Bhavatah nAma mama nAma 2020-01-17: Difference between revisions
(Created page with " ") |
No edit summary |
||
Line 1: | Line 1: | ||
{| class="wikitable" |
|||
|+<big>'''उत्तरपदम् अनदन्तं चेत्'''</big> |
|||
| colspan="3" |<big>अलौकिकविग्रहवाक्यम् -</big> |
|||
|- |
|||
|<big>हरि + ङि + अधि</big> |
|||
|<big>'''→'''</big> |
|||
|<big>समाससंज्ञा भवति '''प्राक्कडारात्समासः'''<nowiki> (२.१.३) इति सूत्रेण |</nowiki></big> |
|||
<big>'''अव्ययीभावः''' (२.१.५) इत्यनेन सूत्रेण समस्तपदस्य अव्ययीभावसमाससंज्ञा भवति |</big> |
|||
<big>'''अव्ययं विभक्ति-समीप-समृद्धि-व्यृद्धि- अर्थाभाव-अत्यय-असम्प्रति-शब्दप्रादुर्भाव-पश्चाद्-'''</big> |
|||
<big>'''यथा-आनुपूर्व्य-यौगपद्य-सादृश्य-सम्पत्ति-साकल्य-अन्तवचनेषु''' (२.१.६) इति सूत्रेण अधि इति अव्ययं समर्थेन हरि इति सुबन्तेन सह समस्यते |</big> |
|||
<big>एतेन सूत्रेण अव्ययीभावसमासः विधीयते |</big> |
|||
|- |
|||
|<big>हरि + ङि + अधि</big> |
|||
|<big>'''→'''</big> |
|||
|<big>समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति '''कृत्तद्धितसमासाश्च'''<nowiki> (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण |</nowiki></big> |
|||
|- |
|||
|<big>हरि + ङि + अधि</big> |
|||
|<big>'''→'''</big> |
|||
|<big>इदानीं सुप्-प्रत्ययस्य लुक् (लोपः) भवति '''सुपो धातुप्रातिपदिकयोः'''<nowiki> (२.४.७१) इत्यनेन |</nowiki></big> |
|||
<big>अतः हरि + ङि + अधि '''→''' इत्यस्मिन् ङि इत्यस्य लुक् भवति '''→''' हरि + अधि |</big> |
|||
|- |
|||
|<big>हरि + अधि</big> |
|||
|<big>'''→'''</big> |
|||
| <big>'''सुप्तिङन्तं पदम्'''<nowiki> (१.४.१४) इत्यनेन यस्य अन्ते सुप्-प्रत्ययः अस्ति, तस्य पदसंज्ञा भवति |</nowiki></big> |
|||
<big>अत्र च 'अधि' इत्यस्य अन्ते सुप् न दृश्यते, तर्हि प्रश्नः उदेति यत् तस्य पदसंज्ञा अस्ति न वा इति |</big> |
|||
<big>उत्तरमस्ति यत् '''प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्''' (१.१.६२) इत्यनेन पदसंज्ञा अस्त्येव |</big> |
|||
<big>अव्ययात् परस्य सुप्-प्रत्ययानां च लुक् अभवत् '''अव्ययादाप्सुपः''' ( २.४.८२) इति सूत्रेण |</big> |
|||
<big>अतः अधि इति अव्ययस्य परस्य सुप् प्रत्ययस्य लोपः जातः '''अव्ययादाप्सुपः''' ( २.४.८२) इति सूत्रेण |</big> |
|||
<big>यद्यपि प्रत्ययस्य लोपः जातः तथापि प्रत्ययस्य लक्षणं तिष्ठति इत्यतः पदसंज्ञा अस्त्येव |</big> |
|||
|- |
|||
|<big>हरि + अधि</big> |
|||
| <big>→</big> |
|||
|<big>अत्र '''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्'''<nowiki> (१.२.४३) इति सूत्रेण प्रथमाविभक्त्या यत् पदं निर्दिश्यते समासविधायकसूत्रे तत् उपसर्जनसंज्ञकं भवति |</nowiki></big> |
|||
<big>अत्र '''अव्ययं विभक्ति-समीप-समृद्धि-व्यृद्धि- अर्थाभाव-अत्यय-असम्प्रति-शब्दप्रादुर्भाव-पश्चाद्-'''</big> |
|||
<big>'''यथा-आनुपूर्व्य-यौगपद्य-सादृश्य-सम्पत्ति-साकल्य-अन्तवचनेषु''' (२.१.६) इति समासविधायकसूत्रेण समासः विधीयते नित्यरूपेण |</big> |
|||
<big>अस्मिन् सूत्रे अव्ययम् इति पदं प्रथमाविभक्तौ अस्ति अतः तस्य उपसर्जन-संज्ञा भवति |</big> |
