13---bhAShita-saMskRutam//saMskrutashiKshaNasAmagrI/1---prathamastaraH: Difference between revisions
No edit summary |
No edit summary |
||
| Line 2,995: | Line 2,995: | ||
#<big>----- -------- -----</big> |
#<big>----- -------- -----</big> |
||
|} |
|} |
||
| ⚫ | |||
==='''सर्वत्र |
=== '''<big>सर्वत्र अस्ति , सर्वत्र नास्ति</big>''' === |
||
===<big>जगति किं सर्वत्र अस्ति अपि च किं सर्वत्र नास्ति इति चिन्तयतु।</big>=== |
|||
===== '''सर्वत्र इति अव्ययपदम्।''' ===== |
|||
| ⚫ | |||
| Line 3,023: | Line 3,026: | ||
#<big>----- -------- -----</big> |
#<big>----- -------- -----</big> |
||
|} |
|} |
||
==<big><u>'''परिशिष्टम्'''</u></big>== |
|||
===<big> |
=== <big><u>'''परिशिष्टम्'''</u></big> === |
||
==== <big>अव्ययपदानि</big> ==== |
|||
<big>अव्ययं [Indeclinable] नाम् किम्?</big> |
<big>अव्ययं [Indeclinable] नाम् किम्?</big> |
||
| Line 3,058: | Line 3,063: | ||
<big>“'''अपि'''” इति अव्ययम् । तस्य एकम् एव रूपम् उपरि लिखितेषु वाक्येषु दृश्यते। लिङ्गविभक्तिवचनमनुसृत्य परिवर्तनं ना भवति।</big> |
<big>“'''अपि'''” इति अव्ययम् । तस्य एकम् एव रूपम् उपरि लिखितेषु वाक्येषु दृश्यते। लिङ्गविभक्तिवचनमनुसृत्य परिवर्तनं ना भवति।</big> |
||
===<big>List of commonly used अव्ययानि|</big>=== |
==== <big>List of commonly used अव्ययानि|</big> ==== |
||
{| class="wikitable" |
{| class="wikitable" |
||
|<big>क्र.</big> |
|<big>क्र.</big> |
||
| Line 3,227: | Line 3,233: | ||
|<big>प्रपरह्यः</big> |
|<big>प्रपरह्यः</big> |
||
|<big>The days before today</big> |
|<big>The days before today</big> |
||
|} |
|||
| ⚫ | |||
[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/9/9c/%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%85%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0.pdf '''अस्ति नास्ति अत्र सर्वत्र.pdf'''] |
[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/9/9c/%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF_%E0%A4%85%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0.pdf '''अस्ति नास्ति अत्र सर्वत्र.pdf'''] |
||
| ⚫ | |||
---- |
---- |
||
---- |
---- |
||
Revision as of 13:56, 30 July 2023
प्रथमस्तरीयपाठाः
१. संस्कृतवर्णमाला
अक्षरम् = उच्चार्यमाणः ध्वनिः ।
स्वरः = यः स्वयं राजते सः स्वरः । स्वयम् उच्चार्यमाणम् अस्ति।
व्यञ्जनम् = व्यञ्जनस्य उच्चारणं स्वरसहितं भवति ।
अयोगवाहाः - एतेषां वर्णानां प्रयोगः भाषायाम् अस्ति।
- अनुस्वारः - स्वरेण सह योजितः ।
- विसर्गः - स्वरेण सहित योजितः ।
- जिह्वामूलीयः - कखाभ्यां पूर्वं स्थितः अर्धविसर्गसदृशः वर्णः।
- उपध्मानीयः - पफाभ्यां पूर्वः स्थितः अर्धविसर्गसदृशः वर्णः।
शब्देषु वर्णानां निदर्शनम् (आनुपूर्वी)
