13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons/ktvA-lyap: Difference between revisions
(Created page with "{{DISPLAYTITLE:क्त्वा- ल्यप्}} {| class="wikitable" |'''Home''' |} <big>क्त्वा- ल्यप्</big> ") |
No edit summary |
||
(15 intermediate revisions by 5 users not shown) | |||
Line 1: | Line 1: | ||
{{DISPLAYTITLE:क्त्वा- ल्यप्}} |
{{DISPLAYTITLE:३९. क्त्वा- ल्यप्}} |
||
[[File:Home 13-2023.png|48x48px|thumb|'''[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023|Home]]''']] |
|||
== <big>'''क्त्वा- ल्यप् प्रयोगः'''</big> == |
|||
<big>क्त्वा, ल्यप् इति प्रत्ययौ स्तः।</big> |
|||
<big>एकः कर्ता कार्यद्वयं क्रमेण करोति । पूर्वकार्यं यद् अस्ति तस्य सूचना धातोः क्त्वान्तरूपेण भवति। </big> |
|||
<big>यदि धातुः उपसर्गसहितः भवति तर्हि क्त्वाप्रत्ययस्य स्थाने ल्यप्-प्रत्ययः भवति।</big> |
|||
<big>क्त्वान्तशब्दाः, -ल्याप्प्रत्ययान्तशब्दाः अव्ययानि भवन्ति।</big> |
|||
===<big>'''क्त्वा प्रत्ययः'''</big>=== |
|||
<big>'''ध्यानेन पठतु---'''</big> |
|||
{| class="wikitable" |
{| class="wikitable" |
||
| colspan="2" |<big>'''प्रथमं कार्यं ।'''</big> |
|||
|'''[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023|Home]]''' |
|||
!<big>क्त्वान्तरूपम्</big> |
|||
|- |
|||
|<big>बालकः देवालयं गच्छति।</big> |
|||
|<big>सः अर्चति।</big> |
|||
|<big>बालकः देवालयं गत्वा अर्चति।</big> |
|||
|- |
|||
|<big>बालकः खादति।</big> |
|||
|<big>सः पिबति।</big> |
|||
|<big>बालकः खादित्वा पिबति।</big> |
|||
|- |
|||
|<big>माता स्नाति।</big> |
|||
|<big>सा मोदकं पचति।</big> |
|||
|<big>माता स्नात्वा मोदकं पचति।</big> |
|||
|- |
|||
|<big>सः क्रीडति।</big> |
|||
|<big>सः खादति।</big> |
|||
|<big>सः क्रीडित्वा खादति।</big> |
|||
|- |
|||
|<big>त्वं पुस्तकं पठसि।</big> |
|||
|<big>त्वम् उत्तरं देहि।</big> |
|||
|<big>त्वं पुस्तकं पठित्वा उत्तरं देहि।</big> |
|||
|- |
|||
|<big>अहम् आपणं गच्छामि।</big> |
|||
|<big>अहं शाकानि आनयामि।</big> |
|||
|<big>अहम् आपणं गत्वा शाकानि आनयामि।</big> |
|||
|- |
|||
|<big>कृषकाः भूमिं कर्षन्ति।</big> |
|||
|<big>ते जलं सिञ्चन्ति।</big> |
|||
|<big>कृषकाः भूमिं कृष्ट्वा जलं सिञ्चन्ति।</big> |
|||
|- |
|||
|<big>कर्मकराः कार्यं कुर्वन्ति।</big> |
|||
|<big>ते वेतनं नयन्ति।</big> |
|||
|<big>कर्मकराः कार्यं कृत्वा वेतनं नयन्ति।</big> |
|||
|- |
|||
|<big>रामः चिन्तयति।</big> |
|||
|<big>सः उत्तरं लिखति।</big> |
|||
|<big>रामः चिन्तयित्वा उत्तरं लिखति।</big> |
|||
|} |
|} |
||
<big>क्त्वा- ल्यप्</big> |
|||
====<big>'''क्त्वान्तरूपाणि ---'''</big>==== |
|||
{| class="wikitable" |
|||
| |
|||
|<big>धातुः</big> |
|||
|<big>लट्लकारः ए.व.</big> |
|||
|<big>क्त्वान्तरूपम्</big> |
|||
|- |
|||
|<big>१.</big> |
|||
|<big>गम्</big> |
|||
|<big>गच्छति</big> |
|||
