४०. तुमुन् प्रत्ययः
तुमुन् प्रत्ययः
एतत् संभाषणं पठत अवगच्छत च –
माता – पुत्र ! शीघ्रम् आगच्छतु । बहिः गच्छावः ।
पुत्रः – किं कर्तुम् अम्ब ?
माता – आपणं गन्तुम्।
पुत्रः – किं क्रेतुम् ?
माता – पुस्तकापणे शालापुस्तकानि क्रेतुम्। भवान् अग्रिमे सप्ताहे शालां गच्छति खलु ?
पुत्रः – किमर्थं शालां गन्तव्यम् अम्ब ?
माता – पाठं पठितुम्। भवान् बुद्धिमान् भवितुम् इच्छति खलु ?
पुत्रः – आम् अम्ब ।
माता – देवालयम् अपि गच्छावः।
पुत्रः – भगवन्तं प्रार्थयितुम् ।
माता– आम् ।
पुत्रः – तदनन्तरं पातुं खादितुं च किमपि क्रीणीवः अम्ब ?
माता– अस्तु वत्स ! तथा एव कुर्वः।
पुत्रः – अद्य सायङ्काले क्रीडितुम् आगच्छामि इति शिवः उक्तवान् अम्ब ।
माता – तावत्पर्यन्तं गृहं प्रत्यागन्तुं शक्नुवः । इदानीम् आगच्छतु ।
अवधेयम् ---
कर्तुम्, गन्तुम्, क्रेतुम्, पठितुम्, भवितुम्, प्रार्थयितुम्, पातुम्, खादितुम्, क्रीडितुम्, प्रत्यागन्तुम् इति एतेषु शब्देषु “तुमुन्” इति प्रत्ययः योजितः अस्ति | एकस्याः क्रियायाः अपेक्षायाम् इच्छायां वा यदि अन्या काचित् क्रिया भवति तर्हि अपेक्षितक्रियायाः प्रदर्शनाय “तुमुन्” इति प्रत्ययस्य उपयोगः भवति | यथा –
रामः चषकं स्वीकरोति | दुग्धं पिबति | रामः दुग्धं पातुं चषकं स्वीकरोति |
अत्र रामस्य दुग्धपाने इच्छा अस्ति | अतः सः चाषक-स्वीकरणरूपम् अन्यां क्रियाम् अपि करोति |
अथवा “किमर्थम्” इति प्रश्नस्य यत् उत्तरं भवति तत्र प्रायः “तुमुन्” इति प्रत्ययस्य उपयोगः भवति |
यथा – रामः किमर्थं चषकं स्वीकरोति ? रामः दुग्धं पातुं चषकं स्वीकरोति |
“रामः पठितुं शालां गच्छति |” – एतस्मिन् वाक्ये गच्छति इति क्रिया पठनोद्देशेन अस्ति । अतः पठनम् - उद्धिष्टक्रिया । एवम् उद्दिष्टक्रियायाः “तुमुन्” भवति ।
तुमुन्नन्तरूपाणि ---
| वर्तमानकालः | तुमुन्नन्तरुपम् | |
|---|---|---|
| १. | पतति | पतितुम् |
| २. | हसति | हसितुम् |
| ३. | धावति | धावितुम् |
| ४. | पठति | पठितुम् |
| ५. | भवति | भवितुम् |
| ६. | चलति | चलितुम् |
| ७. | नयति | नेतुम् |
| ८. | लिखति | लेखितुम् |
| ९. | मिलति | मेलितुम् |
| १०. | क्रीणाति | क्रेतुम् |
| ११. | शृणोति | श्रोतुम् |
| १२. | नयति | नेतुम् |
| १३. | करोति | कर्तुम् |
| १४. | गृह्णाति | ग्रहीतुम् |
| १५. | पृच्छति | प्रष्टुम् |
| १६. | पश्यति | द्रष्टुम् |
| १७. | पिबति | पातुम् |
| १८. | ददाति | दातुम् |
| १९. | उत्तिष्ठति | उत्थातुम् |
| २०. | उपविशति | उपवेष्टुम् |
पठत अवगच्छत च -