| अश्वः = अ + श् + व् + अः | अश्वः = अ + श् + व् + अः |
|---|---|
| अश्वः | = अ + श् + व् + अः |
| रामः | = र् + आ + म् + अः |
| सीता | = स् + ई + त् + आ |
| देवी | = द् + ए + व् + ई |
| फलम् | = फ् + अ + ल् + अ + म् |
| औषधम् | = औ + ष् + अ + ध् + अ + म् |
गुणिताक्षराणि चिह्नानि
| स्वरः | अ | आ | इ | ई | उ | ऊ | ऋ | ॠ | ऌ | ए | ऐ | ओ | औ | अं | अः |
| चिह्नः | ा | ि | ी | ु | ू | ृ | ॄ | ॢ | े | ै | ो | ौ | ं | : |
गुणिताक्षराणि - व्यञ्जनाक्षराणि [सस्वरव्यञ्जनस्य लेखनम्]
| स्वरः | अ | आ | इ | ई | उ | ऊ | ऋ | ॠ | ऌ | ए | ऐ | ओ | औ | अं | अः |
| चिह्नः | ा | ि | ी | ु | ू | ृ | ॄ | ॢ | े | ै | ो | ौ | ं | : | |
| क् | क | का | कि | की | कु | कू | कृ | कॄ | कॢ | के | कै | को | कौ | कं | कः |
| ख् | ख | खा | खि | खी | खु | खू | खृ | खॄ | खॢ | खे | खै | खो | खौ | खं | खः |
Transliteration Guide [IAST] – Vowels- स्वराः 
अ 
|
आ
|
इ
|
ई
|
उ
|
ऊ
|
ऋ
|
ॠ
|
ऌ
|
ए
|
ऐ
|
ओ
|
औ
|
अं
|
अः
|
| a | ā | i | ī | u | ū | ṛ | ṝ | ḷ | e | ai | o | ou | ṃ | ḥ |
Transliteration Guide [IAST] – Consonants - व्यञ्जनाक्षराणि
| क
|
k | ख
|
kh | ग
|
g | घ
|
gh | ङ
|
ṅ |
| च
|
c | छ
|
ch | ज
|
j | झ
|
jh | ञ
|
ñ |
| ट
|
ṭ | ठ
|
ṭh | ड
|
ḍ | ढ
|
ḍh | ण
|
ṅ |
| त
|
t | थ
|
th | द
|
d | ध
|
dh | न
|
n |
| प
|
p | फ
|
ph | ब
|
b | भ
|
bh | म
|
m |
| य
|
y | र
|
r | ल
|
l | व
|
v | ||
| श
|
ś | ष
|
ṣ | स
|
s | ह
|
h |
संयुक्ताक्षराणि [Conjunct Consonants]:
यदा स्वरस्य व्यवधानं विना द्वे अथवा अधिकानि व्यञ्जनानि एकत्र विद्यन्ते, तदा तस्य संयुक्ताक्षरम् इति कथ्यते।
Two or more consonants together without intervening vowel or pause between them is called “ Conjunct Consonant”.
यथा ---
| उदाहरणानि | संयुक्ताक्षरम् |
|---|---|
| आत्मा | = त् + म् = त्म |
| संस्कृतम् | = स् + क् = स्क् |
| तत्र | = त् + र् = त्र् |
| कृष्णः | = ष् + ण् = ष्ण् |
| श्यामः | = श् + य् = श्य् |
| अद्य | = द् + य् - द्य् |
| नद्यौ | = द् + य् = द्य् |
| भक्तः | = क् + त् = क्त् |
| सप्ताहः | = प् + त् = प्त् |
| पुस्तकम् | = स् + त् = स्त् |
कानिचन संयुक्ताक्षराणि ---
| उदाहरणानि | संयुक्ताक्षराणि |
|---|---|
| क् + क् | = क्क् |
| क् + त् | = क्त् |
| क् + त् + व् | = क्त्व् |
| ग् + र् | = ग्र् |
| ग् + ल् | = ग्ल् |
| ग् + व् | = ग्व् |
| घ् + न् | = घ्न् |
| श् + र् | = श्र् |
| श् + ल् | = श्ल् |
| ष् + क् | = ष्क् |
| श् + न् | = श्न् |
| त् + स् | = त्स् |
| श् + व् | = श्व् |
| श् + च् | = श्च् |
| ङ् + ग् | = ङ्ग् |
| च् + छ् | = च्छ् |
| त् + य् | = त्य् |
| न् + त् | = न्त् |
| ज् + ञ् | = ज्ञ् |
| क् + ष् | = क्ष् |
| क् + र् | = क्र् |
| छ् + र् | = छ्र् |
| ट् + र् | = ट्र् |
| ड् + र् | = ड्र् |
| स् + र् | = स्र् |