|<big>गत्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>२.</big> |
|||
|<big>पठ्</big> |
|||
|<big>पठति</big> |
|||
|<big>पठित्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>३.</big> |
|||
|<big>लिख्</big> |
|||
|<big>लिखति</big> |
|||
|<big>लिखित्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>४.</big> |
|||
|<big>कृ</big> |
|||
|<big>करोति</big> |
|||
|<big>कृत्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>५.</big> |
|||
|<big>हस्</big> |
|||
|<big>हसति</big> |
|||
|<big>हसित्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>६.</big> |
|||
|<big>खाद्</big> |
|||
|<big>खादति</big> |
|||
|<big>खादित्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>७.</big> |
|||
|<big>धाव्</big> |
|||
|<big>धावति</big> |
|||
|<big>धावित्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>८.</big> |
|||
|<big>पत्</big> |
|||
|<big>पतति</big> |
|||
|<big>पतित्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>९.</big> |
|||
|<big>स्मृ</big> |
|||
|<big>स्मरति</big> |
|||
|<big>स्मृत्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>१०.</big> |
|||
|<big>क्री</big> |
|||
|<big>क्रीणाति</big> |
|||
|<big>क्रीत्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>११.</big> |
|||
|<big>हृ</big> |
|||
|<big>हरति</big> |
|||
|<big>हृत्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>१२.</big> |
|||
|<big>सृ</big> |
|||
|<big>सरति</big> |
|||
|<big>सृत्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>१३.</big> |
|||
|<big>श्रु</big> |
|||
|<big>शृणोति</big> |
|||
|<big>श्रुत्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>१४.</big> |
|||
|<big>स्ना</big> |
|||
|<big>स्नाति</big> |
|||
|<big>स्नात्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>१५.</big> |
|||
|<big>भ्रम्</big> |
|||
|<big>भ्रमति</big> |
|||
|<big>भ्रमित्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>१६.</big> |
|||
|<big>जप्</big> |
|||
|<big>जपति</big> |
|||
|<big>जपित्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>१७.</big> |
|||
|<big>खन्</big> |
|||
|<big>खनति</big> |
|||
|<big>खनित्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>१८.</big> |
|||
|<big>क्रन्द्</big> |
|||
|<big>क्रन्दति</big> |
|||
|<big>क्रन्दित्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>१९.</big> |
|||
|<big>निन्द्</big> |
|||
|<big>निन्दति</big> |
|||
|<big>निन्दित्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>२०</big> |
|||
|<big>नृत्य्</big> |
|||
|<big>नृत्यति</big> |
|||
|<big>नर्तित्वा</big> |
|||
|} |
|||
====<big>'''विशेषरूपाणि---'''</big>==== |
|||
{| class="wikitable" |
|||
| |
|||
|<big>धातुः</big> |
|||
|<big>लट्लकारः ए.व.</big> |
|||
