संस्कारमात्रजन्यं ज्ञानं स्मृतिः
10---nyAyashAstram/26---dalasArthakya-cintanam/sanskaramatrajanyamjnanamsmrtih
(१०) तर्कसङ्ग्रहे मूलवाक्यं ‘संस्कारमात्रजन्यं ज्ञानं स्मृतिः’ | संस्कारभिन्नजन्यत्वाभावत्त्वे सति संस्कारजन्यत्वे सति ज्ञानत्वं स्मृतेः लक्षणम् |
मात्र = तद्भिन्नः + तद्भिन्नाभावः | अत्र संस्कारभिन्नम् इत्युक्तौ इन्द्रियम् इति बोध्यम् |
त्रीणि दलानि :
१) संस्कारजन्यत्वम् |
२) संस्कारभिन्नजन्यत्वाभावः (संस्कारभिन्नाजन्यत्वम्)|
३) ज्ञानत्वम् |
उपात्तं दलम् | दोषः | कुत्र ? | निवारणम् |
संस्कारजन्यत्वम् | अतिव्याप्तिः | संस्कारध्वंसे | ज्ञानत्वम् |
संस्कारभिन्नजन्यत्वाभावः | अतिव्याप्तिः | आकाशे, नित्यद्रव्येषु | संस्कारजन्यत्वम् |
ज्ञानत्वम् | अतिव्याप्तिः | अनुभवे | संस्कारभिन्नजन्यत्वाभाववत्त्वम् |
संस्कारजन्यत्वे सति संस्कारभिन्नजन्यत्वाभाववत्त्वम् | अतिव्याप्तिः | संस्कारध्वंसे | ज्ञानत्वम् |
संस्कारजन्यत्वे सति ज्ञात्वम् | अतिव्याप्तिः | प्रत्यभिज्ञायाम्
(सोऽयं देवदत्तः) |
संस्कारभिन्नजन्यत्वाभाववत्त्वम् |
संस्कारभिन्नजन्यत्वाभाववत्त्वे सति ज्ञानत्वम् | अतिव्याप्तिः | ईश्वरीयज्ञाने
ईश्वरस्य ज्ञानं सर्वदा वर्तते इत्यस्मात् | |
संस्कारजन्यत्वम् |
संस्कारजन्यत्वे सति संस्कारभिन्नजन्यत्वाभाववत्त्वे सति ज्ञानत्वम् | नास्ति | नास्ति | नास्ति |
स्पर्शलक्षणे 'त्वगिन्द्रियमात्रग्राह्यो गुणो स्पर्शः' इत्यत्रापि त्रीणि दलानि सन्ति, त्वगिन्द्रियग्राह्यत्वं, त्वग्भिन्नेन्द्रियाग्राह्यत्वं च गुणत्वम् | दलसार्थक्यम् एवमेव करणीयम् |