| ह् + र् | = ह्र् |
शब्देषु संयुक्ताक्षराणां निदर्शनम् ---
| उदाहरणानि | संयुक्ताक्षराणि |
|---|---|
| कुक्कुटः | = क् + उ + क् + क् + उ + ट् + अ + : |
| अर्कः | = अ + र् + क् + अ + : |
| अङ्गम् | = अ + ङ् + ग् + अ + म् |
| उष्णम् | = उ + ष् + ण् + अ + म् |
| आप्नोति | = आ + प् + न् + ओ + ति |
| विज्ञानम् | = व् + इ + ज्ञ् + आ + न् + अ + म् |
| क्षत्रीयः | = क् + ष् + अ + त् + र् + इ + य् + अ + ः |
| मण्डूकः | = म् + अ + ण् + ड् + ऊ + क् + अ + ः |
| अङ्कनी | = अ + ङ् + क् + न् + ई |
| शृङ्खला | = श् + ॠ + ङ् + ख् + अ + ल् + आ |
| उष्ट्रः | = उ + ष् + ट् + र् + अ + ः |
संस्कृतवर्णमाला - अभ्यासः
१. मात्राणां लेखानाभ्यासः
| स्वरः | अ | आ | इ | ई | उ | ऊ | ऋ | ॠ | ऌ | ए | ऐ | ओ | औ | अं | अः |
| चिह्नः | ा | ि | ी | ु | ू | ृ | ॄ | ॢ | े | ै | ो | ौ | ं | : | |
| क् | क | का | कि | की | कु | कू | कृ | कॄ | कॢ | के | कै | को | कौ | कं | कः |
| ख् | ख | खा | खि | खी | खु | खू | खृ | खॄ | खॢ | खे | खै | खो | खौ | खं | खः |
| ग् | |||||||||||||||
| घ् | |||||||||||||||
| ङ् | |||||||||||||||
| च् | |||||||||||||||
| छ् | |||||||||||||||
| ज् | |||||||||||||||
| झ् | |||||||||||||||
| ञ् | |||||||||||||||
| त् | |||||||||||||||
| थ् | |||||||||||||||
| द् | |||||||||||||||
| ध् | |||||||||||||||
| न् | |||||||||||||||
| ट् | |||||||||||||||
| ठ् | |||||||||||||||
| ड् | |||||||||||||||
| ढ् | |||||||||||||||
| ण् | |||||||||||||||
| प् | |||||||||||||||
| फ् | |||||||||||||||
| ब् | |||||||||||||||
| भ् | |||||||||||||||
| म् | |||||||||||||||
| य् | |||||||||||||||
| र् | |||||||||||||||
| ल् | |||||||||||||||
| व् | |||||||||||||||
| श् | |||||||||||||||
| ष् | |||||||||||||||
| स् | |||||||||||||||
| ह् |
२. उदाहरणानुगुणं वर्णान् पृथक्कृत्य (आनुपूर्वीं ) लिखतु ---
| १. बालकः | = ब् + आ + ल् + अ + क् + अः |
| २. नायकः | = |
| ३. भरतः | = |
| ४. वानरः | = |
| ५. घटः | = |
| ६. फलम् | = |
| ७. नगरम् | = |
| ८. वातायनम् | = |
| ९. कागदम् | = |
| १०. मुखम् | = |
| ११. लता | = |
| १२. पेटिका | = |
| १३. माला | = |
| १४. देवी | = |
| १५. अजा | = |
३. संयुक्ताक्षरयुक्तेषु शब्देषु उदाहरणानुगुणं वर्णान् पृथक्करोतु ---
| १. कृष्णः | = क् + ॠ + ष् + ण् + अः |
| २. वृक्षः | = |
| ३. मत्स्यः | = |
| ४. कूर्मः | = |
| ५. ग्रन्थः | = |
| ६. क्रीडाङ्गणम् | = |
| ७. पादकन्दुकम् | = |
| ८. पुष्पम् | = |
| ९. पुस्तकम् | = |
| १०. कार्यालयम् | = |
| ११. षष्टिः | = |
| १२. सप्ततिः | = |
| १३. पञ्चाशीतिः | = |
| १४. द्वादशः | = |
| १५. त्रिंशत् |
परिशिष्टम्
पदम् = वर्णानाम् अर्थवान् समूहः पदम् ।
वाक्यम् = अर्थवत्पदानां समूहः वाक्यम् ।
यथाः
| वाक्यम् | पदम् | वर्णाः |
|---|---|---|
