धातोः यङन्तधातु-सिद्धिः</u> |
|||
<big>प्याय् + यङ् → पी पी य → पि पी य → पेपीय इति यङन्तधातुः → पेपीयते</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>४. व्रश्च्, प्रच्छ्, भ्रस्ज् इति त्रयः धातवः</big> |
|||
हम्म्-धातुः मोपधधातुः, न तु नोपधधातुः, अतः तस्य मकारः '''अनिदितां हल उपधाया क्ङिति''' (६.४.२४) इत्यनेन लोपो न भवति | अतः द्वित्वाभ्यासकार्यानन्तरं अनुनासिकान्तधातुं मत्वा '''नुगतोऽनुनासिकान्तस्य''' (७.४.८५) इत्यनेन अनुनासिकान्ताङ्गस्य अदन्त-अभ्यासस्य नुक्-आगमो भवति यङि | |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>एते त्रयः धातवः '''ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति च''' (६.१.१६) इत्यनेन सम्प्रसारणानन्तरं ऋदुपदधातवः न सन्ति चेदपि '''रीगृत्वत इति वक्तव्यम्''' इति वार्तिकेन यस्मिन् धातौ कुत्रचिदपि ऋकारः स्यात्, एतादृशस्य ऋत्ववतः धातोः अभ्यासस्य रीक्-आगमो भवति | यथा—</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
हम्म् + यङ् → ह हम्म् य → जं हम्म् य → जंहम्म्य इति यङन्तधातुः → जंहम्म्यते |
|||
<big>प्रच्छ् + यङ् → '''ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति च''' (६.१.१६) इत्यनेन सम्प्रसारणम् → '''सम्प्रसारणाच्च''' (६.१.१०८) इत्यनेन पूर्वरूपादेशः → द्वित्वाभ्यासकार्यञ्च → प पृ च्छ्य → '''रीगृत्वत इति वक्तव्यम्''' इति वार्तिकेन अभ्यासस्य रीक्-आगमः → परीपृच्छ्य इति यङन्तधातुः → परीपृच्छ्यते</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>प्रच्छ् + यङ् → पृच्छ् + य → प पृ च्छ्य → परी पृ च्छ्य → परीपृच्छ्य → परीपृच्छ्यते</big> |
|||
'''नुगतोऽनुनासिकान्तस्य''' (७.४.८५) = अनुनासिकान्ताङ्गस्य अदन्त-अभ्यासस्य नुक्-आगमो भवति यङि यङ्लुकि च | धातोः अभ्यासस्य अन्ते अत् चेत्, धातोः अन्ते अनुनासिकहल्-वर्णः (ञ्, म्, ङ्, ण्, न्) चेत् इदं कार्यं प्रवर्तते | नुक्-आगमः कित् | ककारः इत्-संज्ञकः, उकारः उच्चारणार्थः | अनुनासिकः अन्ते यस्य तत् अनुनासिकान्तं, तस्य | नुक् प्रथमान्तं, अतः षष्ठ्यन्तम्, अनुनासिकान्तस्य षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | '''अत्र लोपोऽभ्यासस्य''' (७.४.५८) इत्यस्मात् '''अभ्यासस्य''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) इत्यस्मात् '''यङ्लुकोः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''अनुनासिकान्तस्य''' '''अङ्गस्य अतः अभ्यासस्य नुक् यङ्लुकोः''' | |
|||
<big>व्रश्च् + यङ् → वृश्च् + य → व वृ श्च्य → वरी वृ श्च्य → वरीवृश्च्य → वरीवृश्च्यते</big> |
|||
<big>भ्रस्ज् + यङ् → भृस्ज् + य → ब भृ स्ज्य → बरी भृ स्ज्य → बरी भृ ज्ज्य → बरीभृज्ज्य → बरीभृज्ज्यते</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
G. विशेष-हलन्तधातवः |
|||
<u><big>अनेकाच्-धातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः</big></u> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>सूचि, सूत्रि, मूत्रि इति एभ्यः एव त्रिभ्यः धातुभ्यः यङ्-प्रत्ययः विधीयते | यङि परे, '''णेरनिटि''' (६.४.५१) इत्यनेन एतेषां धातूनां णिचः (इकारस्य) लोपो भवति |</big> |
|||
१. चक्षिङ्-धातुः |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>सूचि + यङ् → सूच् + य → सोसूच्यते</big> |
|||
<big>सूत्रि + यङ् → सूत्र् + य → सोसूत्र्यते</big> |
|||
चक्षिङ्-धातोः आर्धधातुकप्रत्यये परे ख्याञ्-आदेशः | किन्तु अत्र भाष्यकारो वदति यत् '''क्शादिरयमादेशः''', इत्युक्तौ आदेशः 'ख्या' न अपि तु 'ख्शा', तदा चर्त्वादेशेन 'क्शा' भवति | अपि च '''पूर्वत्रासिद्धम्''' (८.२.१) इति अधिकारे एकं वार्तिकम् अस्ति '''ख्शाञः शस्य यो वा वक्तवयः''' | अनेन ख्शाञ् इति आदेशस्य शकारस्य विकल्पेन यकारादेशो भवति | फलितार्थः अयं यत् आर्धधातुकप्रत्यये परे चक्षिङ्-धातोः स्थाने ख्याञ्, ख्शाञ् इति द्वौ आदेशौ सिद्धौ | एकवारं ख्याञ्, अपरस्मिन् पक्षे ख्शाञ् | |
|||
<big>मूत्रि + यङ् → मूत्र् + य → मोमूत्र्यते</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>'''सूचिसूत्रिमूत्र्यटत्यर्त्यशूर्णोतीनां यङ् वक्तव्यम्''' इति वार्त्तिकेन क्रियासमभिहारार्थे सूचि, सूत्रि, मूत्रि इत्येभ्यः त्रिभ्यः अनेकाच्-धातुभ्यः च अट्, ऋ, अश्, ऊर्णु इति चतुर्भ्यः अजादिधातुभ्यः यङ्-प्रत्ययो भवति |</big> |
|||
चक्ष् + यङ् → ख्या + य → ख्या ख्या य → च ख्या य → चाख्याय इति यङन्तधातुः → चाख्यायते |
|||
<big><br /></big> |
|||
चक्ष् + यङ् → ख्शा + य → ख्शा ख्शा य → च ख्शा य → चाक्शाय इति यङन्तधातुः → चाक्शायते |
|||
<big>'''णेरनिटि''' (६.४.५१) = यस्य आर्धधातुकप्रत्ययस्य इडागमो नास्ति, तस्मात् पूर्वं णि-प्रत्ययस्य लोपो भवति | अत्र 'णि' इत्यस्य अनुबन्धरहितत्वात् णिङ्, णिच् द्वयोः ग्रहणम्; उभयत्र 'इ' इत्येव अवशिष्यते | णेः षष्ठ्यन्तं, अनिटि सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अतो लोपः''' (६.४.४८) इत्यस्मात् '''लोपः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''आर्धधातुके''' (६.४.४६) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''णेः लोपः अनिटि आर्धधातुके''' |</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<u><big>अजादिधातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः</big></u> |
|||
'''चक्षिङः ख्याञ्''' (२.४.५४) = चक्षिङः ख्याञादेशो भवति आर्धधातुके | चक्षिङः षष्ठ्यन्तं, ख्याञ् प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''आर्धधातुके''' (२.४.३५) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''चक्षिङः ख्याञ् आर्धधातुके''' | |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>अजादेः कारणेन '''धातोरेकाचो हलादेः क्रियासमभिहारे यङ्''' (३.१.२२) इत्यनेन यङः विधानं न भवति स्म कुत्रापि | परन्तु '''सूचिसूत्रिमूत्र्यटत्यर्त्यशूर्णोतीनां यङ् वक्तव्यम्''' इति वार्त्तिकेन क्रियासमभिहारार्थे चतुर्भ्यः अजादिधातुभ्यः यङ्-प्रत्ययः विधीयते— अट्, ऋ, अश्, ऊर्णु | एतान् अतिरिच्य, अजादिधातूनां यङन्तरूपं न भवति |</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