|||
<big>अधुना '''उपसर्जनं पूर्वम्''' (२.२.३०) इति सूत्रेण उपसर्जन-संज्ञकपदस्य पूर्वनिपातः भवति |</big> |
|||
<big>अत्र अधि इति अव्ययम् अस्ति, तस्य उपसर्जन-संज्ञा भूत्वा पूर्वनिपातः भवति |</big> |
|||
|- |
|||
|<big>अधिहरि</big> |
|||
|<big>'''→'''</big> |
|||
| <big>'''अव्ययीभावश्च'''<nowiki> (१.१.४१) इत्यनेन अव्ययीभावसमासेन निर्मितस्य शब्दस्य "अव्ययम्" इति संज्ञा भवति | अधिहरि इति शब्दः अव्ययसंज्ञकः भवति |</nowiki></big> |
|||
|- |
|||
|<big>अधिहरि</big> |
|||
|<big>'''→'''</big> |
|||
|<big><nowiki>इदानीं लिङ्गस्य निर्णयः क्रियते | </nowiki>'''अव्ययीभावश्च'''<nowiki> (२.४.१८) इत्यनेन अव्ययीभावसमासस्य लिङ्गं भवति नपुंसकलिङ्गम् |</nowiki></big> |
|||
<big>अतः अधिहरि इति समस्तपदस्य लिङ्गं भवति नपुंसकलिङ्गम् |</big> |
|||
|- |
|||
|<big>अधिहरि</big> |
|||
|<big>'''→'''</big> |
|||
|<big>'''ह्रस्वो नपुंसके प्रातिपदिकस्य (१.२.४७)'''<nowiki> इति सूत्रेण नपुंसकलिङ्गे अजन्तस्य प्रातिपदिकस्य हस्वः भवति | अतः अधिहरि इति भवति |</nowiki></big> |
|||
|- |
|||
|<big>अधिहरि + सु</big> |
|||
|<big>'''→'''</big> |
|||
|<big><nowiki>अधिहरि इति प्रातिपदिकस्य अव्ययसंज्ञा अस्ति | अधुना सुप् प्रत्ययस्य उत्पत्तिः </nowiki>'''ङ्याप्प्रातिपदिकात्''' ( ४.१.१),</big> |
|||
<big>'''स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्''' (४.१.२) इत्याभ्यां सूत्राभ्याम् |</big> |
|||
|- |
|||
|<big>अधिहरि + सु</big> |
|||
|<big>'''→'''</big> |
|||
| <big>अत्र '''अव्ययादाप्सुपः'''<nowiki> (२.४.८२) इति सूत्रेण अव्ययात् परस्य सु प्रत्ययस्य लोपः भवति |</nowiki></big> |
|||
<big>'''अव्ययीभावश्च''' (१.१.४१) इत्यनेन सूत्रेण अधिहरि इति अव्ययम् अस्ति इत्यतः सु प्रत्ययस्य लोपः भवति '''अव्ययादाप्सुपः''' (२.४.८२) इति सूत्रेण |</big> |
|||
<big>'''अधिहरि''' इति समस्तपदं निष्पन्नम् |</big> |
|||
<big>अत्र अधिहरि इत्यस्य अदन्तम् अङ्गं नास्ति अतः '''नाव्ययीभावादतोऽम्त्वपञ्चम्याः''' (२.४.८३), '''तृतीयासप्तम्योर्बहुलम्''' (२.४.८४) च,</big> |
|||
<big>अनयोः सूत्रयोः प्रसक्तिः नास्ति | एतस्मिन् विषये अग्रे वक्ष्यते |</big> |
|||
|- |
|||
| |
|||
| |
|||
| <big>'''वयं सर्वे अधिहरि वसामः'''<nowiki> | </nowiki>'''<nowiki>अधिहरि जगतः सृष्टिः भवति |</nowiki>'''</big> |
|||
|- |
|||
| |
|||
| |
|||
|<big><nowiki>सर्वासु विभक्तिषु अधिहरि इत्येव रूपं भवति |</nowiki></big> |
|||
|} |
Revision as of 16:26, 24 July 2021
अलौकिकविग्रहवाक्यम् - | ||
हरि + ङि + अधि | → | समाससंज्ञा भवति प्राक्कडारात्समासः (२.१.३) इति सूत्रेण |
अव्ययीभावः (२.१.५) इत्यनेन सूत्रेण समस्तपदस्य अव्ययीभावसमाससंज्ञा भवति | अव्ययं विभक्ति-समीप-समृद्धि-व्यृद्धि- अर्थाभाव-अत्यय-असम्प्रति-शब्दप्रादुर्भाव-पश्चाद्- यथा-आनुपूर्व्य-यौगपद्य-सादृश्य-सम्पत्ति-साकल्य-अन्तवचनेषु (२.१.६) इति सूत्रेण अधि इति अव्ययं समर्थेन हरि इति सुबन्तेन सह समस्यते | एतेन सूत्रेण अव्ययीभावसमासः विधीयते | |