| श्यामः फलं खादति । | श्याम् | श्यामः = श् + य् + आ + म् + अ : |
| फलम् | फलम् = फ् + अ + ल् + अ + म् | |
| खादति | खादति = ख् + आ + द् + अ + त् + इ |
पदं द्विविधम् [ सुप्तिङन्तं पदम् १.१.१४ ]
| सुबन्तम् /नामपदम्
सुबन्तम् = सुप् + अन्तम् यथा - |
प्रातिपदिकं + सुप् -प्रत्ययः ( ये प्रत्ययाः प्रातिपदिकेभ्यः आगच्छन्तिः, ते सुप्-प्रत्ययाः ) |
|---|---|
| रामः | रामः = राम [प्रातिपदिकम्] + सुँ |
| शिवः | शिवः = शिव + सुँ |
| सीता | सीता = सीता + सुँ |
| पार्वती | पार्वती = पार्वती + सुँ |
| तिङन्तम्/ क्रियापदम् (यत् क्रियां सूचयति तत् तिङन्तपदं/ क्रियापदम्) तिङन्तम् = तिङ् + अन्तम् । यथा - | धातुः +विकरणप्रत्ययः + तिङ् -प्रत्ययः |
|---|---|
| पठति | पठति = पठ् [धातुः] +अ+ ति [प्रथमपुरुष- एकवचनान्त-तिङ-प्रत्ययः] |
| धावति | धावति = धाव् + अ+ ति |
| खादति | खादति = खाद् + अ + ति |
| हसति | हसति = हस् +अ + ति |
PAGE 1
1. Lesson 1 PDF
2. Lesson 1 AbhyasaH PDF
२. वस्तूनां परिचयः
अधोभागे स्थितेषु कोष्ठकेषु भिन्नानि वस्तूनि दर्शितानि सन्ति। तेषां नामानि पठतु। नाम्नाम् उच्चारणानि श्रोतुं पदानि नोदयतु।
पुंलिङ्ग-पदानि
 |
 |
 |
 |
 |
|---|---|---|---|---|
| विद्यालयः
|
स्यूतः
|
चषकः
|
पर्वतः
|
दीपः
|
 |
 |
 |
 |
 |
| करदीपः
|
दण्डदीपः
|
तालः
|
आसन्दः
|
दर्पणः
|
 |
 |
 |
 |
 |
| मञ्चः
|
पिञ्जः
|
कटाहः
|
धनकोशः
|
अग्निचुल्ली/चुल्लिः
|
 |
 |
 |
 |
 |
| अनलचुल्ली / चुल्लिः
|
हस्तपः (पौ)
|
मन्थानः
|
हारः (हारौ)
|
दोलः
|
स्त्रीलिङ्ग-पदानि
नपुंसकलिङ्ग-पदानि
PAGE 2
वस्तूनां परिचयः pdf
३. परिचयः
चित्रं पठत अवगच्छत च | ( मम/ भवतः / भवत्याः )
| पुंलिङ्गम् (Masculine) | ||
|---|---|---|
 |
 |
|
 |
||
| स्त्रीलिङ्गम् (feminine) | ||
 |
 |
 |
विशेषः –
* भवतः - पुंलिङ्गे | भवत्याः – स्त्रीलिङ्गे |
* “नाम” इत्यत्र विसर्गः (:) नास्ति | अनुस्वारः (ं) अपि नास्ति |
एतत् संभाषणम् उच्चैः पठत अवगच्छत च –
आचार्यः – सर्वेभ्यः स्वागतम् | नमस्काराः | मम नाम अरुणः | भवतः नाम किम् ?
रमेशः – मम नाम रमेशः |
आचार्यः – भवत्याः नाम किम् ?
लता – मम नाम लता |
आचार्यः – मम नाम किम् ?
छात्राः – भवतः नाम अरुणः |
आचार्यः – मम पुस्तकम् | मम मुखम् | मम पादः | एवं सर्वे वदन्तु | पुस्तकं , चित्रं , मित्रं , वृक्षः, हस्तः, लेखनी |
छात्राः – मम पुस्तकम् | मम चित्रम् | मम मित्रम् | मम वृक्षः | मम हस्तः | मम लेखनी |
आचार्यः – भवतः पुस्तकम् | भवतः चित्रम् | एवं क्रमेण वदन्तु |
छात्राः – भवतः मित्रम् | भवतः वृक्षः | भवतः हस्तः | भवतः लेखनी |
आचार्यः – भवत्याः पुस्तकम् | भवत्याः चित्रम् | एवं क्रमेण वदन्तु |
छात्राः – भवत्याः मित्रम् | भवत्याः वृक्षः | भवत्याः हस्तः | भवत्याः लेखनी |
अभ्यासाः (मम / भवतः / भवत्याः )
१. यथोदाहरणं रिक्तस्थानानि पूरयत –
यथा – रामः – भवतः नाम किम् ?
रावणः – मम नाम रावणः |
सीता – भवत्याः नाम किम् ?