यत्र यत्र अयं धात्वादेशः विधीयते, तत्र तत्र भाष्यवाक्यं वार्तिकञ्च विधीयते | नाम सर्वेषु आर्धधातुकप्रत्ययेषु भवति, अतः आर्धधातुकप्रक्रियासम्बद्धरूपद्वयं सर्वत्र | |
|||
<big>अश् + यङ् → अश्य → द्वित्वम् → अ श्य श्य → अ श श्य → '''दीर्घोऽकितः''' (७.४.८३) इत्यनेन अभ्यासस्य दीर्घादेशः → अशाश्यते</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>अट् + यङ् → अट्य → द्वित्वम् → अ ट्य ट्य → अ ट ट्य → '''दीर्घोऽकितः''' (७.४.८३) इत्यनेन अभ्यासस्य दीर्घादेशः → अटाट्यते</big> |
|||
२. चाय्-धातुः |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>ऊर्णु + यङ् → '''अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः''' (७.४.२५) → ऊर्णू + यङ् → द्वित्वम् → ऊर्णू नू → 'णु' इत्यस्य अभ्याससंज्ञा (यस्य द्वित्वं, तस्य अभ्याससंज्ञा) → '''हलादि शेषः''' इत्यस्य किमपि कार्यं नास्ति → '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) → ऊर्णो नू य → ऊर्णोनूयते</big> |
|||
<big><br />प्रश्नः उदेति, किमर्थं णत्वं न भवति द्वित्वसमये । अत्र सिद्धान्तकौमुद्याम् उच्यते—</big> <big>"पराः संयोगादयो नदरा द्विर्न भवन्ति । नुशब्दस्य द्वित्वम् । णत्वस्यासिद्धत्वात् ।</big><big>"</big> |
|||
'''चायः की''' (६.१.२१) इति सूत्रेण चाय्-धातोः स्थाने की-आदेशो भवति यङि परे | |
|||
<big>तर्हि मूलधातुः ’ऊर्नु’ इति अस्ति, तस्य णत्वं '''रषाभ्यां नो णः समानपदे''' (८.४.१) इत्यनेन । धातुपाठे 'ऊर्णु' इति नकारस्य कृतणत्वस्य निर्देशः, द्वित्वे कर्तव्ये तस्य णत्वस्याऽसिद्धत्वादित्यर्थः । तर्हि '''अकृतव्य़ूहाः पाणिनीयाः''' इत्यनेन न भवति यतोहि णत्वस्य निमित्तं रेफः निशिष्यमाणो नास्ति । अपि तु द्वित्वावसरे ’ऊर्नू + यङ्’ इति स्थितौ युगपत् '''रषाभ्यां नो णः समानपदे''' (८.४.१), '''सन्यङोः''' (६.१.९) इत्यनयोः प्रसक्तिः; '''पूर्वत्रासिद्धम्''' इत्यनेन '''रषाभ्यां नो णः समानपदे''' (८.४.१) इति शास्त्रम् असिद्धम् । अनेन ’नू’ इत्यव भवति अभ्यासः, ’नू’ इत्यस्य एव द्वित्वम् । द्विद्वानन्तरमेव '''रषाभ्यां नो णः समानपदे''' (८.४.१) इत्यनेन णत्वम् । ऊर्नू + यङ् → द्वित्वम् → ऊ र्नू नू → '''रषाभ्यां नो णः समानपदे''' (८.४.१) इत्यनेन णत्वम् → ऊर्णू नू य → '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) → ऊर्णो नू य → ऊर्णोनूयते ।</big> |
|||
चाय् + यङ् → की य → की की य → चि की य → चेकीय इति यङन्तधातुः → चेकीयते |
|||
<big>ऋ + यङ् → '''यङि च''' (७.४.३०) इत्यनेन ऋ-धातोः ऋकारस्य गुणादेशो भवति यङि परे (सामान्य-अङ्गकार्यम्) → अर् + य → '''अजादेर्द्वितीयस्य''' (६.१.२) इत्यस्य साहाय्येन, '''सन्यङोः''' (६.१.९) इत्यनेन यङन्तस्य धातुरनभ्यासस्य प्रथमस्यैकाच्-अवयवस्य द्वे स्तः; अजादेस्तु द्वितीयस्य → प्रथमः एकाच्-भागः ‘अ’; द्वितीयः एकाच्-भागः 'र्य' → '''न न्द्राः संयोगादयः''' (६.१.३) इत्यनेन अचः पराः संयोगादयः नदराः द्विर्न भवन्ति— '''अजादेः संयोगादयः न्द्राः''' '''न द्वे''' → अ + र्य + य इति स्यात् → परन्तु '''यकारपररेफस्य न द्वित्वनिषेधः, अरार्यते इति भाष्योदाहरणात्''' इति सिद्धान्त्कौमुदीवाक्यं; महाभाष्यग्रन्थे '''सूचिसूत्रिमूत्र्यटत्यर्त्यशूर्णोतीनां यङ् वक्तव्यम्''' इति वार्त्तिकावसरे अरार्यते इति रूपम् उदाहृतम्; अनेन प्रमाणं स्वीकृतं यत् अत्र '''न न्द्राः संयोगादयः''' (६.१.३) इत्यस्य प्रवृत्तिर्न भवति; रेफस्य इह द्वित्वनिषेधो नास्ति → अ + र्य + र्य → '''हलादिः शेषः''' (७.४.६०) → अ + र + र्य → '''दीर्घोऽकितः''' (७.४.८३) इत्यनेन अकित्-अभ्यासस्य दीर्घादेशो भवति यङि परे → अरार्य इति धातुः → अरार्य +शप् + ते → अरार्यते</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>'''यङि च''' (७.४.३०) = ऋ-धातोः च संयोगादिऋकारान्तधातोश्च ऋकारस्य गुणादेशो भवति यङि परे | यङ्-प्रत्ययस्य ङित्त्वात् '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) इत्यनेन गुणनिषेधत्वात् गुणस्य साधनार्थम् अस्य सूत्रस्य आवश्यकता अस्ति | यङि सप्तम्यन्तं, चाव्ययं, द्विपदमिदं सूत्रम् | चकारस्य बलेन '''गुणोऽर्ति-संयोगाद्योः''' (७.४.२९) इत्यस्य सम्पूर्णरीत्या अनुवृत्तिः | '''रीङृतः''' (७.४.२७) इत्यस्मात् '''ऋतः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अर्ति संयोगाद्योः अङ्गस्य ऋतः गुणः यङि''' |</big> |
|||
३. प्याय्-धातुः |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>संयोगादिऋकारान्तधातूनां प्रसङेऽपि इदं कार्यं दृष्टम् अस्माभिः—</big> |
|||
<big>स्मृ + यङ् → '''यङि च''' (७.४.३०) इत्यनेन संयोगादिऋकारान्तधातोः ऋकारस्य गुणादेशः यङि परे → स्मर् + य → '''सन्यङोः''' (६.१.९), '''एकाचो द्वे प्रथमस्य''' (६.१.१) इत्याभ्यं द्वित्वम् → स्म स्म र्य → सामान्याभ्यासकार्यम् → स स्म र्य → विशिष्टाभ्यासकार्यम् → '''दीर्घोऽकितः''' (७.४.८३) इत्यनेन अकित्-अभ्यासस्य दीर्घादेशो भवति यङि → सास्म र्य → सास्मर्यते</big> |
|||
'''लिङ्यङोश्च''' (६.१.२९) इति सूत्रेण प्याय्-धातोः पी-आदेशो भवति लिटि यङि च | |
|||
<big><br /> |
|||
अनेन सर्वे यङन्तधातवः साधिताः | सर्वत्र लट्-लकारस्य प्रथमपुरुषैकवचनान्तरूपं प्रदर्शितम् | एवमेव त्रिषु पुरुषेषु वचनेषु च, अपि च दशसु लकारेषु 'एधते' इतिवत् रूपाणि भवन्ति | यथा नी + यङ् → नेनीय इति यङन्तधातुः—</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>लटि = नेनीयते</big> |
|||
प्याय् + यङ् → पी पी य → पि पी य → पेपीय इति यङन्तधातुः → पेपीयते |
|||
<big>लोटि = नेनीयताम्</big> |
|||
<big>लङि = अनेनीयत</big> |
|||
