वस्तुम्/वसितुम्/उषितुम्
विषयः-- वस्तुम्/वसितुम्/उषितुम्
प्रश्नः
"सः नूतनगृहे वस्तुम् इच्छति" , "सः नूतनगृहे वसितुम् इच्छति", "सः नूतनगृहे उषितुम् इच्छति" '—' एषु प्रयोगेषु कः साधुः ?
उत्तरम्
"सः नूतनगृहे वस्तुम् इच्छति" इत्येव साधुः प्रयोगः |
- वस्-धातुः भ्वादिगणीयः, अकर्मकः, अनिट् धातुः | तस्य लटि वसति, वसतः, वसन्ति इत्यादीनि रूपाणि |
- वस्-धातुतः तुमुन्-प्रत्यये परे वस् + तुमुन् इत्यस्यां दशायाम् इडागमस्य विचारः करणीयः |
- तुमुन्-प्रत्ययः वलादिः, आर्धधातुकः प्रत्ययः; अतः आर्धधातुकस्येड्वलादेः (७.२.३५) इत्यनेन सूत्रेण तस्य इडागमः विधीयते |
- वस्-धातुः अनिट् इत्यतः इडानुकूल्यम् अस्य धातोः नास्ति | यत्र धातु-प्रत्यययोः मध्ये एकोऽपि इडनुकूलो नास्ति, तत्र इडागमो न भवति |
- एतदर्थं वस् + तुमुन् → वस् + इ + तुम् → वसितुम् इति रूपं दोषपूर्णम् |
- वचिस्वपियजादीनां किति (६.१.१५) इत्यनेन सूत्रेण किति प्रत्यये परे वस्-धातौ सम्प्रसारणं भवति |
- सम्प्रसारणं नाम यणः स्थाने इक्-आदेशः | वस्-धातोः यत्र सम्प्रसारणं भवति, तत्र वस् → उस् इति परिवर्तनं विद्यते |
- तुमुन्-प्रत्ययः कित् नास्ति | अतः तुमुन्-प्रत्यये परे वस्-धातोः सम्प्रसारणं न भवति |
- सम्प्रसारणाभावे वस्-धातोः वकारस्य स्थाने उकारादेशो न भवति तुमुन्-प्रत्यये परे |
- तर्हि इडननुकूलत्वात्, सम्प्रसारणानौचित्यात् उषितुम् इत्यपि रूपं दोषपूर्णम् |
- आहत्य वस् + तुमुन् → वस् + तुम् → वस्तुम् इत्येव वस्-धातोः तुमुनन्तरूपम् |