1 - धातुगणाः
| ध्वनिमुद्रणानि-- |
|---|
| १) dasha-dhAtugaNAH_2019-09-18 |
| २) dasha-dhAtugaNAH_2019-09-16 |
| ३) dasha_dhAtugaNAH _2015-09-16` |
| ४) दश धातुगणाः 2014-09-09 |
| ५) दश धातुगणाः-2 2014-09-16 |
दशगणाः
पाणिनीयधातुपाठे धातवः दशसु गणेषु विभक्ताः सन्ति | एते दश गणाः अधः सूचिताः सन्ति; परन्तु सर्वप्रथमं कानिचन नूतन-नामानि अस्माभिः ज्ञातव्यानि | कर्तरिप्रयोगस्य लट्-लकारे, क्रियापदं भागत्रये विभज्यते—
पठति = पठ् + अ + ति
पठ् – धातुः [अर्थं निर्दिशति]
अ – विकरण-प्रत्ययः [गणं निर्दिशति]
ति – तिङ्-प्रत्ययः [लकारं निर्दिशति] |
अत्र सन्ति धातूनां दश गणाः | पश्यतु कथं भिन्नगणेषु विकरण-प्रत्ययाः भिद्यन्ते | वस्तुतः विकरणप्रत्ययानां भेदेन दश गणाः निर्मीयन्ते |
१. भ्वादिः (प्रथमः गणः = भू इत्यादयः धातवः; “भवति" इत्यादीनि क्रियापदानि)
१. भ्वादिः (प्रथमः गणः = भू इत्यादयः धातवः; “भवति" इत्यादीनि क्रियापदानि) | यस्य गणस्य आदौ भू-धातुः अस्ति, सः भ्वादि-गणः |
विकरण प्रत्ययः शप् → अ
उदा-- खाद् (खादति), पठ् (पठति), क्रीड् (क्रीडति), वद् (वदति); शुच् (शोचति), वृत् (वर्तते); जि (जयति), स्रु (स्रवति), हृ (हरति)
२. अदादिः (द्वितीयः गणः = अद् इत्यादयः धातवः; “अत्ति" इत्यादीनि क्रियापदानि)
विकरण प्रत्ययः नास्ति [शप् इत्यस्य लुक् (लोपः)]
उदा-- अस् (अस्ति), हन् (हन्ति), वच् (वक्ति); आस् (आस्ते), शी (शेते)
३. जुहोत्यादिः (तृतीयः गणः = हु इत्यादयः धातवः; “जुहोति" इत्यादीनि क्रियापदानि)
विकरण प्रत्ययः नास्ति [शपः श्लु (लोपः इव)] | लक्षणं = धातोः द्वित्वम् |
उदा-- दा (ददाति), धा (दधाति), भी (बिभेति), हा (जहाति)
४. दिवादिः (चतुर्थः गणः = दिव् इत्यादयः धातवः; “दीव्यति" इत्यादीनि क्रियापदानि)
विकरण प्रत्ययः श्यन् → य
उदा-- नश् (नश्यति), नृत् (नृत्यति), कुप् (कुप्यति), क्रुध् (क्रुध्यति), तुष् (तुष्यति); मन् (मन्यते), विद् (विद्यते)
५. स्वादिः (पञ्चमः गणः = सु इत्यादयः धातवः;“सुनोति" इत्यादीनि क्रियापदानि)
विकरण प्रत्ययः श्नु → नु → नो
उदा-- आप् (आप्नोति), चि (चिनोति), शक् (शक्नोति), धू (धूनोति)
६. तुदादिः (षष्ठः गणः = तुद् इत्यादयः धातवः;“तुदति" इत्यादीनि क्रियापदानि)
विकरण प्रत्ययः श → अ
उदा-- मिल् (मिलति), लिख् (लिखति), क्षिप् (क्षिपति), कृष् (कृषति)
७. रुधादिः (सप्तमः गणः = रुध् इत्यादयः धातवः;“रुणद्धि" इत्यादीनि क्रियापदानि)
विकरण प्रत्ययः श्नम् → न
उदा-- छिद् (छिनत्ति), तृद् (तृणत्ति), भिद् (भिनत्ति), भुज् (भुनक्ति) (भुङ्क्ते), युज् (युनक्ति)
८. तनादिः (अष्टमः गणः = तन् इत्यादयः धातवः;“तनोति" इत्यादीनि क्रियापदानि)
विकरण प्रत्ययः उ → ओ
उदा-- कृ (करोति), तृण् (तृणोति=खादति), सन् (सनोति=ददाति)
९. क्र्यादिः (नवमः गण: = क्री इत्यादयः धातवः; "क्रीणाति" इत्यादीनि क्रियापदानि)
विकरण प्रत्ययः श्ना → ना
उदा-- ग्रह् (गृह्णाति), ज्ञा (जानाति), अश् (अश्नाति=खादति), वृ (वृणाति), बन्ध् (बध्नाति), सि (सिनाति)
१०. चुरादिः (दशमः गणः = चुर् इत्यादयः धातवः; “चोरयति" इत्यादीनि क्रियापदानि)
स्वार्थे णिच् प्रत्ययः, तदा विकरण प्रत्ययः शप् → अ [अतः आहत्य "अय"]
उदा-- क्षल् (क्षालयति), प्रेष् (प्रेषयति), कथ् (कथयति), गण् (गणयति), चिन्त् (चिन्तयति), भक्ष् (भक्षयति)
1 - dhAtugaNaH.pdf (30k)
Swarup - July 2012