<big>विधिलिङि = नेनीयेत</big> |
|||
४. व्रश्च्, प्रच्छ्, भ्रस्ज् इति त्रयः धातवः |
|||
<big>लिटि = नेनीयाञ्चक्रे</big> |
|||
<big>लुटि = नेनीयिता</big> |
|||
<big>लृटि = नेनीयिष्यते</big> |
|||
एते त्रयः धातवः '''ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति च''' (६.१.१६) इत्यनेन सम्प्रसारणानन्तरं ऋदुपदधातवः न सन्ति चेदपि '''रीगृत्वत इति वक्तव्यम्''' इति वार्तिकेन यस्मिन् धातौ कुत्रचिदपि ऋकारः स्यात्, एतादृशस्य ऋत्ववतः धातोः अभ्यासस्य रीक्-आगमो भवति | यथा— |
|||
<big>लृङि = अनेनीयिष्यत</big> |
|||
<big>लेटि = नेनीयिषते, नेनीयिषाते</big> |
|||
<big>आशीर्लिङि = नेनीयिषीष्ट</big> |
|||
प्रच्छ् + यङ् → '''ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति च''' (६.१.१६) इत्यनेन सम्प्रसारणम् → '''सम्प्रसारणाच्च''' (६.१.१०८) इत्यनेन पूर्वरूपादेशः → द्वित्वाभ्यासकार्यञ्च → पपृच्छ् + य → '''रीगृत्वत इति वक्तव्यम्''' इति वार्तिकेन अभ्यासस्य रीक्-आगमः → परीपृच्छ्य इति यङन्तधातुः → परीपृच्छ्यते |
|||
<big>लुङि = अनेनीयिष्ट</big> |
|||
<big><br /></big> |
|||
<big>Swarup - June 2019</big> |
|||
प्रच्छ् → पृच्छ् → प पृच्छ् → परीपृच्छ् → परीपृच्छ्य → परीपृच्छ्यते |
|||
व्रश्च् → वृश्च् → व वृश्च् → वरीवृश्च् → वरीवृश्च्य → वरीवृश्च्यते |
|||
[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/5/5a/%E0%A5%A6%E0%A5%AF_-_%E0%A4%AF%E0%A4%99%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%B5%E0%A4%83.pdf ०९_-_यङन्तधातवः.pdf] (file size: 246 KB) |
|||
भ्रस्ज् → भृस्ज् → ब भृस्ज् → बरीभृस्ज् → बरीभृज्ज् → बरीभृज्ज्य → बरीभृज्ज्यते |
|||
<u>अनेकाच्-धातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः</u> |
|||
सूचि, सूत्रि, मूत्रि इति एभ्यः एव त्रिभ्यः धातुभ्यः यङ्-प्रत्ययः विधीयते | यङि परे, '''णेरनिटि''' (६.४.५१) इत्यनेन एतेषां धातूनां णिचः (इकारस्य) लोपो भवति | |
|||
सूचि + यङ् → सूच् + य → सोसूच्यते |
|||
सूत्रि + यङ् → सूत्र् + य → सोसूत्र्यते |
|||
मूत्रि + यङ् → मूत्र् + य → मोमूत्र्यते |
|||
'''सूचिसूत्रिमूत्र्यटत्यर्त्यशूर्णोतीनां यङ् वक्तव्यम्''' इति वार्त्तिकेन क्रियासमभिहारार्थे सूचि, सूत्रि, मूत्रि इत्येभ्यः त्रिभ्यः अनेकाच्-धातुभ्यः च अट्, ऋ, अश्, ऊर्णु इति चतुर्भ्यः अजादिधातुभ्यः यङ्-प्रत्ययो भवति | |
|||
'''णेरनिटि''' (६.४.५१) = यस्य आर्धधातुकप्रत्ययस्य इडागमो नास्ति, तस्मात् पूर्वं णि-प्रत्ययस्य लोपो भवति | अत्र 'णि' इत्यस्य अनुबन्धरहितत्वात् णिङ्, णिच् द्वयोः ग्रहणम्; उभयत्र 'इ' इत्येव अवशिष्यते | णेः षष्ठ्यन्तं, अनिटि सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''अतो लोपः''' (६.४.४८) इत्यस्मात् '''लोपः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''आर्धधातुके''' (६.४.४६) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— '''णेः लोपः अनिटि आर्धधातुके''' | |
|||
<u>अजादिधातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः</u> |
|||
अजादेः कारणेन '''धातोरेकाचो हलादेः क्रियासमभिहारे यङ्''' (३.१.२२) इत्यनेन यङः विधानं न भवति स्म कुत्रापि | परन्तु '''सूचिसूत्रिमूत्र्यटत्यर्त्यशूर्णोतीनां यङ् वक्तव्यम्''' इति वार्त्तिकेन क्रियासमभिहारार्थे चतुर्भ्यः अजादिधातुभ्यः यङ्-प्रत्ययः विधीयते— अट्, ऋ, अश्, ऊर्णु | एतान् अतिरिच्य, अजादिधातूनां यङन्तरूपं न भवति | |
|||
अश् + यङ् → अश्य → द्वित्वम् → अ श्य श्य → अ श श्य → '''दीर्घोऽकितः''' (७.४.८३) इत्यनेन अभ्यासस्य दीर्घादेशः → अशाश्यते |
|||
अट् + यङ् → अट्य → द्वित्वम् → अ ट्य ट्य → अ ट ट्य → '''दीर्घोऽकितः''' (७.४.८३) इत्यनेन अभ्यासस्य दीर्घादेशः → अटाट्यते |
|||
ऊर्णु + यङ् → '''अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः''' (७.४.२५) → ऊर्णू + यङ् → द्वित्वम् → ऊर्णू नू → 'णु' इत्यस्य अभ्याससंज्ञा (यस्य द्वित्वं, तस्य अभ्याससंज्ञा) → '''हलादि शेषः''' इत्यस्य किमपि कार्यं नास्ति → '''गुणो यङ्लुकोः''' (७.४.८२) → ऊर्णो नू य → ऊर्णोनूयते |
|||
ऋ + यङ् → '''यङि च''' (७.४.३०) इत्यनेन ऋ-धातोः ऋकारस्य गुणादेशो भवति यङि परे (सामान्य-अङ्गकार्यम्) → अर् + य → '''अजादेर्द्वितीयस्य''' (६.१.२) इत्यस्य साहाय्येन, '''सन्यङोः''' (६.१.९) इत्यनेन यङन्तस्य धातुरनभ्यासस्य प्रथमस्यैकाच्-अवयवस्य द्वे स्तः; अजादेस्तु द्वितीयस्य → प्रथमः एकाच्-भागः ‘अ’; द्वितीयः एकाच्-भागः 'र्य' → '''न न्द्राः संयोगादयः''' (६.१.३) इत्यनेन अचः पराः संयोगादयः नदराः द्विर्न भवन्ति— '''अजादेः संयोगादयः न्द्राः''' '''न द्वे''' → अ + र्य + य इति स्यात् → परन्तु '''यकारपररेफस्य न द्वित्वनिषेधः, अरार्यते इति भाष्योदाहरणात्''' इति सिद्धान्त्कौमुदीवाक्यं; महाभाष्यग्रन्थे '''सूचिसूत्रिमूत्र्यटत्यर्त्यशूर्णोतीनां यङ् वक्तव्यम्''' इति वार्त्तिकावसरे अरार्यते इति रूपम् उदाहृतम्; अनेन प्रमाणं स्वीकृतं यत् अत्र '''न न्द्राः संयोगादयः''' (६.१.३) इत्यस्य प्रवृत्तिर्न भवति; रेफस्य इह द्वित्वनिषेधो नास्ति → अ + र्य + र्य → '''हलादिः शेषः''' (७.४.६०) → अ + र + र्य → '''दीर्घोऽकितः''' (७.४.८३) इत्यनेन अकित्-अभ्यासस्य दीर्घादेशो भवति यङि परे → अरार्य इति धातुः → अरार्य +शप् + ते → अरार्यते |
|||
'''यङि च''' (७.४.३०) = ऋ-धातोः च संयोगादिऋकारान्तधातोश्च ऋकारस्य गुणादेशो भवति यङि परे | यङ्-प्रत्ययस्य ङित्त्वात् '''क्क्ङिति च''' (१.१.५) इत्यनेन गुणनिषेधत्वात् गुणस्य साधनार्थम् अस्य सूत्रस्य आवश्यकता अस्ति | यङि सप्तम्यन्तं, चाव्ययं, द्विपदमिदं सूत्रम् | चकारस्य बलेन '''गुणोऽर्ति-संयोगाद्योः''' (७.४.२९) इत्यस्य सम्पूर्णरीत्या अनुवृत्तिः | '''रीङृतः''' (७.४.२७) इत्यस्मात् '''ऋतः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''अङ्गस्य''' (६.४.१) अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— '''अर्ति संयोगाद्योः अङ्गस्य ऋतः गुणः यङि''' | |