शूर्पणखा – मम नाम शूर्पणखा
- विनोदः - _____ _____ ? प्रकाशः - _____ _____ |
- द्रोणः - _____ _____ ? एकलव्यः - _____ _____ |
- अर्जुनः - _____ _____ ? सुभद्रा - _____ _____ |
- आञ्जनेयः - _____ _____ ? भीमः - _____ _____ |
- बृहन्नला - _____ _____ ? उत्तरा - _____ _____ |
२. नामानुगुणं प्रश्नं पृच्छन्तु |
यथा - १. नारायणः – भवतः नाम किम् ?
- श्रीशः - ____________________________ ?
- ललिता - ___________________________ ?
- नलिनी - ____________________________ ?#दिवाकरः - ___________________________ ?
- पद्मा - ______________________________ ?
- तपनः - _____________________________ ?
३. भवतः , भवत्याः , मम , नाम , किम्
१. मम नाम रामः | _______________ नाम किम् ?
२. ___________________ नाम दिनेशः |
३. ________________ नाम _________ ?
४. मम _______________ रुक्मिणी |
५. _________________ नाम किम् ?
६. ___________________ नाम अरुणः |
४. [मम पुस्तकम् | भवतः पुस्तकम् | भवत्याः पुस्तकम् | ] एतेन क्रमेण अधः सूचितानां शब्दानाम् उपयोगं कृत्वा वाक्यानि रचयन्तु |
ग्रामः , देशः , राज्यम् , कुञ्चिका , स्यूतः , कथा , पत्रिका , धनम् , आसन्दः , भगिनी
- ______ ग्रामः | _______ ग्रामः | __________ ग्रामः |
- __________ |____________ | ____________ |
- __________ | ____________| ____________ |
- __________ | _ __________ |_____ _______ |
- __________ | ___________ | ____ ________ |
- __________ | ___________ | _____________ |
- __________ | ___________ | _____________ |
- __________ | ___________ | _____________ |
- __________ | ___________ | _____________ |
- __________ | ___________ | _____________ |
PAGE 3
४. एषः - सः - सा - तत्
एतत् / तत् इति नपुंसकलिङ्ग-प्रयोगः
समीपस्थस्य बोधनाय - एतत् / तत् इत्यनयोः प्रयोगः करणीयः। अधोभागे दत्तानि उदाहरणानि पश्यतु।
 |
एतत् (समीपस्थस्य बोधनाय) | तत् (दूरस्य बोधनाय) |  |
 |
|
|
 |
| एतत् भवनम् । | तत् मन्दिरम् | ||
 |
|
|
 |
| एतत् वातायनम् | तत् सोपानम् | ||
 |
|
|
 |
| एतत् कमलम् | तत् चम्पकम् | ||
 |
|
|
 |
| एतत् छात्रम् | तत् पर्णम् | ||
 |
|
|
 |
| एतत् क्रीडनकम् | तत् पुस्तकम् | ||
|---|---|---|---|
 |
|
|
 |
| एतत् नेत्रम् | तत् उपनेत्रम् | ||
 |
|
|
 |
| एतत् दुग्धम् | तत् जलम् | ||
 |
|
|
 |
| एतत् विमानम् | तत् रेलयानम् | ||
 |
|
|
 |
| एतत् फलम् | तत् पुष्पम् | ||
 |
|
|
 |
| एतत् उद्यानम्। | तत् सस्यम्। |
एषः - सः इति पुंलिङ्ग-प्रयोगः
|
एषः(समीपस्थस्य बोधनाय) | सः(दूरस्य बोधनाय) | |
 |
|
|
 |
| एष नर्तकः | सः गायकः | ||
 |
|
|
 |
| एषः चालकः | सः पत्रवाहकः | ||
 |
|
|
 |
| एषः सौचिकः | सः कुम्भकारः | ||
 |
|
|
 |
| एषः बालकः | सः वृद्धः | ||
 |
|
|
 |
| एषः वानरः | सः गजः | ||
 |
|
|
 |
| एषः हरिणः | सः भल्लूकः | ||
 |
|
|
 |
| एषः मयूरः | सः शुकः | ||
 |
|
|
 |
| एषः भिक्षुकः | सः नृपः | ||
 |
|
|
 |
| एषः छात्रः | सः अध्यापकः |
एषा, सा इति स्त्रीलिङ्ग-प्रयोगाः
|
एषा(समीपस्थस्य बोधनाय) | सा(दूरस्य बोधनाय) | |
 |
|
|
 |
| एषा वैद्या | सा शिक्षिका | ||
 |
|
|
 |
| एषा मक्षिका | सा पपीलिका | ||
 |
|
|
 |
| एषा लेखिका | सा द्विचक्रिका | ||
 |
|
|
 |
| एषा बालिका | सा वृद्धा | ||
 |
|
|
 |
| एषा माला | सा शाटिका | ||
 |
|
|
 |
| सा लता | सा कलिका | ||
 |
|
|
|
| एषा पत्रिका | सा पुस्तिका | ||
 |
|
|
 |
| एषा पाठशाला | सा गोशाला | ||
 |
|
|
 |
| एषा सरस्वती | सा पार्वती |
कः ? , का ? , किम् ?