|<big>क्त्वान्तरूपम्</big> |
|||
|- |
|||
|<big>१.</big> |
|||
|<big>पा</big> |
|||
|<big>पिबति</big> |
|||
|<big>पीत्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>२. </big> |
|||
|<big>दा</big> |
|||
|<big>ददाति</big> |
|||
|<big>दत्त्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>३.</big> |
|||
|<big>स्था</big> |
|||
|<big>तिष्ठति</big> |
|||
|<big>स्थित्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>४. </big> |
|||
|<big>रुद्</big> |
|||
|<big>रोदिति</big> |
|||
|<big>रुदित्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>५. </big> |
|||
|<big>पच्</big> |
|||
|<big>पचति</big> |
|||
|<big>पक्त्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>६. </big> |
|||
|<big>भू</big> |
|||
|<big>भवति</big> |
|||
|<big>भूत्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>७.</big> |
|||
|<big>अस्</big> |
|||
|<big>अस्ति</big> |
|||
|<big>भूत्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>८. </big> |
|||
|<big>दृश्</big> |
|||
|<big>पश्यति</big> |
|||
|<big>दृष्ट्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>९.</big> |
|||
|<big>पृच्छ्</big> |
|||
|<big>पृच्छति</big> |
|||
|<big>पृष्ट्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>१०.</big> |
|||
|<big>नम्</big> |
|||
|<big>नमति</big> |
|||
|<big>नत्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>११.</big> |
|||
|<big>ज्ञा</big> |
|||
|<big>जानाति</big> |
|||
|<big>ज्ञात्वा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>१२.</big> |
|||
|<big>ग्रह्</big> |
|||
|<big>गृह्णाति</big> |
|||
|<big>गृहीत्वा</big> |
|||
|} |
|||
===<big>'''ल्यप् - प्रत्ययः'''</big>=== |
|||
<big>'''ध्यानेन पठतु ---'''</big> |
|||
{| class="wikitable" |
|||
|+ |
|||
| colspan="2" |<big>'''प्रथमं कार्यं ।'''</big> |
|||
!<big>ल्यबन्तरूपम्</big> |
|||
|- |
|||
|<big>बालकः उपविशति।</big> |
|||
|<big>सः जलं पिबति।</big> |
|||
|<big>बालकः उपविश्य जलं पिबति</big> |
|||
|- |
|||
|<big>माता द्वारं प्रक्षालयति।</big> |
|||
|<big>सा रङ्गवल्लीं लिखति।</big> |
|||
|<big>माता द्वारं प्रक्षाल्य रङ्गवल्लीं लिखति।</big> |
|||
|- |
|||
|<big>श्यामः द्वारम् उद्घाटयति।</big> |
|||
|<big>सः बहिः गच्छति।</big> |
|||
|<big>श्यामः द्वारम् उद्घाट्य बहिः गच्छति।</big> |
|||
|- |
|||
|<big>छात्रा लेखनीं स्वीकरोति।</big> |
|||
|<big>सा चित्रं लिखति ।</big> |
|||
|<big>छात्रा लेखनीं स्वीकृत्य चित्रं लिखति ।</big> |
|||
|- |
|||
|<big>भक्तः प्रतिमां संस्थापयति।</big> |
|||
|<big>सः पूजां करोति।</big> |
|||
|<big>भक्तः प्रतिमां संस्थाप्य पूजां करोति।</big> |
|||
|- |
|||
|<big>सा माम् अनुसरति।</big> |
|||
|<big>सा वेगेन आगच्छति।</big> |
|||
|<big>सा माम् अनुसृत्य वेगेन आगच्छति।</big> |
|||
|- |
|||
|<big>वानरः वृक्षम् आरोहति।</big> |