|||
संयोगादिऋकारान्तधातूनां प्रसङेऽपि इदं कार्यं दृष्टम् अस्माभिः— |
|||
स्मृ + यङ् → '''यङि च''' (७.४.३०) इत्यनेन संयोगादिऋकारान्तधातोः ऋकारस्य गुणादेशः यङि परे → स्मर् + य → '''सन्यङोः''' (६.१.९), '''एकाचो द्वे प्रथमस्य''' (६.१.१) इत्याभ्यं द्वित्वम् → स्म + स्मर् + य → सामान्याभ्यासकार्यम् → स + स्मर् +य → विशिष्टाभ्यासकार्यम् → '''दीर्घोऽकितः''' (७.४.८३) इत्यनेन अकित्-अभ्यासस्य दीर्घादेशो भवति यङि → सास्मर् + य → सास्मर्यते |
|||
अनेन सर्वे यङन्तधातवः साधिताः | सर्वत्र लट्-लकारस्य प्रथमपुरुषैकवचनान्तरूपं प्रदर्शितम् | एवमेव त्रिषु पुरुषेषु वचनेषु च, अपि च दशसु लकारेषु 'एधते' इतिवत् रूपाणि भवन्ति | यथा नी + यङ् → नेनीय इति यङन्तधातुः— |
|||
लटि = नेनीयते |
|||
लोटि = नेनीयताम् |
|||
लङि = अनेनीयत |
|||
विधिलिङि = नेनीयेत |
|||
लिटि = नेनीयाञ्चक्रे |
|||
लुटि = नेनीयिता |
|||
लृटि = नेनीयिष्यते |
|||
लृङि = अनेनीयिष्यत |
|||
लेटि = नेनीयिषते, नेनीयिषाते |
|||
आशीर्लिङि = नेनीयिषीष्ट |
|||
लुङि = अनेनीयिष्ट |
|||
Swarup - June 2019 |
|||
|} |
Latest revision as of 17:14, 10 July 2022
C. इदुपधधातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः
भिद् + यङ् → पुगन्तलघूपधस्य च (७.३.८६) → क्क्ङिति च (१.१.५) → भिद् + य → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → बि भि + द्य → गुणो यङ्लुकोः (७.४.८२) → बेभिद्य इति यङन्तधातुः → बेभिद्यते
एवमेव—
छिद् + यङ् → → चिच्छिद् + य →
मिद् + यङ् →
चित् + यङ् →
D. उदुपधधातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः
बुध् + यङ् → पुगन्तलघूपधस्य च (७.३.८६) → क्क्ङिति च (१.१.५) → बुध् + य → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → बुबु + ध्य → गुणो यङ्लुकोः (७.४.८२) → बोबुध्य इति यङन्तधातुः → बोबुध्यते
एवमेव—
रुध् + यङ् →
लुभ् + यङ् →
E. ऋदुपधधातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः
रीगृदुपधस्य च (७.४.९०) इत्यनेन ऋदुपधधातोः अभ्यासस्य रीक् इति आगमो भवति यङि परे |
नृत् + यङ् → न नृ + त्य → रीगृदुपधस्य च (७.४.९०) → नरी नृ + त्य → नरीनृत्य इति यङन्तधातुः → नरीनृत्यते
रीगृदुपधस्य च (७.४.९०) = ऋदुपधधातोः अभ्यासस्य रीक् इति आगमो भवति यङि यङ्लुकि च | रीक् कित् अतः अभ्यासस्य अन्ते विधीयते | ऋत् उपधा यस्य, सः ऋदुपधः, तस्य ऋदुपधस्य | रीक् प्रथमान्तम्, ऋदुपधस्य षष्ठ्यन्तं, च अव्ययं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | अत्र लोपोऽभ्यासस्य (७.४.५८) इत्यस्मात् अभ्यासस्य इत्यस्य अनुवृत्तिः | गुणो यङ्लुकोः (७.४.८२) इत्यस्मात् यङ्लुकोः इत्यस्य अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— ऋदुपधस्य अङ्गस्य अभ्यासस्य रीक् यङ्लुकोः |
एवमेव—
तृप् + यङ् →
वृध् + यङ् →
शृध् + यङ् →
कृष् + यङ् →
मृष् + यङ् →
वृत् + यङ् →
कृप्-धातुः इति विशेषः—
कृपेश्च अवकल्कने (विचारं करोति, चिन्तनं करोति) | कृपेश्च इति धातुः चुरादिगणे अस्ति, लटि कल्पति/कल्पयति/कल्पयते । कृपू सामर्थ्ये (समर्थः भवति) भ्वादिगणे, लटि कल्पते । उभयत्र कृपो रो लः (८.२.१८) इत्यनेन लत्वम् ।
कृपो रो लः (८.२.१८) = कृप्-धातोः रेफस्य लकारादेशो भवति | र इति श्रुतिसामान्यं बोध्यम् | तेन यः केवलो रेफः, यश्च ऋकारस्थः तयोः द्वयोः अपि ग्रहणम् | लः इत्यपि श्रुतिसामान्यमेव | अतः आहत्य कृप्-धातोः यदा (गुणादेशं कृत्वा) रेफो भवति, तस्य रेफस्य स्थाने लकारादेशः; पुनः कृप्-धातोः ऋकारस्य यः रेफ-सदृश-अंशः, तस्य स्थाने लसदृश-अंशादेशो भवति— नाम ऋ-स्थाने ऌ | सूत्रे कृपो → कृप + उः इति विच्छेदः | कृप लुप्तषष्ठीकं पदम्, उः षष्ठ्यन्तं, रः षष्ठ्यन्तं, लः प्रथमान्तं, अनेकपदमिदं सूत्रम् | कृपः इत्यस्य द्विवारम् आवृत्तिः | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम्— कृपः उः कृपः रः लः |
कृप्-धातोः द्वित्वाभ्यासकार्यं यथासामान्यम् | अस्मिन् क्रमे रीगृदुपधस्य च (७.४.९०) इत्यनेन रीक् इति आगमो भवति | तदा कृपो रो लः (८.२.१८) इत्यनेन अभ्यासस्य रेफस्थाने लकारः, धातोः च ऋकारस्थाने ऌ-कारः |
कृप् + यङ् → क कृ + प्य → च कृ + प्य → चरीकृ + प्य→ चलीकॢप्य इति यङन्तधातुः → चलीकॢप्यते
तर्हि कृपो रो लः (८.२.१८) इति सूत्रेण, आहत्य कृप्-धातोः रेफस्य लकारादेशः; कृप्-धातोः ऋकारस्य अंशः यः रेफसदृशः, तस्य स्थाने लकारसदृशादेशो भवति | यत्र कृप्-धातोः उपधायाः गुणः भवति कर्प्, तत्र रेफस्य स्थाने लकारादेशः अतः कल्प् इति फलं; यत्र उपधागुणो न भवति, तत्र कृप् इत्यस्य ऋकारस्य स्थाने ऌकारदेशः अतः कॢप् इति फलम् | दृष्टान्तत्वेन अपरेषु स्थलेषु कथम् अनेन सूत्रेण रूपं सिध्यति इत्यत्र प्रदर्श्यते—
लटि कल्पयति/ते | कृप् + णिच् → पुगन्तलघूपधस्य च (७.३.८६) इत्यनेन उपधायां लघु-इकः गुणः → कर्प् + इ → कृपो रो लः (८.२.१८) इत्यनेन रेफस्य स्थाने लकारादेशः → कल्प् + इ → कल्पि इति धातुः → कल्पि + शप् → कल्पय इति अङ्गम् → कल्पय + ति → कल्पयति/ते
लिट्-लकारे गुणनिषेधत्वात् ऋकारस्य उदाहरणम्—
लिटि चकॢपे | कृप् + ए → द्वित्वम् अभ्यासकार्यम् च → चकृप् + ए → कृपो रो लः (८.२.१८) इत्यनेन ऋकारस्य स्थाने ऌकारादेशः → चकॢप् + ए → चकॢपे
प्रश्नः उदेति यदि रेफस्य स्थाने लकारस्तु भवति एव, तर्हि किमर्थं मूलधातौ उपदेशावस्थायां कॢप् न स्यात् ? उत्तरम् अस्ति यत् वेदे तस्य ऋकारस्य महत्त्वं वर्तते | वेदे उच्चारणार्थं प्रत्येकं स्वरस्य विशिष्टम् इङ्गितम् | अतः वेदे अयं धातुः ऋदुपधधातुः भवेत् |
F. अनिदित्-धातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः
पाणिनेः धातुपाठे अनिदित्-धातवः इमे—
अञ्च् | कुञ्च् | ग्लुञ्च् | चञ्च् | तञ्च् | त्वञ्च् | म्रुञ्च् | म्लुञ्च् | लुञ्च् | वञ्च् |