एते प्रश्नवाचकाः
कोष्ठके दत्तानि पदानि पठतु स्मरतु च
| प्रश्नः | लिङ्गम् | उत्तरम् |
| एषः / सः -कः ? | पुंलिङ्गम् | एषः नर्तकः / सः गायकः |
| एषा / सा - का ? | स्त्रीलिङ्गम् | एषा वैद्या / सा शिक्षिका |
| एतत् / तत् - किम् ? | नपुंसकलिङ्गम् | एतत् भवनम् / तत् मन्दिरम् |
|
एषः | सः | |
|
|
|
|
| एषः कः? एषः नर्तकः । | सः कः? सः गायकः । | ||
|
एषा | सा | |
|
|
|
|
| एषा वैद्या । | सा शिक्षिका। | ||
|
एतत् | तत् | |
एतत् भवनम्। |
|
|
|
| एषः/सः / एषा/सा /एतत्/तत् | कः/का/किम् ? | प्रश्नः | उत्तरम् | ||
|
|
कः ? | एषः कः ? | एषः चालकः । | |
 |
 |
कः ? | सः कः ? | सः रजकः। | |
 |
|
कः ? | एषः कः ? | एषः तक्षकः। | |
|
|
कः ? | सः कः ? | सः सैनिकः । | |
 |
|
कः ? | एषः कः ? | एषः विदूषकः । | |
 |
|
कः ? | सः कः ? | सः न्यायाधीशः । | |
|
|
कः ? | एषः कः ? | एषः कुम्भकारः । | |
|
|
कः ? | सः कः ? | सः धीवरः । | |
 |
|
कः ? | एषः कः ? | एषः गोपालकः । | |
 |
|
कः ? | सः कः ? | सः हस्तिपकः । | |
 |
|
का ? | एषा का ? | एषा गायिका। | |
 |
|
का ? | सा का? | सा परिचारिका। | |
 |
|
का ? | एषा का ? | एषा तुला। | |
|
|
का ? | सा का? | सा छात्रा। | |
 |
|
का ? | एषा का ? | एषा नदी। | |
 |
|
का ? | सा का? | सा समदर्वी। | |
 |
|
का ? | एषा का ? | एषा घटी। | |
|
|
का ? | सा का? | सा द्विचक्रिका। | |
 |
|
का ? | एषा का ? | एषा कर्तरी। | |
 |
|
का ? | सा का? | सा छुरिका। | |
|
|
किम् ? | एतत् किम् ? | एतत् नेत्रम् । | |
|
|
किम् ? | तत् किम्? | तत् उपनेत्रम् । | |
|
|
किम् ? | एतत् किम् ? | एतत् पर्णम्। | |
|
|
किम् ? | एतत् किम् ? | एतत् पुष्पम्। | |
 |
|
किम् ? | तत् किम्? | तत् गृहम्। | |
|
|
किम् ? | एतत् किम् ? | एतत् विमानम्। | |
 |
|
किम् ? | तत् किम्? | तत् लोकयानम्। | |
|
|
किम् ? | एतत् किम् ? | एतत् उद्यानम्। | |
|
|
किम् ? | तत् किम्? | तत् सस्यम्। | |
|
|
किम् ? | एतत् किम् ? | एतत् व्यजनम्। | |
अभ्यासः
चित्राणि दृष्ट्वा उत्तराणि लिखतु
एषः/ एषा / एतत् |
सः /सा /तत् |
||
 |
|
|
 उ. सः मार्जारः । |
|
|
|
|
|
|
|
|
 |
|
|
 |
|
|
|
 |
एषः / एषा / एतत् ; कः / का / किम्
उत्तरानुगुणं रिक्तस्थानानि पूरयतु
१) प्र. ….. ……….? उ. एषा बालिका ।
२) प्र. एषः कः ? उ. ….. गणेशः।
३) प्र. ….. ……….? उ. एषा माला।
४) प्र. ….. ……….? उ. एतत् कमलम्।
५) प्र. ….. ……….? उ. एतत् पुष्पम्।
६) प्र. ….. ……….? उ. एषः बालकः।
७) प्र. ….. ……….? उ. एषः शङ्करः ।
८) प्र. ….. ……….? उ. एषा शिक्षिका।
९) प्र. ….. ……….? उ. एषः वृद्धः ।
१०) प्र. ….. ……….? उ. एषा नर्मदा।
११) प्र. ….. ……….? उ. एषः तरुणः।
१२) प्र. ….. ……….? उ. एतत् नगरम्।
एषः / एषा / एतत् ; सः / सा / तत् ; कः / का / किम्
रिक्तस्थानानि पूरयतु
१) प्र. एषः ……? उ. …. रामः ।
२) प्र. तत् ….. ? उ. ….. देवालयम्।