' इच्छति , शक्नोति च ' प्रयोगे तुमुन्
रामनाथः लेखनम् इच्छति । ———> रामनाथः लेखितुम् इच्छति ।
माला पठनम् इच्छति । ———> माला पठितुम् इच्छति ।
राघवः पानम् इच्छति । ———> राघवः पातुम् इच्छति ।
गीता हसनम् इच्छति । ———> गीता हसितुम् इच्छति ।
रिषभः क्रीडनम् इच्छति । ———> रिषभः क्रीडितुम् इच्छति ।
लता (गानम्) गातुं शक्नोति ।
राधा ( नर्तनम्) नर्तितुं शक्नोति ।
बालकः (धावनम्) धावितुं शक्नोति ।
धनिकः (दानम्) दातुं शक्नोति ।
शिष्यः श्लोकान् (पठनम्) पठितुं शक्नोति ।
अभ्यासः
१) कोष्ठगतशब्दान् तुमुन्नन्तपदेषु परिवर्त्य रिक्तस्थानानि पूरयतु ।
१. राजेशः ______ इच्छति (कथनम्) ।
२. रमेशः ______ इच्छति (गमनम्) ।
३. शिशुः ______ इच्छति (खादनम्) ।
४. बालकः ______ इच्छति (चलनम्) ।
५. कर्मकारः कर्म______ इच्छति (करणम्) ।
६. अहं ______ विद्यालयं गच्छामि । (पठनार्थम्)
७. देवदत्तः ______ गच्छति । (शयनार्थम्)
७. शिष्याः ______ गच्छन्ति । (वन्दनार्थम्)
८. भक्ताः ______ मन्दिरं गच्छन्ति । (अर्चनार्थम्)
९. मूषकः ______ भोजनालयं प्रविशति । (खादनार्थम्)
१०. आरक्षकाः ______ द्वारे तिष्ठन्ति । (रक्षणार्थम्)
२) कोष्ठे दत्तेन धातुना सह तुमुन्-प्रत्ययं योजयित्वा उचितं रूपं रिक्ते स्थाने लिखतु ।
१. गोविन्दः तत्र ______ शक्नोति । (स्था)
२. बालिका एतत् पुस्तकं ______ शक्नोति ।(पठ्)
३. यूयं गीताम् ______ शक्नुथ । (उपदिश्)
४. वानरः वृक्षम् ______ शक्नोति । (आरुह्)
५. सर्पः बिलं ______ शक्नोति । (प्रविश्)
3) क्त्वान्ते तुमुन्नन्ते च परिवर्तनस्य अभ्यासः -
उदाहरणम् अनुसृत्य वाक्यानां परिवर्तनं करोतु ---
| वर्तमानकाले | क्त्वान्ते | तुमुन्नन्ते | |
|---|---|---|---|
| उदा. | पितामही स्नाति; पितामही देवम् अर्चति । | पितामही स्नानं कृत्वा देवम् अर्चति । | पितामही देवम् अर्चितुम् स्नानं करोति। |
| १. | शिशुः दुग्धं पिबति। शिशुः क्रीडति। | ||
| २. | माता पाकशालां गच्छति। माता ओदनं पचति। | ||
| ३. | नर्तकी नृत्यति। जनान् तोषयति। | ||
| ४. | रामः विद्यालयं गच्छति। अध्ययनं करोति। | ||
| ५. | त्वं मधुरं खादसि। हस्तं प्रक्षालयसि। | ||
| ६. | शिष्यः रामायणं पठति। अर्थं वदति। | ||
| ७. | माला आपणं गच्छति। शाकानि आनयति। | ||
| ८. | अहं कारयानं चालयामि। कार्यालयं गच्छामि। | ||
| ९. | वानरः वृक्षम् आरोहति। फलं खादति। | ||
| १०. | भवान् क्रीडति। पदकं प्राप्नोति। |
तुमुन् प्रत्ययः PPTX with audio
तुमुन् प्रत्ययः PPTX without audio
PAGE 40