अञ्ज् | रञ्ज् | भञ्ज् | सञ्ज् | ष्वञ्ज् | कुन्थ् | ग्रन्थ् | मन्थ् | श्रन्थ् | उन्द् |
बुन्द् | स्कन्द् | स्यन्द् | इन्ध् | बन्ध् | शुन्ध् | तुम्प् | त्रुम्प् | ऋम्फ् | गुम्फ् |
तुम्फ् | त्रुम्फ् | तृम्फ् | दृम्फ् | उम्भ् | दम्भ् | शुम्भ् | श्रम्भ् | षृम्भ् | स्रम्भ् |
दंश् | भ्रंश् | ध्वंस् | भ्रंस् | शंस् | स्रंस् | तृन्ह् |
धेयं यत् एषु अञ्च्, अञ्ज्, इन्ध्,उन्द्, उम्भ्, ऋम्फ् इत्येते धातवः अजादयः अतः एभ्यः यङ्-प्रत्ययः न भवति यतोहि हलादि-एकाच्-धातुभ्यः एव यङ् इति सामान्यनियमः | अवशिष्ट-अनिदित्-धातुभिः कथं यङन्तधातवः सिध्यन्ति इति अग्रे प्रदर्श्यते |
प्रथमतया स्मर्यतां यत् अनिदितां धातूनां नकारलोपो भवति—
अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति (६.४.२४) = येषां हलन्त-धातूनां ह्रस्व-इकारस्य इत्-संज्ञा नास्ति, तेषाम् उपधायां नकारः अस्ति चेत्, तस्य नकारस्य लोपः भवति किति ङिति प्रत्यये परे | इत् इत् अस्ति येषाम् ते इदितः, न इदितः, अनिदितः, बहुव्रीहिगर्भः नञ्तत्पुरुषसमासः, तेषाम् अनिदिताम् | क् च ङ् च तयोः इतरेतरद्वन्द्वः क्ङौ | क्ङौ इतौ यस्य सः क्ङित्, द्वन्द्वगर्भः बहुव्रीहिसमासः, तस्मिन् क्ङिति | अनिदितां षष्ठ्यन्तं, हलः षष्ठ्यन्तम्, उपधाया षष्ठ्यन्तं, क्ङिति सप्तम्यन्तम्, अनेकपदमिदं सूत्रम् | श्नान्नलोपः (६.४.२३) इत्यस्मात् न, लोपः इत्यनयोः अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहित-सूत्रम्— अनिदितां हलः अङ्गस्य उपधायाः नः लोपः क्ङिति |
अपि च स्मर्यतां यत् नकारलोपः सामान्य-अङ्गकार्यं; यङन्तसिद्धिप्रक्रियायाञ्च सामान्य-अङ्गकार्यं द्वित्वात् पूर्वमेव करणीयम् |
१. वञ्च्, स्रंस्, ध्वंस्, भ्रंस्, स्कन्द् इति चतुर्णां धातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः
एषां धातूनाम् अभ्यासस्य नीक्-आगमो भवति यङि परे |
वञ्च् +यङ् → अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति (६.४.२४) इत्यनेन ङिति प्रत्यये परे नकारलोपः → वच् + य → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → व व च्य → नीग्वञ्चुस्रंसुध्वंसुभ्रंसुकसपतपदस्कन्दाम् (७.४.८४) इत्यनेन अभ्यासस्य नीगागमः यङि परे → वनीवच्य इति यङन्तधातुः → वनीवच्यते
एवमेव—
स्रंस् + यङ् → अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति (६.४.२४) → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → नीग्वञ्चुस्रंसुध्वंसुभ्रंसुकसपतपदस्कन्दाम् (७.४.८४)
ध्वंस् + यङ् →
भ्रंस् + यङ् →
स्कन्द् + यङ् →
नीग्वञ्चुस्रंसुध्वंसुभ्रंसुकसपतपदस्कन्दाम् (७.४.८४) = वञ्च्, स्रंस्, ध्वंस्, भ्रंस्, कस्, पत्, पद्, स्कन्द् इत्येषां धातूनाम् अभ्यासस्य नीक्-आगमो भवति यङि यङ्लुकि च | वञ्चुश्च स्रंसुश्च ध्वंसुश्च भ्रंसुश्च कसश्च पतश्च पदश्च स्कन्द च तेषामितरेतरद्वन्द्वः वञ्चुस्रंसुध्वंसुभ्रंसुकसपतपदस्कन्दः, तेषाम् | नीक् प्रथमान्तं, वञ्चुस्रंसुध्वंसुभ्रंसुकसपतपदस्कन्दां षष्ठ्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | अत्र लोपोऽभ्यासस्य (७.४.५८) इत्यस्मात् अभ्यासस्य इत्यस्य अनुवृत्तिः | गुणो यङ्लुकोः (७.४.८२) इत्यस्मात् यङ्लुकोः इत्यस्य अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं—
वञ्चुस्रंसुध्वंसुभ्रंसुकसपतपदस्कन्दाम् अङ्गस्य अभ्यासस्य नीक् यङ्लुकोः |
कस् ,पत्, पद् इति त्रयाणां धातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः अदुपधधातूनां स्थले प्रदर्शिता |
यथा उक्तं पूर्वं, अत्र गुणो यङ्लुकोः (७.४.८२) इत्यनेन अभ्यासस्य गुणः न भवति यतोहि इष्टः यङन्तधातुः यदि 'चनेकस्य' इति अभविष्यत्, तर्हि पाणिनिः साक्षात् 'नेक्' इति आगमम् अकरिष्यत् | आगमः यदा कोऽपि भवितुम् अर्हति, तदा पाणिनिः साक्षात् नेक् इति आगमं व्यधास्यत् | एतादृशात् स्वातन्त्र्यात् आगमस्य सामर्थ्यं वर्तते | अनेन सामर्थ्येन नीक् इत्युक्तं चेत्, नीक् इत्येव इष्टम् | अस्मिन् सामर्थ्ये लाघवमपि अस्ति |
२. दंश्, भञ्ज् चेति द्वयोः धात्वोः यङन्तधातु-सिद्धिः
यङन्तप्रसङ्गे एतेषां धातूनाम् अभ्यासस्य अन्ते ह्रस्व-अकारः अस्ति, किन्तु धात्वन्ते अनुनासिकवर्णो नास्ति अतः नुगतोऽनुनासिकान्तस्य (७.४.८५) इत्यनेन नुगागमो न भवति | तथपि एषां नुगागमो भवति जपजभदहदशभञ्जपशां च (७.४.८६) इति विशिष्टसूत्रेण |
दंश् + यङ् → अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति (६.४.२४) इत्यनेन ङिति प्रत्यये परे नकारलोपः → दश् + य → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → द द श्य → जपजभदहदशभञ्जपशां च (७.४.८६) इत्यनेन अभ्यासस्य नुक्-आगमः यङि परे → दंदश्य इति यङन्तधातुः → दंदश्यते
पदान्तवच्चेति वक्तव्यम् इति वार्तिकस्य बलात् वा पदान्तस्य (८.४.५९) इत्यनेन परसवर्णविकल्पः—
दंश् + यङ् → → दन्दश्यते
भञ्ज् + यङ् → (पदान्तवच्चेति वक्तव्यम् इत्यस्मात् रूपद्वयम्)
जपजभदहदशभञ्जपशां च (७.४.८६) = जप्, जभ्, दह्, दश्, भञ्ज्, पश् इत्येषां धातूनाम् अभ्यासस्य नुक्-आगमो भवति यङि यङ्लुकि च | नुक् इत्यस्मिन् ककारः इत्संज्ञकः, उकारश्च उच्चारणार्थः; नुक् अनुस्वारस्य अपि उपलक्षणम् | दंश्-धातोः अस्मिन् सूत्रे अनुस्वारो नास्ति यतोहि यङलुकि दश् इत्यस्य एव द्वित्वम्; अनुनासिकत्वं न भवति | जपश्च जभश्च दहश्च दशश्च भञ्जश्च पशश्च च तेषामितरेतरद्वन्द्वः जपजभदहदशभञ्जपशः, तेषाम् | जपजभदहदशभञ्जपशां षष्ठ्यन्तं, चाव्ययं, द्विपदमिदं सूत्रम् | अत्र लोपोऽभ्यासस्य (७.४.५८) इत्यस्मात् अभ्यासस्य इत्यस्य अनुवृत्तिः | गुणो यङ्लुकोः (७.४.८२) इत्यस्मात् यङ्लुकोः इत्यस्य अनुवृत्तिः | नुगतोऽनुनासिकान्तस्य (७.४.८५) इत्यस्मात् नुक् इत्यस्य अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— जपजभदहदशभञ्जपशां च अङ्गस्य अभ्यासस्य नुक् यङ्लुकोः |