|||
|<big>सः फलानि पातयति।</big> |
|||
|<big>वानरः वृक्षम् आरुह्य फलानि पातयति।</big> |
|||
|- |
|||
|<big>ग्राहकः फलानि स्वीकरोति।</big> |
|||
|<big>सः धनं ददाति।</big> |
|||
|<big>ग्राहकः फलानि स्वीकृत्य धनं ददाति।</big> |
|||
|- |
|||
|<big>बालः आगच्छति।</big> |
|||
|<big>सः दुग्धं पिबति।</big> |
|||
|<big>बालः आगत्य दुग्धं पिबति।</big> |
|||
|- |
|||
|<big>धनिकः धनं सङ्गृह्णाति।</big> |
|||
|<big>सः दानं करोति।</big> |
|||
|<big>धनिकः धनं सङ्गृह्य दानं करोति।</big> |
|||
|} |
|||
===<big>'''ल्यबन्तरूपाणि ---'''</big>=== |
|||
{| class="wikitable" |
|||
| |
|||
|<big>धातुः</big> |
|||
|<big>लट्लकारः ए.व.</big> |
|||
|<big>उपसर्गसहितं क्रियापदम्</big> |
|||
|<big>ल्यबन्तरूपम्</big> |
|||
|- |
|||
|<big>१.</big> |
|||
|<big>गम्</big> |
|||
|<big>गच्छति</big> |
|||
|<big>आगच्छति</big> |
|||
|<big>आगत्य</big> |
|||
|- |
|||
|<big>२.</big> |
|||
|<big>नी</big> |
|||
|<big>नयति</big> |
|||
|<big>आनयति</big> |
|||
|<big>आनीय</big> |
|||
|- |
|||
|<big>३.</big> |
|||
|<big>कृ</big> |
|||
|<big>करोति</big> |
|||
|<big>स्वीकरोति</big> |
|||
|<big>स्वीकृत्य</big> |
|||
|- |
|||
|<big>४.</big> |
|||
|<big>स्मृ</big> |
|||
|<big>स्मरति</big> |
|||
|<big>विस्मरति</big> |
|||
|<big>विस्मृत्य</big> |
|||
|- |
|||
|<big>५.</big> |
|||
|<big>लिख्</big> |
|||
|<big>लिखति</big> |
|||
|<big>विलिखति</big> |
|||
|<big>विलिख्य</big> |
|||
|- |
|||
|<big>६.</big> |
|||
|<big>क्री</big> |
|||
|<big>क्रीणाति</big> |
|||
|<big>विक्रीणीते</big> |
|||
|<big>विक्रीय</big> |
|||
|- |
|||
|<big>७.</big> |
|||
|<big>ज्ञा</big> |
|||
|<big>जानाति</big> |
|||
|<big>विजानाति</big> |
|||
|<big>विज्ञाय</big> |
|||
|- |
|||
|<big>८.</big> |
|||
|<big>स्था</big> |
|||
|<big>तिष्ठति</big> |
|||
|<big>उत्तिष्ठति</big> |
|||
|<big>उत्थाय</big> |
|||
|- |
|||
|<big>९.</big> |
|||
|<big>भू</big> |
|||
|<big>भवति</big> |
|||
|<big>अनुभवति</big> |
|||
|<big>अनुभूय</big> |
|||
|- |
|||
|<big>१०.</big> |
|||
|<big>स्थापि </big> |
|||
|<big>स्थापयति</big> |
|||
|<big>संस्थापयति</big> |
|||
|<big>संस्थाप्य</big> |
|||
|} |
|||
===<big>क्त्वान्तरूपाणि ल्यबन्तरूपाणि च---</big>=== |
|||
{| class="wikitable" |
|||
| |
|||
|<big>धातु:</big> |
|||
|<big>क्तवा रूपम्</big> |
|||
|<big>उपसर्गम्</big> |
|||
|<big>ल्यप् रूपम्</big> |
|||
|- |
|||
|<big>१.</big> |
|||
|<big>नी</big> |
|||
|<big>नीत्वा</big> |
|||
|<big>आ</big> |
|||
|<big>आनीय</big> |
|||
|- |
|||
|<big>२.</big> |
|||
|<big>हृ</big> |
|||
|<big>हृत्वा</big> |
|||
|<big>आ</big> |
|||
|<big>आहृत्य</big> |
|||
|- |
|||
|<big>३.</big> |
|||
|<big>स्मृ</big> |
|||
|<big>स्मृत्वा</big> |
|||
|<big>वि</big> |
|||
|<big>विस्मृत्य</big> |
|||
|- |
|||
|<big>४.</big> |