३) प्र. एषा ……….? उ. ….. माला।
४) प्र. ….. कः ? उ. सः भारवाहकः।
५) प्र. तत् ……….? उ. ….. नयनम्।
६) प्र. ….. ……….? उ. सः बालकः।
७) प्र. ….. ……….? उ. एषः शङ्करः ।
८) प्र. ….. ……….? उ. सा नायिका।
९) प्र. ….. ……….? उ. सः स्वर्णकारः ।
१०) प्र. ….. ……….? उ. सा मालती।
११) प्र. ….. ……….? उ. सः तरुणः।
१२) प्र. ….. ……….? उ. तत् करवस्त्रम्।
अधः दत्तानि पदानि पश्यतु। उदाहरणम् अनुसृत्य प्रश्नवाक्यम् उत्तरवाक्यं च लिखतु
उदाहरणम्
प्र. एषः कः ?
उ. एषः भल्लूकः।
प्र. सा का?
उ. सा द्विचक्रिका ।
 |
भल्लूकः | देवता |  |
| माला | लेखनी | ||
| धीवरः | नर्तकः | ||
| द्रोणी | दर्वी | ||
| प्रश्नः ---एषः / एषा / एतत्
कः / का / किम् ? |
युतकम् | गोशाला | उत्तरम् ---एषः / एषा / एतत् |
| दाडिमम् | अध्यापिका | ||
 |
द्विचक्रिका | श्वेतफलकम् |  |
| हरिणः | सम्मार्जनी | ||
| अनुजः | वृक्षः | ||
| जलम् | सोपानम् | ||
| प्रश्नः ---सः / सा / तत्
कः / का/ किम् |
शाटिका | अध्यापकः | उत्तरम् ---सः / सा / तत् |
| वानरः | वातायनम् |
PAGE 4
५. सरलवाक्यानि प्रशनाः च
| शब्दाः त्रिषु लिंगेषु | ||
|---|---|---|
| पुंलिङ्गशब्दाः- | स्त्रीलिङ्गशब्दाः | नपुंसकलिङ्गशब्दाः |
| १. बालकः | १. माला | १. व्यजनम् |
| २. वृद्धः | २. बाला | २. पुस्तकम् |
| ३. चषकः | ३. महिला | ३. पात्रम् |
| ४. वृक्षः | ४. नदी | ४. तोरणम् |
| ५. दण्डः | ५. नगरी | ५. सङ्गणकम् |
| ६. व्याघ्रः | ६. कुञ्चिका | ६. छत्रम् |
| ७. ग्रन्थः | ७. कर्तरी | ७. मन्दिरम् |
| ८. स्यूतः | ८.शाला | ८. भवनम् |
| ९. आसन्दः | ९. वैद्या | ९. वनम् |
| १०. घटः | १०. जननी | १०. कङ्कणम् |
अभ्यासः
सः/सा/तत् पदानि उपयुज्य रिक्तस्थलं पूरयतु -
*पुंलिङ्गशब्दात् पूर्वं सः इति लेखनीयम्-
*स्त्रीलिङ्गशब्दात् पूर्वं सा इति लेखनीयम्-
*नपुंसकलिङ्गशब्दात् पूर्वं तत् इति लेखनीयम्-
| सः वृद्धः | सा माला | तत् छत्रम् |
PAGE 5
६. अस्ति नास्ति अत्र सर्वत्र
अस्ति अपि च नास्ति इति पदयोः अभ्यासः
- अस्य अभ्यासस्य कृते वस्तूनां परिचयः इति पाठे दत्तानि वस्तूनि अवलोकयतु, तेषां नामानि अवगच्छतु स्मरतु च।
- इदानीं कोष्ठके स्थितानि वस्तूनि परिशीलयतु। अत्र किम् अस्ति किं नास्ति इति अधोभागे स्थिते कोष्ठके लिखतु।
|
|
|
 |
|---|---|---|---|
 |
 |
|
 |
 |
|
|
 |
|
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
|
 |
 |
 |
 |
उदाहरणम् अनुसृत्य वाक्यानि लिखतु।
अत्र अस्ति |
अत्र नास्ति |
अत्र वातायनम् अस्ति ।
|
अत्र जङ्गम-दूरवाणी नास्ति।
|
सर्वत्र अस्ति , सर्वत्र नास्ति
सर्वत्र इति अव्ययपदम्।
जगति किं सर्वत्र अस्ति अपि च किं सर्वत्र नास्ति इति चिन्तयतु।
यथा
वायुः सर्वत्र अस्ति। जलं सर्वत्र नास्ति।
तथा एव अन्यानि वाक्यानि अधोभागे स्थिते कोष्ठके लिखतु।
अभ्यासः
| सर्वत्र अस्ति | सर्वत्र नास्ति |
|---|---|
|
|
परिशिष्टम्
अव्ययपदानि
अव्ययं [Indeclinable] नाम् किम्?