प्रश्नः उदेति यत् किमर्थं सूत्रे दंश्-धातोः अनुस्वारः न प्रदर्शितः यदि तस्य लोपः तु भवति एव अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति (६.४.२४) इति सूत्रेण | अनयोः द्वयोः धात्वोः (दंश्, भञ्ज्) भेदः अत्र कः ? कोपि भेदः न दृश्यते यतोहि द्वयोः अपि आरम्भे एव नकारलोपो भवति | तर्हि सूत्रे भेदप्रदर्शनस्य प्रयोजनं किम् ? यङ्लुकि भेदः अस्ति | यङ्लुकि अपि द्वयोः धात्वोः प्रक्रिया तु समाना एव, केवलम् आरम्भे 'दश्' इत्येव अस्ति न तु 'दंश्', सूत्रस्य 'दश्' इति ज्ञापकत्वात् | यङ्लुकि अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति (६.४.२४) इति सूत्रस्य प्रसक्तिर्नास्ति, अतः यङ्लुकि द्वयोः धात्वोः रूपभेदः तिष्ठति (दन्दशीति, बम्भञ्जीति), किन्तु यङि शास्त्रविहीतनकारलोपकत्वात् रूपभेदो न तिष्ठति (दन्दश्यते, बम्भज्यते) यतोहि तत्र भञ्ज् धातोः अपि नकारलोपो भवति |
नुगागमप्रसङ्गे नुगित्यनेनानुस्वारो लक्ष्यते इति सिद्धान्तकौमुदिवाक्यं; नाम नुक् अनुस्वारस्य (अपि) उपलक्षणम् | ‘अपि’-शब्दः केषुचित् टीकाग्रन्थेषु दीयते | तथा चेत् नकारः इत्यस्य अपि सङ्केतः, अनुस्वारस्यापि | यत्र नकारेण रूपं न सिध्यति, तत्र अनुस्वारः | यथा यंयम्यते, रंरम्यते |
चित्रा-भगिन्या लक्षितं यत् नुगतोऽनुनासिकान्तस्य (७.४.८५) इति स्थले, महाभाष्ये अस्मिन् प्रसङ्गे सूचना प्राप्यते—
नुगतोऽनुनासिकान्तस्य ।। नुकि यंयम्यते रंरम्यते इति रूपाऽसिद्धिः ।। नुकि सति यंयम्यते रंरम्यते इति रूपं न सिद्ध्यति।। अनुस्वारागमवचनात्तु सिद्धम् ।। (अनुस्वारागमवचनात्सिद्धमेतत्) । अनुस्वारागमो वक्तव्यः । एवमपीदमेव रूपं स्यात् ‐ यय्यँम्यते, (इदं न स्यात् यंयम्यते) ।। पदान्तवच्च ।। पदान्तवच्चेति वक्तव्यम् । वा पदान्तस्येति ।। (नुगतोऽनुनासिकान्तस्य) ।।
काशिकायामपि अयं विषयः अस्ति; तत्र न्यासटीकायामुच्यते—
यदि नुक् क्रियते, यंयम्यते इत्यादौ नश्चापदान्तस्य झलि (८.३.२४) इति झल्युच्यमानोऽनुस्वारो न सिध्यति, अझल्परत्वात् ? इत्यत आह—`नुकित्येतदनुस्वारोपलक्षणार्थं द्रष्टव्यम्` इत्युक्तम् | कथं पुनर्नुगित्येतदनुस्वारोपलक्षणार्थं शक्यते द्रष्टुम् ? इत्याह—`स्थानिना हि आदेशो लक्ष्यते` इति | नुका हि स्थानिनाऽत्रादेशोऽनुस्वार उपलक्ष्यते | तस्मादनुस्वार एवागमोऽत्र विधीयते, न तु नुक् | यंयम्यते इत्यादौ यद्यप्यझल्परताऽस्ति, तथाप्यनुस्वारः सिध्यति | एवम् अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः (८.४.५७) प्राप्नोति, इष्यते च पक्षेऽनुस्वारस्य श्रवणं, तन्न सिध्यति, अपदान्तत्वात् ? इत्यत आह—`पदान्तवच्च` इत्यादि | पदान्तवदनुस्वारो भवतीत्येतदर्थरूपं व्याख्येयमित्यर्थः | तत्रेदं व्याख्यानम्—तदन्तविधिनैवानुनासिकान्तस्यानुस्वारो भवतीति नार्थोऽन्तग्रहणेन, तत्क्रियते—पदान्तस्यानुत्वारस्य यो धर्मः स नुकोऽपि स्यादित्येवमर्थम्; तेनानुस्वारस्य पक्षे श्रवणं भविष्यतीति |
जप्, जभ्, दह्, पश् इति चतुर्णां धातूनां यङ्लुगन्तसिद्धिः प्रदर्शितः अदुपधधातूनां स्थले |
३. अकारान्त-अभ्यासवताम् अनिदितां धातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः
येषाम् अनिदिताम् अभ्यासः अकारान्तः, तेषां नकारलोपानन्तरं दीर्घोऽकितः (७.४.८३) इत्यनेन अभ्यासस्य दीर्घादेशो भवति |
चञ्च् + यङ् → अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति (६.४.२४) इत्यनेन ङिति प्रत्यये परे नकारलोपः → चच् + य → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → च च च्य → दीर्घोऽकितः (७.४.८३) इत्यनेन अभ्यासस्य दीर्घादेशः यङि परे → चाचच्य इति यङन्तधातुः → चाचच्यते
एवमेव—
तञ्च् + यङ् →
त्वञ्च् + यङ् →
रञ्ज् + यङ् →
सञ्ज् + यङ् →
स्वञ्ज् + यङ् →
मन्थ् + यङ् →
ग्रन्थ् + यङ् →
श्रन्थ् + यङ् →
स्यन्द् + यङ् →
बन्ध् + यङ् →
दम्भ् + यङ् →
श्रम्भ् + यङ् →
शंस् + यङ् →
भ्रंश् + यङ् →
४. यङि येषाम् अनिदिताम् अभ्यासः उकारान्तः
गुणो यङ्लुकोः (७.४.८२) इत्यनेन अभ्यासस्य गुणो भवति यङि यङ्लुकि च |
लुञ्च् + यङ् → अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति (६.४.२४) इत्यनेन ङिति प्रत्यये परे नकारलोपः → लुच् + य → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → लु लु च्य → गुणो यङ्लुकोः (७.४.८२) इत्यनेन अभ्यासस्य गुणो भवति यङि परे → लोलुच्य इति यङन्तधातुः → लोलुच्यते
एवमेव कुञ्च्, म्रुञ्च्, म्लुञ्च्, ग्लुञ्च्, कुन्थ्, बुन्द्, शुन्ध्, तुम्प्, त्रुम्प्, तुम्फ्, त्रुम्फ्, गुम्फ्, शुम्भ् |
५. अनिदितां धातूनां नकारलोपानन्तरं ये ऋदुपधधातवः भवन्ति
रीगृदुपधस्य च (७.४.९०) = ऋदुपधधातोः अभ्यासस्य रीक् इति आगमो भवति यङि यङ्लुकि च |
तृम्फ् → अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति (६.४.२४) इत्यनेन ङिति प्रत्यये परे नकारलोपः → तृफ् + य → द्वित्वाभ्यासकार्यम् → त तृ फ्य → रीगृदुपधस्य च (७.४.९०) इत्यनेन ऋदुपधधातोः अभ्यासस्य रीक्-आगमः यङि परे → तरीतृफ् इति यङन्तधातुः → तरीतृफ्यते
दृम्फ् →
सृम्भ् →
तृंह् →
रीगृदुपधस्य च (७.४.९०) = ऋदुपधधातोः अभ्यासस्य रीक् इति आगमो भवति यङि यङ्लुकि च | रीक् कित् अतः अभ्यासस्य अन्ते विधीयते | ऋत् उपधा यस्य, सः ऋदुपधः, तस्य ऋदुपधस्य | रीक् प्रथमान्तम्, ऋदुपधस्य षष्ठ्यन्तं, च अव्ययं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | अत्र लोपोऽभ्यासस्य (७.४.५८) इत्यस्मात् अभ्यासस्य इत्यस्य अनुवृत्तिः | गुणो यङ्लुकोः (७.४.८२) इत्यस्मात् यङ्लुकोः इत्यस्य अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— ऋदुपधस्य अङ्गस्य अभ्यासस्य रीक् यङ्लुकोः |
अत्र प्रश्नः उदेति यत् यद्यपि उपदेशावस्थायां ऋदुपधधातवः न सन्ति, किन्तु यङि परे नकारलोपानन्तरं ऋदुपधधातवः भवन्ति । अतः अत्र रीगृदुपधस्य च (७.४.९०) इति सूत्रेण एव साक्षात् रीक्-आगमो भवति, अथवा रीगृत्वत इति वक्तव्यम् इति वार्तिकेन एव वक्तव्यं भवति ? अनेन वार्तिकेन ऋकारवतामपि धातूनाम् अभ्यासस्य रीक् इति आगमो भवति यङि यङ्लुकि च | वस्तुतस्तु जानीमः यत् औपदेशिकधातुसंज्ञा च आतिदेशिकधातुसंज्ञा चेत्यनयोः बाध्यबाधकभावो नास्ति । अतः तृम्फ् + यङ् → ’त तृ फ्य” इति स्थितौ ’ततृफ्’ इत्यस्य तदानीमपि औपदेशिकधातुसंज्ञा तिष्ठति । अस्य बलेन ऋदुपधधातुः भवति, यस्मात् रीगृदुपधस्य च (७.४.९०) इति सूत्रेण एव रीक्-आगमो भवति । तृम्फ्, दृम्फ्, सृम्भ्, तृंह् इति चतुर्णामपि धातूनां कृते एतादृशी व्यवस्था अस्ति ।