|||
|<big>कृष्</big> |
|||
|<big>कृष्ट्वा</big> |
|||
|<big>आ</big> |
|||
|<big>आकृष्य</big> |
|||
|- |
|||
|<big>५.</big> |
|||
|<big>कृ</big> |
|||
|<big>कृत्वा</big> |
|||
|<big>उप</big> |
|||
|<big>उपकृत्य</big> |
|||
|- |
|||
|<big>६.</big> |
|||
|<big>ज्ञा</big> |
|||
|<big>ज्ञात्वा</big> |
|||
|<big>वि</big> |
|||
|<big>विज्ञाय</big> |
|||
|- |
|||
|<big>७.</big> |
|||
|<big>क्री</big> |
|||
|<big>क्रीत्वा</big> |
|||
|<big>वि</big> |
|||
|<big>विक्रीय</big> |
|||
|- |
|||
|<big>८.</big> |
|||
|<big>नम्</big> |
|||
|<big>नत्वा</big> |
|||
|<big>प्र</big> |
|||
|<big>प्रणम्य</big> |
|||
|- |
|||
|<big>९.</big> |
|||
|<big>त्यज्</big> |
|||
|<big>त्यक्त्वा</big> |
|||
|<big>परि</big> |
|||
|<big>परित्यज्य</big> |
|||
|- |
|||
|<big>१०.</big> |
|||
|<big>लिख्</big> |
|||
|<big>लिखित्वा</big> |
|||
|<big>वि</big> |
|||
|<big>विलिख्य</big> |
|||
|- |
|||
|<big>११.</big> |
|||
|<big>स्था</big> |
|||
|<big>स्थित्वा</big> |
|||
|<big>सम्</big> |
|||
|<big>संस्थाय</big> |
|||
|- |
|||
|<big>१२.</big> |
|||
|<big>गृह्</big> |
|||
|<big>गृहीत्वा</big> |
|||
|<big>सम्</big> |
|||
|<big>सङ्गृह्य</big> |
|||
|- |
|||
|<big>१३.</big> |
|||
|<big>प्रेषि</big> |
|||
|<big>प्रेषयित्वा</big> |
|||
|<big>सम्</big> |
|||
|<big>सम्प्रेष्य</big> |
|||
|- |
|||
|<big>१४.</big> |
|||
|<big>स्था</big> |
|||
|<big>स्थित्वा</big> |
|||
|<big>उत्</big> |
|||
|<big>उत्थाय</big> |
|||
|- |
|||
|<big>१५.</big> |
|||
|<big>हस्</big> |
|||
|<big>हसित्वा</big> |
|||
|<big>वि</big> |
|||
|<big>विहस्य</big> |
|||
|} |
|||
===<big>अभ्यासः</big>=== |
|||
====<big>१) उदाहरणं दृष्ट्वा वाक्येषु क्त्वाप्रयोगं कृत्वा लिखतु ---</big>==== |
|||
{| class="wikitable" |
|||
! |
|||
!<big>वाक्यानि</big> |
|||
!<big>क्त्वाप्रयोगः</big> |
|||
|- |
|||
!<big>उदाः</big> |
|||
!<big>सः शालां गच्छति, पाठं पठति।</big> |
|||
!<big>सः शालां गत्वा पाठं पठति।</big> |
|||
|- |
|||
|<big>१.</big> |
|||
|<big>कार्यं कुर्वन्ति, श्रान्ता: भवन्ति ।</big> |
|||
| |
|||
|- |
|||
|<big>२.</big> |
|||
|<big>शिशुः क्रीडाङ्गणे पतति, रोदनं करोति ।</big> |
|||
| |
|||
|- |
|||
|<big>३.</big> |
|||
|<big>अहं फलं खदितवान्, जलं पीतवान् ।</big> |
|||
| |
|||
|- |
|||
|<big>४.</big> |
|||
|<big>किञ्चित् पानीयं पिबतु, अनन्तरं गच्छतु।</big> |
|||
| |
|||
|- |
|||
|<big>५.</big> |
|||
|<big>सा पत्रं लिखितवती, प्रेषितवती।</big> |
|||
| |
|||
|- |
|||
|<big>६.</big> |
|||
|<big>भवन्त: वार्तां श्रुण्वन्ति, विषयं जानन्ति।</big> |
|||
| |
|||
|- |
|||
|<big>७.</big> |
|||
|<big>वयं नाटकं पश्याम: । गृहं गच्छाम: ।</big> |
|||
| |
|||
|- |
|||
|<big>८.</big> |
|||
|<big>ता: बालिका: विषयं स्मरन्ति, सम्यक् लिखन्ति ।</big> |
|||
| |
|||
|} |
|||