हरि + ङि + अधि | → | समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति कृत्तद्धितसमासाश्च (१.२.४६) इत्यनेन सूत्रेण | |
हरि + ङि + अधि | → | इदानीं सुप्-प्रत्ययस्य लुक् (लोपः) भवति सुपो धातुप्रातिपदिकयोः (२.४.७१) इत्यनेन |
अतः हरि + ङि + अधि → इत्यस्मिन् ङि इत्यस्य लुक् भवति → हरि + अधि | |
हरि + अधि | → | सुप्तिङन्तं पदम् (१.४.१४) इत्यनेन यस्य अन्ते सुप्-प्रत्ययः अस्ति, तस्य पदसंज्ञा भवति |
अत्र च 'अधि' इत्यस्य अन्ते सुप् न दृश्यते, तर्हि प्रश्नः उदेति यत् तस्य पदसंज्ञा अस्ति न वा इति | उत्तरमस्ति यत् प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम् (१.१.६२) इत्यनेन पदसंज्ञा अस्त्येव | अव्ययात् परस्य सुप्-प्रत्ययानां च लुक् अभवत् अव्ययादाप्सुपः ( २.४.८२) इति सूत्रेण | अतः अधि इति अव्ययस्य परस्य सुप् प्रत्ययस्य लोपः जातः अव्ययादाप्सुपः ( २.४.८२) इति सूत्रेण | यद्यपि प्रत्ययस्य लोपः जातः तथापि प्रत्ययस्य लक्षणं तिष्ठति इत्यतः पदसंज्ञा अस्त्येव | |
हरि + अधि | → | अत्र प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् (१.२.४३) इति सूत्रेण प्रथमाविभक्त्या यत् पदं निर्दिश्यते समासविधायकसूत्रे तत् उपसर्जनसंज्ञकं भवति |
अत्र अव्ययं विभक्ति-समीप-समृद्धि-व्यृद्धि- अर्थाभाव-अत्यय-असम्प्रति-शब्दप्रादुर्भाव-पश्चाद्- यथा-आनुपूर्व्य-यौगपद्य-सादृश्य-सम्पत्ति-साकल्य-अन्तवचनेषु (२.१.६) इति समासविधायकसूत्रेण समासः विधीयते नित्यरूपेण | अस्मिन् सूत्रे अव्ययम् इति पदं प्रथमाविभक्तौ अस्ति अतः तस्य उपसर्जन-संज्ञा भवति | अधुना उपसर्जनं पूर्वम् (२.२.३०) इति सूत्रेण उपसर्जन-संज्ञकपदस्य पूर्वनिपातः भवति | अत्र अधि इति अव्ययम् अस्ति, तस्य उपसर्जन-संज्ञा भूत्वा पूर्वनिपातः भवति | |
अधिहरि | → | अव्ययीभावश्च (१.१.४१) इत्यनेन अव्ययीभावसमासेन निर्मितस्य शब्दस्य "अव्ययम्" इति संज्ञा भवति | अधिहरि इति शब्दः अव्ययसंज्ञकः भवति | |
अधिहरि | → | इदानीं लिङ्गस्य निर्णयः क्रियते | अव्ययीभावश्च (२.४.१८) इत्यनेन अव्ययीभावसमासस्य लिङ्गं भवति नपुंसकलिङ्गम् |
अतः अधिहरि इति समस्तपदस्य लिङ्गं भवति नपुंसकलिङ्गम् | |
अधिहरि | → | ह्रस्वो नपुंसके प्रातिपदिकस्य (१.२.४७) इति सूत्रेण नपुंसकलिङ्गे अजन्तस्य प्रातिपदिकस्य हस्वः भवति | अतः अधिहरि इति भवति | |
अधिहरि + सु | → | अधिहरि इति प्रातिपदिकस्य अव्ययसंज्ञा अस्ति | अधुना सुप् प्रत्ययस्य उत्पत्तिः ङ्याप्प्रातिपदिकात् ( ४.१.१),
स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् (४.१.२) इत्याभ्यां सूत्राभ्याम् | |
अधिहरि + सु | → | अत्र अव्ययादाप्सुपः (२.४.८२) इति सूत्रेण अव्ययात् परस्य सु प्रत्ययस्य लोपः भवति |
अव्ययीभावश्च (१.१.४१) इत्यनेन सूत्रेण अधिहरि इति अव्ययम् अस्ति इत्यतः सु प्रत्ययस्य लोपः भवति अव्ययादाप्सुपः (२.४.८२) इति सूत्रेण | अधिहरि इति समस्तपदं निष्पन्नम् | अत्र अधिहरि इत्यस्य अदन्तम् अङ्गं नास्ति अतः नाव्ययीभावादतोऽम्त्वपञ्चम्याः (२.४.८३), तृतीयासप्तम्योर्बहुलम् (२.४.८४) च, अनयोः सूत्रयोः प्रसक्तिः नास्ति | एतस्मिन् विषये अग्रे वक्ष्यते | |
वयं सर्वे अधिहरि वसामः | अधिहरि जगतः सृष्टिः भवति | | ||
सर्वासु विभक्तिषु अधिहरि इत्येव रूपं भवति | |