अतिक्रामति / अतिक्रमति
विषयः - अतिक्रामति / अतिक्रमति
प्रश्नः
"पान्थः मार्गम् अतिक्रामति" उत "पान्थः मार्गम् अतिक्रमति" -- अनयोः कः प्रयोगः साधुः ?
उत्तरम्
"पान्थः मार्गम् अतिक्रामति" इत्येव साधुः प्रयोगः |
- क्रमु पादविक्षेपे इति भ्वादिगणीयः सकर्मकः, परस्मैपदी, सेट् धातुः |
- लट्-लकारस्य प्रथमपुरुषैकवचनविवक्षायां कर्तरि शप् (३.१.६८) इत्यनेन शपि विहिते क्रम् + शप् + तिप् → क्रम् + अ + ति |
- अस्यां दशायां क्रमः परस्मैपदेषु (७.३.७६) इत्यनेन क्रम्-धातुरूपि-अङ्गस्य अचः दीर्घत्वं भवति परस्मैपदे शिति परे |
- अतः क्रम् + अ + ति → क्राम् + अ + ति → क्रामति इति रूपम् | अति-उपसर्गपुर्वकस्य क्रम्-धातोः अतिक्रामति |
- अनया एव प्रक्रियया लोट्, लङ्, विधिलिङ् इत्येषु सार्वधातुकलकारेषु अपि शप्-प्रत्यये परे क्रम् → क्राम् इति परिवर्तनम् |
- अतः लोट्-लकारे अतिक्रामतु, लङ्-लकारे अत्यक्रामत्, विधिलिङ्-लकारे अतिक्रामेत् इति रूपाणि प्रथमपुरुषैकवचने |
- क्रम्-धातुः यद्यपि भ्वादिगणीयः तथापि वा भ्राशभ्लाशभ्रमुक्रमुक्लमुत्रसित्रुटिलषः (३.१.७०) इत्यनेन श्यन्-प्रत्ययः विधीयते विकल्पेन |
- क्रम् + श्यन् + तिप्, श्यन्-प्रत्ययः अपि शित् इत्यतः क्रम् → क्राम् इति परिवर्तने जाते क्राम् + य + ति → क्राम्यति इत्यपि रूपं सिध्यति |
- एवमेव शतरि अपि | शतृ-प्रत्ययः सार्वधातुकम् इत्यतः शतरि परे शपि विहिते, क्रम् + शप् + शतृ → क्राम् + अ + अत् → क्रामत् |
- सङ्क्रमणम्, अतिक्रमणम् इत्यादिषु प्रसिद्धप्रयोगेषु क्रम्-धातुतः ल्युट्-प्रत्ययः | ल्युट् अशित्-प्रत्ययः; तिङ्शित्भिन्नत्वात् आर्धधातुकः इत्यतः क्रम्-अङ्गे अचः दैर्घ्यं न भवति |