===<big>२) क्त्वान्तरूपाणि लिखतु ---</big>=== |
|||
<big>'''उदाहरणम् - पठति – पठित्वा ।'''</big> |
|||
<big>१. गच्छति - -----।</big> |
|||
<big>२. खादति - -----।</big> |
|||
<big>३. पिबति - -----।</big> |
|||
<big>४. करोति - -----।</big> |
|||
<big>५. क्रीडति - -----।</big> |
|||
<big>६. हरति - -----।</big> |
|||
<big>७. लिखति - -----।</big> |
|||
<big>८. स्नाति - -----।</big> |
|||
<big>९. पतति - -----।</big> |
|||
<big>१०. धावति - -----।</big> |
|||
===<big>३) ल्यबन्तरूपाणि लिखतु ---</big>=== |
|||
<big>'''उदाहरणम् - आगच्छति – आगत्य ।'''</big> |
|||
<big>१. प्रणमति - -----।</big> |
|||
<big>२. अनुभवति - -----।</big> |
|||
<big>३. निर्दिशति - -----।</big> |
|||
<big>४. उत्तिष्ठति - -----।</big> |
|||
<big>५. संस्मरति - -----।</big> |
|||
<big>६. संहरति - -----।</big> |
|||
<big>७. विलिखति - -----।</big> |
|||
<big>८. विजानाति - -----।</big> |
|||
<big>९. उपकरोति - -----।</big> |
|||
<big>१०. सङ्गृह्णाति - -----।</big> |
|||
===<big>४) यथोदाहरणं क्त्वान्तरूपाणि अथवा ल्यबन्तरूपाणि उपयुज्य वाक्यानि रचयतु ---</big> === |
|||
<big>यथा</big> - |
|||
<big>१. पिता स्नाति। देवपूजां करोति।</big> |
|||
<big>पिता स्नात्वा देवपूजां करोति।</big> |
|||
<big>२. गुर: उपविशति। पाठं पाठयति।</big> |
|||
<big>गुरुः उपविश्य पाठं पाठयति ।</big> |
|||
<big>३. कृष्णः रथं स्थापयति । सर्वान् पश्यति। = --- --- --- --- ---।</big> |
|||
<big>४. माला धावति। लक्ष्यं प्राप्नोति। = --- --- --- ---।</big> |
|||
<big>५. राघवः गृहम् आगच्छति । जलं पिबति। = --- --- --- ---।</big> |
|||
<big>६. लेखिका गीतं विलिखति । गायति । = --- --- --- ---।</big> |
|||
<big>७. श्यामः वाक्यं स्मरति । वदति । = --- --- --- ---।</big> |
|||
<big>८. छात्रः कथां लिखति । कण्ठस्थीकरोति । = --- --- --- --- ---।</big> |
|||
<big>९. वानरः वृक्षं पश्यति । आरोहति । = --- --- --- --- ---।</big> |
|||
<big>१०. सा मातरं पृच्छति । अर्थं जानाति । = --- --- --- ---।</big> |
|||
<big>'''[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/6/66/PAGE_39_PDF.pdf क्त्वा- ल्यप् प्रयोगः pdf]'''</big> |
|||
'''PAGE 39''' |
Latest revision as of 20:50, 11 August 2023
क्त्वा- ल्यप् प्रयोगः
क्त्वा, ल्यप् इति प्रत्ययौ स्तः।
एकः कर्ता कार्यद्वयं क्रमेण करोति । पूर्वकार्यं यद् अस्ति तस्य सूचना धातोः क्त्वान्तरूपेण भवति।
यदि धातुः उपसर्गसहितः भवति तर्हि क्त्वाप्रत्ययस्य स्थाने ल्यप्-प्रत्ययः भवति।
क्त्वान्तशब्दाः, -ल्याप्प्रत्ययान्तशब्दाः अव्ययानि भवन्ति।
क्त्वा प्रत्ययः
ध्यानेन पठतु---
प्रथमं कार्यं । | क्त्वान्तरूपम् | |
---|---|---|
बालकः देवालयं गच्छति। | सः अर्चति। | बालकः देवालयं गत्वा अर्चति। |
बालकः खादति। | सः पिबति। | बालकः खादित्वा पिबति। |
माता स्नाति। | सा मोदकं पचति। | माता स्नात्वा मोदकं पचति। |
सः क्रीडति। | सः खादति। | सः क्रीडित्वा खादति। |