सदृशम् त्रिषु लिङ्गेषु, सर्वासु च विभक्तिषु ।
वचनेषु च सर्वषु, यन्नव्येति तदव्ययम् ।
यस्य शब्दस्य सर्वदा एकम् एव रुपं भवति, सः शब्दः अव्ययम् इति नाम्ना ज्ञायते। लिङ्गविभक्तिवचनमनुसृत्य तस्य परिवर्तनं न भवति।
यथा ---
त्रिषु लिङ्गेषु –
- मोहनः अपि पतति। [पुं]
- माला अपि पतति। [स्त्री]
- फलम् अपि पतति। [नपुं]
सप्तसु विभक्तिषु –
- गणेशः अपि मन्दिरे अस्ति। [प्र. वि.]
- गणेशम् अपि हारं अर्पयतु। [द्वि. वि.]
- गणेशेन सह पार्वती अपि अस्ति। [तृ. वि.]
- गणेशाय नमस्करोतु। पार्वत्यै अपि नमस्करोतु। [च. वि.]
- गणेशात् अपि आशीर्वादं स्वीकरोतु। [पं. वि. ]
- गणेशस्य अपि पूजां करोतु। [ष. वि.]
- गणेशे अपि भक्तिः भवतु। [स. वि.]
त्रिषु वचनेषु –
- बालकः अपि पुस्तकं पठति। [ए. व.]
- बालकौ अपि पुस्तकं पठतः। [द्वि. व.]
- बालकाः अपि पुस्तकं पठन्ति। [ब. व.]
“अपि” इति अव्ययम् । तस्य एकम् एव रूपम् उपरि लिखितेषु वाक्येषु दृश्यते। लिङ्गविभक्तिवचनमनुसृत्य परिवर्तनं ना भवति।
List of commonly used अव्ययानि|
| क्र. | अव्ययम् | Meaning in English |
| १ | अत्र | Here |
| २ | तत्र | There |
| ३ | कुत्र | Where |
| ४ | अन्यत्र | Somewhere |
| ५ | सर्वत्र | Everywhere |
| ६ | एकत्र | Together |
| ७ | च | And |
| ८ | अपि | Also or Too |
| ९ | एव | Only |
| १० | इति | That is what |
| ११ | यत् | That |
| १२ | पूर्वम् | Before |
| १३ | इदानीम् | Now |
| १४ | कदा | When |
| १५ | कुतः | From where |
| १६ | इतः | From here |
| १७ | ततः | From there |
| १८ | सह | With |
| १९ | विना | Without |
| २० | कथम् | How |
| २१ | किमर्थम् | Why |
| २२ | आम् | Yes |
| २३ | न | No |
| २४ | यतः | Because |
| २५ | निश्चयेन | Definitely |
| २६ | शनैः | Slowly, gradually |
| २७ | उच्चैः | Loudly, high |
| २८ | पुरतः | In front |
| २९ | पृष्ठतः | Behind |
| ३० | वामतः | To the left |
| ३१ | दक्षिणतः | To the right |
| ३२ | उपरि | Above |
| ३३ | अधः | Under |
| ३४ | अन्तः | Inside |
| ३५ | अद्य | Today |
| ३६ | श्वः | Tomorrow |
| ३७ | परश्वः | Day after tomorrow |
| ३८ | प्रपरश्वः | Three days after today |
| ३९ | ह्यः | Yesterday |
| ४० | परह्यः | The day before yesterday |
| ४१ | प्रपरह्यः | The days before today |
PAGE 6