तर्हि रीगृत्वत इति वक्तव्यम् इति वार्तिकस्य आवश्यकता कुत्र भवति ? प्रच्छ, भ्रस्ज, व्रश्च, इत्येषां त्रयाणां धातूनां सम्प्रसारणानन्तरमपि ऋदुपधधातवः न भवन्ति । परन्तु रीक्-आगमः आवश्यकः । एतेषु ऋकारो जायते, किन्तु ऋदुपधधातवः न भवन्ति । अतः एषां कृते वार्तिकम् अपेक्षितम् ।
६. क्रुञ्च्-धातोः यङन्तधातु-सिद्धिः
क्रुञ्च्-धातुः ञोपधधातुः, न तु नोपधधातुः, अतः तस्य ञकारः अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति (६.४.२४) इत्यनेन लोपो न भवति | अतः तस्य साधारणयङ्-सम्बद्धाभ्यासकार्ये गुणो यङ्लुकोः (७.४.८२) इत्यनेन अभ्यासस्य गुणो भवति |
क्रुञ्च् + यङ् → क्रु क्रु ञ्च्य → चो क्रु ञ्च्य → चोक्रुञ्च्य इति यङन्तधातुः → चोक्रुञ्च्यते
अञ्च्, कुञ्च्, ग्लुञ्च्, चञ्च्, तञ्च्, त्वञ्च्, म्रुञ्च्, म्लुञ्च्, लुञ्च्, वञ्च् इत्येते सर्वे धातवः नोपधधातवः । परन्तु क्रुञ्च्-धातुः तथा नास्ति अपितु ञोपधधातुः एव । कथं ज्ञायते यत् क्रुञ्च्-धातुः ञोपधधातुः, न तु नोपधधातुः ? परेश्च घाङ्कयोः (८.२.२२) इति सूत्रस्य भाष्ये ज्ञापकं वर्तते यत् एवमस्ति । अतः किति ङिति प्रत्यये परे उपधालोपो न भवति । एतादृशौ द्वौ इदितौ धातू वर्तेते यत्र उपधायाम् अनुनासिकवर्णः अस्ति चेदपि नकारो नस्ति इति कारणतः किति ङिति प्रत्यये परे तस्य लोपो न भवति । एकः अस्ति क्रुञ्च्-धातुः; अन्यः अस्ति हम्म्-धातुः । हम्म्-धातोः उपधा-मकारस्य अनन्तरं यः मकारः वर्तते, सः तु झल्-प्रत्याहारे नास्ति; अनेन ज्ञायते यत् मूले नकारो नासीत् । नो चेत् नकारस्य स्थाने अनुस्वारः, तस्य च स्थाने मकारः अभविष्यत् । किन्तु झल्-अभावे न भवति अतः मूले उपधामकारः एव ।
७. हम्म्-धातोः यङन्तधातु-सिद्धिः
हम्म्-धातुः मोपधधातुः, न तु नोपधधातुः, अतः तस्य मकारः अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति (६.४.२४) इत्यनेन लोपो न भवति | अतः द्वित्वाभ्यासकार्यानन्तरं अनुनासिकान्तधातुं मत्वा नुगतोऽनुनासिकान्तस्य (७.४.८५) इत्यनेन अनुनासिकान्ताङ्गस्य अदन्त-अभ्यासस्य नुक्-आगमो भवति यङि |
हम्म् + यङ् → ह ह म्म्य → जं ह म्म्य → जंहम्म्य इति यङन्तधातुः → जंहम्म्यते
नुगतोऽनुनासिकान्तस्य (७.४.८५) = अनुनासिकान्ताङ्गस्य अदन्त-अभ्यासस्य नुक्-आगमो भवति यङि यङ्लुकि च | धातोः अभ्यासस्य अन्ते अत् चेत्, धातोः अन्ते अनुनासिकहल्-वर्णः (ञ्, म्, ङ्, ण्, न्) चेत् इदं कार्यं प्रवर्तते | नुक्-आगमः कित् | ककारः इत्-संज्ञकः, उकारः उच्चारणार्थः | अनुनासिकः अन्ते यस्य तत् अनुनासिकान्तं, तस्य | नुक् प्रथमान्तं, अतः षष्ठ्यन्तम्, अनुनासिकान्तस्य षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | अत्र लोपोऽभ्यासस्य (७.४.५८) इत्यस्मात् अभ्यासस्य इत्यस्य अनुवृत्तिः | गुणो यङ्लुकोः (७.४.८२) इत्यस्मात् यङ्लुकोः इत्यस्य अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— अनुनासिकान्तस्य अङ्गस्य अतः अभ्यासस्य नुक् यङ्लुकोः |
G. विशेष-हलन्तधातवः
१. चक्षिङ्-धातुः
चक्षिङ्-धातोः आर्धधातुकप्रत्यये परे ख्याञ्-आदेशः | किन्तु अत्र भाष्यकारो वदति यत् क्शादिरयमादेशः, इत्युक्तौ आदेशः 'ख्या' न अपि तु 'ख्शा', तदा चर्त्वादेशेन 'क्शा' भवति | अपि च पूर्वत्रासिद्धम् (८.२.१) इति अधिकारे एकं वार्तिकम् अस्ति ख्शाञः शस्य यो वा वक्तवयः | अनेन ख्शाञ् इति आदेशस्य शकारस्य विकल्पेन यकारादेशो भवति | फलितार्थः अयं यत् आर्धधातुकप्रत्यये परे चक्षिङ्-धातोः स्थाने ख्याञ्, ख्शाञ् इति द्वौ आदेशौ सिद्धौ | एकवारं ख्याञ्, अपरस्मिन् पक्षे ख्शाञ् |
चक्ष् + यङ् → ख्या + य → ख्या ख्या य → च ख्या य → चाख्याय इति यङन्तधातुः → चाख्यायते
चक्ष् + यङ् → ख्शा + य → ख्शा ख्शा य → च ख्शा य → चाक्शाय इति यङन्तधातुः → चाक्शायते
चक्षिङः ख्याञ् (२.४.५४) = चक्षिङः ख्याञादेशो भवति आर्धधातुके | चक्षिङः षष्ठ्यन्तं, ख्याञ् प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | आर्धधातुके (२.४.३५) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— चक्षिङः ख्याञ् आर्धधातुके |
यत्र यत्र अयं धात्वादेशः विधीयते, तत्र तत्र भाष्यवाक्यं वार्तिकञ्च विधीयते | नाम सर्वेषु आर्धधातुकप्रत्ययेषु भवति, अतः आर्धधातुकप्रक्रियासम्बद्धरूपद्वयं सर्वत्र |
२. चाय्-धातुः
चायः की (६.१.२१) इति सूत्रेण चाय्-धातोः स्थाने की-आदेशो भवति यङि परे |
चाय् + यङ् → की य → की की य → चि की य → चेकीय इति यङन्तधातुः → चेकीयते
३. प्याय्-धातुः
लिङ्यङोश्च (६.१.२९) इति सूत्रेण प्याय्-धातोः पी-आदेशो भवति लिटि यङि च |
प्याय् + यङ् → पी पी य → पि पी य → पेपीय इति यङन्तधातुः → पेपीयते
४. व्रश्च्, प्रच्छ्, भ्रस्ज् इति त्रयः धातवः
एते त्रयः धातवः ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति च (६.१.१६) इत्यनेन सम्प्रसारणानन्तरं ऋदुपदधातवः न सन्ति चेदपि रीगृत्वत इति वक्तव्यम् इति वार्तिकेन यस्मिन् धातौ कुत्रचिदपि ऋकारः स्यात्, एतादृशस्य ऋत्ववतः धातोः अभ्यासस्य रीक्-आगमो भवति | यथा—
प्रच्छ् + यङ् → ग्रहि ज्या वयि व्यधि वष्टि विचति वृश्चति पृच्छति भृज्जतीनां ङिति च (६.१.१६) इत्यनेन सम्प्रसारणम् → सम्प्रसारणाच्च (६.१.१०८) इत्यनेन पूर्वरूपादेशः → द्वित्वाभ्यासकार्यञ्च → प पृ च्छ्य → रीगृत्वत इति वक्तव्यम् इति वार्तिकेन अभ्यासस्य रीक्-आगमः → परीपृच्छ्य इति यङन्तधातुः → परीपृच्छ्यते
प्रच्छ् + यङ् → पृच्छ् + य → प पृ च्छ्य → परी पृ च्छ्य → परीपृच्छ्य → परीपृच्छ्यते
व्रश्च् + यङ् → वृश्च् + य → व वृ श्च्य → वरी वृ श्च्य → वरीवृश्च्य → वरीवृश्च्यते
भ्रस्ज् + यङ् → भृस्ज् + य → ब भृ स्ज्य → बरी भृ स्ज्य → बरी भृ ज्ज्य → बरीभृज्ज्य → बरीभृज्ज्यते
अनेकाच्-धातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः
सूचि, सूत्रि, मूत्रि इति एभ्यः एव त्रिभ्यः धातुभ्यः यङ्-प्रत्ययः विधीयते | यङि परे, णेरनिटि (६.४.५१) इत्यनेन एतेषां धातूनां णिचः (इकारस्य) लोपो भवति |
सूचि + यङ् → सूच् + य → सोसूच्यते
सूत्रि + यङ् → सूत्र् + य → सोसूत्र्यते
मूत्रि + यङ् → मूत्र् + य → मोमूत्र्यते
सूचिसूत्रिमूत्र्यटत्यर्त्यशूर्णोतीनां यङ् वक्तव्यम् इति वार्त्तिकेन क्रियासमभिहारार्थे सूचि, सूत्रि, मूत्रि इत्येभ्यः त्रिभ्यः अनेकाच्-धातुभ्यः च अट्, ऋ, अश्, ऊर्णु इति चतुर्भ्यः अजादिधातुभ्यः यङ्-प्रत्ययो भवति |
णेरनिटि (६.४.५१) = यस्य आर्धधातुकप्रत्ययस्य इडागमो नास्ति, तस्मात् पूर्वं णि-प्रत्ययस्य लोपो भवति | अत्र 'णि' इत्यस्य अनुबन्धरहितत्वात् णिङ्, णिच् द्वयोः ग्रहणम्; उभयत्र 'इ' इत्येव अवशिष्यते | णेः षष्ठ्यन्तं, अनिटि सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | अतो लोपः (६.४.४८) इत्यस्मात् लोपः इत्यस्य अनुवृत्तिः | आर्धधातुके (६.४.४६) इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रं— णेः लोपः अनिटि आर्धधातुके |
अजादिधातूनां यङन्तधातु-सिद्धिः
अजादेः कारणेन धातोरेकाचो हलादेः क्रियासमभिहारे यङ् (३.१.२२) इत्यनेन यङः विधानं न भवति स्म कुत्रापि | परन्तु सूचिसूत्रिमूत्र्यटत्यर्त्यशूर्णोतीनां यङ् वक्तव्यम् इति वार्त्तिकेन क्रियासमभिहारार्थे चतुर्भ्यः अजादिधातुभ्यः यङ्-प्रत्ययः विधीयते— अट्, ऋ, अश्, ऊर्णु | एतान् अतिरिच्य, अजादिधातूनां यङन्तरूपं न भवति |
अश् + यङ् → अश्य → द्वित्वम् → अ श्य श्य → अ श श्य → दीर्घोऽकितः (७.४.८३) इत्यनेन अभ्यासस्य दीर्घादेशः → अशाश्यते
अट् + यङ् → अट्य → द्वित्वम् → अ ट्य ट्य → अ ट ट्य → दीर्घोऽकितः (७.४.८३) इत्यनेन अभ्यासस्य दीर्घादेशः → अटाट्यते
ऊर्णु + यङ् → अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः (७.४.२५) → ऊर्णू + यङ् → द्वित्वम् → ऊर्णू नू → 'णु' इत्यस्य अभ्याससंज्ञा (यस्य द्वित्वं, तस्य अभ्याससंज्ञा) → हलादि शेषः इत्यस्य किमपि कार्यं नास्ति → गुणो यङ्लुकोः (७.४.८२) → ऊर्णो नू य → ऊर्णोनूयते
प्रश्नः उदेति, किमर्थं णत्वं न भवति द्वित्वसमये । अत्र सिद्धान्तकौमुद्याम् उच्यते— "पराः संयोगादयो नदरा द्विर्न भवन्ति । नुशब्दस्य द्वित्वम् । णत्वस्यासिद्धत्वात् ।"
तर्हि मूलधातुः ’ऊर्नु’ इति अस्ति, तस्य णत्वं रषाभ्यां नो णः समानपदे (८.४.१) इत्यनेन । धातुपाठे 'ऊर्णु' इति नकारस्य कृतणत्वस्य निर्देशः, द्वित्वे कर्तव्ये तस्य णत्वस्याऽसिद्धत्वादित्यर्थः । तर्हि अकृतव्य़ूहाः पाणिनीयाः इत्यनेन न भवति यतोहि णत्वस्य निमित्तं रेफः निशिष्यमाणो नास्ति । अपि तु द्वित्वावसरे ’ऊर्नू + यङ्’ इति स्थितौ युगपत् रषाभ्यां नो णः समानपदे (८.४.१), सन्यङोः (६.१.९) इत्यनयोः प्रसक्तिः; पूर्वत्रासिद्धम् इत्यनेन रषाभ्यां नो णः समानपदे (८.४.१) इति शास्त्रम् असिद्धम् । अनेन ’नू’ इत्यव भवति अभ्यासः, ’नू’ इत्यस्य एव द्वित्वम् । द्विद्वानन्तरमेव रषाभ्यां नो णः समानपदे (८.४.१) इत्यनेन णत्वम् । ऊर्नू + यङ् → द्वित्वम् → ऊ र्नू नू → रषाभ्यां नो णः समानपदे (८.४.१) इत्यनेन णत्वम् → ऊर्णू नू य → गुणो यङ्लुकोः (७.४.८२) → ऊर्णो नू य → ऊर्णोनूयते ।
ऋ + यङ् → यङि च (७.४.३०) इत्यनेन ऋ-धातोः ऋकारस्य गुणादेशो भवति यङि परे (सामान्य-अङ्गकार्यम्) → अर् + य → अजादेर्द्वितीयस्य (६.१.२) इत्यस्य साहाय्येन, सन्यङोः (६.१.९) इत्यनेन यङन्तस्य धातुरनभ्यासस्य प्रथमस्यैकाच्-अवयवस्य द्वे स्तः; अजादेस्तु द्वितीयस्य → प्रथमः एकाच्-भागः ‘अ’; द्वितीयः एकाच्-भागः 'र्य' → न न्द्राः संयोगादयः (६.१.३) इत्यनेन अचः पराः संयोगादयः नदराः द्विर्न भवन्ति— अजादेः संयोगादयः न्द्राः न द्वे → अ + र्य + य इति स्यात् → परन्तु यकारपररेफस्य न द्वित्वनिषेधः, अरार्यते इति भाष्योदाहरणात् इति सिद्धान्त्कौमुदीवाक्यं; महाभाष्यग्रन्थे सूचिसूत्रिमूत्र्यटत्यर्त्यशूर्णोतीनां यङ् वक्तव्यम् इति वार्त्तिकावसरे अरार्यते इति रूपम् उदाहृतम्; अनेन प्रमाणं स्वीकृतं यत् अत्र न न्द्राः संयोगादयः (६.१.३) इत्यस्य प्रवृत्तिर्न भवति; रेफस्य इह द्वित्वनिषेधो नास्ति → अ + र्य + र्य → हलादिः शेषः (७.४.६०) → अ + र + र्य → दीर्घोऽकितः (७.४.८३) इत्यनेन अकित्-अभ्यासस्य दीर्घादेशो भवति यङि परे → अरार्य इति धातुः → अरार्य +शप् + ते → अरार्यते
यङि च (७.४.३०) = ऋ-धातोः च संयोगादिऋकारान्तधातोश्च ऋकारस्य गुणादेशो भवति यङि परे | यङ्-प्रत्ययस्य ङित्त्वात् क्क्ङिति च (१.१.५) इत्यनेन गुणनिषेधत्वात् गुणस्य साधनार्थम् अस्य सूत्रस्य आवश्यकता अस्ति | यङि सप्तम्यन्तं, चाव्ययं, द्विपदमिदं सूत्रम् | चकारस्य बलेन गुणोऽर्ति-संयोगाद्योः (७.४.२९) इत्यस्य सम्पूर्णरीत्या अनुवृत्तिः | रीङृतः (७.४.२७) इत्यस्मात् ऋतः इत्यस्य अनुवृत्तिः | अङ्गस्य (६.४.१) अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितसूत्रम्— अर्ति संयोगाद्योः अङ्गस्य ऋतः गुणः यङि |
संयोगादिऋकारान्तधातूनां प्रसङेऽपि इदं कार्यं दृष्टम् अस्माभिः—
स्मृ + यङ् → यङि च (७.४.३०) इत्यनेन संयोगादिऋकारान्तधातोः ऋकारस्य गुणादेशः यङि परे → स्मर् + य → सन्यङोः (६.१.९), एकाचो द्वे प्रथमस्य (६.१.१) इत्याभ्यं द्वित्वम् → स्म स्म र्य → सामान्याभ्यासकार्यम् → स स्म र्य → विशिष्टाभ्यासकार्यम् → दीर्घोऽकितः (७.४.८३) इत्यनेन अकित्-अभ्यासस्य दीर्घादेशो भवति यङि → सास्म र्य → सास्मर्यते
अनेन सर्वे यङन्तधातवः साधिताः | सर्वत्र लट्-लकारस्य प्रथमपुरुषैकवचनान्तरूपं प्रदर्शितम् | एवमेव त्रिषु पुरुषेषु वचनेषु च, अपि च दशसु लकारेषु 'एधते' इतिवत् रूपाणि भवन्ति | यथा नी + यङ् → नेनीय इति यङन्तधातुः—
लटि = नेनीयते
लोटि = नेनीयताम्
लङि = अनेनीयत
विधिलिङि = नेनीयेत
लिटि = नेनीयाञ्चक्रे
लुटि = नेनीयिता
लृटि = नेनीयिष्यते
लृङि = अनेनीयिष्यत
लेटि = नेनीयिषते, नेनीयिषाते
आशीर्लिङि = नेनीयिषीष्ट
लुङि = अनेनीयिष्ट
Swarup - June 2019
०९_-_यङन्तधातवः.pdf (file size: 246 KB)