त्वं पुस्तकं पठसि। | त्वम् उत्तरं देहि। | त्वं पुस्तकं पठित्वा उत्तरं देहि। |
अहम् आपणं गच्छामि। | अहं शाकानि आनयामि। | अहम् आपणं गत्वा शाकानि आनयामि। |
कृषकाः भूमिं कर्षन्ति। | ते जलं सिञ्चन्ति। | कृषकाः भूमिं कृष्ट्वा जलं सिञ्चन्ति। |
कर्मकराः कार्यं कुर्वन्ति। | ते वेतनं नयन्ति। | कर्मकराः कार्यं कृत्वा वेतनं नयन्ति। |
रामः चिन्तयति। | सः उत्तरं लिखति। | रामः चिन्तयित्वा उत्तरं लिखति। |
क्त्वान्तरूपाणि ---
धातुः | लट्लकारः ए.व. | क्त्वान्तरूपम् | |
१. | गम् | गच्छति | गत्वा |
२. | पठ् | पठति | पठित्वा |
३. | लिख् | लिखति | लिखित्वा |
४. | कृ | करोति | कृत्वा |
५. | हस् | हसति | हसित्वा |
६. | खाद् | खादति | खादित्वा |
७. | धाव् | धावति | धावित्वा |
८. | पत् | पतति | पतित्वा |
९. | स्मृ | स्मरति | स्मृत्वा |
१०. | क्री | क्रीणाति | क्रीत्वा |
११. | हृ | हरति | हृत्वा |
१२. | सृ | सरति | सृत्वा |
१३. | श्रु | शृणोति | श्रुत्वा |
१४. | स्ना | स्नाति | स्नात्वा |
१५. | भ्रम् | भ्रमति | भ्रमित्वा |
१६. | जप् | जपति | जपित्वा |
१७. | खन् | खनति | खनित्वा |
१८. | क्रन्द् | क्रन्दति | क्रन्दित्वा |
१९. | निन्द् | निन्दति | निन्दित्वा |
२० | नृत्य् | नृत्यति | नर्तित्वा |
विशेषरूपाणि---
धातुः | लट्लकारः ए.व. | क्त्वान्तरूपम् | |
१. | पा | पिबति | पीत्वा |
२. | दा | ददाति | दत्त्वा |
३. | स्था | तिष्ठति | स्थित्वा |
४. | रुद् | रोदिति | रुदित्वा |
५. | पच् | पचति | पक्त्वा |
६. | भू | भवति | भूत्वा |
७. | अस् | अस्ति | भूत्वा |
८. | दृश् | पश्यति | दृष्ट्वा |
९. | पृच्छ् | पृच्छति | पृष्ट्वा |
१०. | नम् | नमति | नत्वा |
११. | ज्ञा | जानाति | ज्ञात्वा |
१२. | ग्रह् | गृह्णाति | गृहीत्वा |
ल्यप् - प्रत्ययः
ध्यानेन पठतु ---
प्रथमं कार्यं । | ल्यबन्तरूपम् | |
---|---|---|
बालकः उपविशति। | सः जलं पिबति। | बालकः उपविश्य जलं पिबति |
माता द्वारं प्रक्षालयति। | सा रङ्गवल्लीं लिखति। | माता द्वारं प्रक्षाल्य रङ्गवल्लीं लिखति। |
श्यामः द्वारम् उद्घाटयति। | सः बहिः गच्छति। | श्यामः द्वारम् उद्घाट्य बहिः गच्छति। |
छात्रा लेखनीं स्वीकरोति। | सा चित्रं लिखति । | छात्रा लेखनीं स्वीकृत्य चित्रं लिखति । |
भक्तः प्रतिमां संस्थापयति। | सः पूजां करोति। | भक्तः प्रतिमां संस्थाप्य पूजां करोति। |
सा माम् अनुसरति। | सा वेगेन आगच्छति। | सा माम् अनुसृत्य वेगेन आगच्छति। |
वानरः वृक्षम् आरोहति। | सः फलानि पातयति। | वानरः वृक्षम् आरुह्य फलानि पातयति। |
ग्राहकः फलानि स्वीकरोति। | सः धनं ददाति। | ग्राहकः फलानि स्वीकृत्य धनं ददाति। |
बालः आगच्छति। | सः दुग्धं पिबति। | बालः आगत्य दुग्धं पिबति। |
धनिकः धनं सङ्गृह्णाति। | सः दानं करोति। | धनिकः धनं सङ्गृह्य दानं करोति। |
ल्यबन्तरूपाणि ---
धातुः | लट्लकारः ए.व. | उपसर्गसहितं क्रियापदम् | ल्यबन्तरूपम् | |
१. | गम् | गच्छति | आगच्छति | आगत्य |
२. | नी | नयति | आनयति | आनीय |
३. | कृ | करोति | स्वीकरोति | स्वीकृत्य |
४. | स्मृ | स्मरति | विस्मरति | विस्मृत्य |
५. | लिख् | लिखति | विलिखति | विलिख्य |
६. | क्री | क्रीणाति | विक्रीणीते | विक्रीय |
७. | ज्ञा | जानाति | विजानाति | विज्ञाय |
८. | स्था | तिष्ठति | उत्तिष्ठति | उत्थाय |
९. | भू | भवति | अनुभवति | अनुभूय |
१०. | स्थापि | स्थापयति | संस्थापयति | संस्थाप्य |
क्त्वान्तरूपाणि ल्यबन्तरूपाणि च---
धातु: | क्तवा रूपम् | उपसर्गम् | ल्यप् रूपम् | |
१. | नी | नीत्वा | आ | आनीय |
२. | हृ | हृत्वा | आ | आहृत्य |
३. | स्मृ | स्मृत्वा | वि | विस्मृत्य |
४. | कृष् | कृष्ट्वा | आ | आकृष्य |
५. | कृ | कृत्वा | उप | उपकृत्य |
६. | ज्ञा | ज्ञात्वा | वि | विज्ञाय |
७. | क्री | क्रीत्वा | वि | विक्रीय |
८. | नम् | नत्वा | प्र | प्रणम्य |
९. | त्यज् | त्यक्त्वा | परि | परित्यज्य |
१०. | लिख् | लिखित्वा | वि | विलिख्य |
११. | स्था | स्थित्वा | सम् | संस्थाय |
१२. | गृह् | गृहीत्वा | सम् | सङ्गृह्य |
१३. | प्रेषि | प्रेषयित्वा | सम् | सम्प्रेष्य |
१४. | स्था | स्थित्वा | उत् | उत्थाय |
१५. | हस् | हसित्वा | वि | विहस्य |
अभ्यासः
१) उदाहरणं दृष्ट्वा वाक्येषु क्त्वाप्रयोगं कृत्वा लिखतु ---
वाक्यानि | क्त्वाप्रयोगः | |
---|---|---|
उदाः | सः शालां गच्छति, पाठं पठति। | सः शालां गत्वा पाठं पठति। |
१. | कार्यं कुर्वन्ति, श्रान्ता: भवन्ति । | |
२. | शिशुः क्रीडाङ्गणे पतति, रोदनं करोति । | |
३. | अहं फलं खदितवान्, जलं पीतवान् । | |
४. | किञ्चित् पानीयं पिबतु, अनन्तरं गच्छतु। | |
५. | सा पत्रं लिखितवती, प्रेषितवती। | |
६. | भवन्त: वार्तां श्रुण्वन्ति, विषयं जानन्ति। | |
७. | वयं नाटकं पश्याम: । गृहं गच्छाम: । | |
८. | ता: बालिका: विषयं स्मरन्ति, सम्यक् लिखन्ति । |
२) क्त्वान्तरूपाणि लिखतु ---
उदाहरणम् - पठति – पठित्वा ।
१. गच्छति - -----।
२. खादति - -----।
३. पिबति - -----।
४. करोति - -----।
५. क्रीडति - -----।
६. हरति - -----।
७. लिखति - -----।
८. स्नाति - -----।
९. पतति - -----।
१०. धावति - -----।
३) ल्यबन्तरूपाणि लिखतु ---
उदाहरणम् - आगच्छति – आगत्य ।
१. प्रणमति - -----।
२. अनुभवति - -----।
३. निर्दिशति - -----।
४. उत्तिष्ठति - -----।
५. संस्मरति - -----।
६. संहरति - -----।
७. विलिखति - -----।
८. विजानाति - -----।
९. उपकरोति - -----।
१०. सङ्गृह्णाति - -----।
४) यथोदाहरणं क्त्वान्तरूपाणि अथवा ल्यबन्तरूपाणि उपयुज्य वाक्यानि रचयतु ---
यथा -
१. पिता स्नाति। देवपूजां करोति।
पिता स्नात्वा देवपूजां करोति।
२. गुर: उपविशति। पाठं पाठयति।
गुरुः उपविश्य पाठं पाठयति ।
३. कृष्णः रथं स्थापयति । सर्वान् पश्यति। = --- --- --- --- ---।
४. माला धावति। लक्ष्यं प्राप्नोति। = --- --- --- ---।
५. राघवः गृहम् आगच्छति । जलं पिबति। = --- --- --- ---।
६. लेखिका गीतं विलिखति । गायति । = --- --- --- ---।
७. श्यामः वाक्यं स्मरति । वदति । = --- --- --- ---।
८. छात्रः कथां लिखति । कण्ठस्थीकरोति । = --- --- --- --- ---।
९. वानरः वृक्षं पश्यति । आरोहति । = --- --- --- --- ---।
१०. सा मातरं पृच्छति । अर्थं जानाति । = --- --- --- ---।
PAGE 39