6---sArvadhAtukaprakaraNam-anadantam-aGgam/12---tinganteShu-halsandhi-kAryANi---saMgrahaH: Difference between revisions
6---sArvadhAtukaprakaraNam-anadantam-aGgam/12---tinganteShu-halsandhi-kAryANi---saMgrahaH
Content added Content deleted
Shubhada V (talk | contribs) No edit summary |
Shubhada V (talk | contribs) No edit summary |
||
Line 404: | Line 404: | ||
|} |
|} |
||
{| class="mw-collapsible mw-collapsed" |
{| class="mw-collapsible mw-collapsed" |
||
|+ |
|||
|+<big>'''<u>तकारादि-थकारादि-प्रत्यययोः परयोः सन्धिकार्याणि</u>'''</big> |
|||
<big><u>तकारादि-थकारादि-प्रत्यययोः परयोः सन्धिकार्याणि</u></big> |
|||
|'''<big>पूर्ववर्णः</big>''' |
|'''<big>पूर्ववर्णः</big>''' |
||
|'''<big>आदेशः</big>''' |
|'''<big>आदेशः</big>''' |
||
Line 437: | Line 438: | ||
| rowspan="2" |<big>घ् + त्/थ्</big> |
| rowspan="2" |<big>घ् + त्/थ्</big> |
||
| rowspan="2" |<big>ग् + ध्</big> |
| rowspan="2" |<big>ग् + ध्</big> |
||
|<big>तथयोः धकारादेशः, घकारस्य</big |
|<big>तथयोः धकारादेशः, घकारस्य</big> |
||
|<big>झषस्तथोर्धोऽधः</big> |
|<big>झषस्तथोर्धोऽधः</big> |
||
|<big>जाघघ् + ति → जाघघ् + धि</big> |
|<big>जाघघ् + ति → जाघघ् + धि</big> |
||
Line 575: | Line 576: | ||
|} |
|} |
||
{| class="wikitable" |
{| class="wikitable" |
||
|<big>पूर्ववर्णः</big> |
|<big>'''पूर्ववर्णः'''</big> |
||
|<big>आदेशः</big> |
|<big>'''आदेशः'''</big> |
||
|<big>कार्यम्</big> |
|<big>'''कार्यम्'''</big> |
||
|<big>सूत्रम्</big> |
|<big>'''सूत्रम्'''</big> |
||
|<big>उदाहरणम्</big> |
|<big>'''उदाहरणम्'''</big> |
||
|- |
|- |
||
|<big>त् + त्/थ्</big> |
|<big>त् + त्/थ्</big> |
||
Line 591: | Line 592: | ||
|<big>थकारस्य चर्त्वेन तकारः</big> |
|<big>थकारस्य चर्त्वेन तकारः</big> |
||
|<big>खरि च</big> |
|<big>खरि च</big> |
||
|<big>मामन्थ् + ति → मामन्त्ति</big |
|<big>मामन्थ् + ति → मामन्त्ति</big> |
||
|- |
|- |
||
|<big>द् + त्/थ्</big> |
|<big>द् + त्/थ्</big> |
||
Line 694: | Line 695: | ||
| |
| |
||
|<big>चाकस् + ति → चाकस्ति</big> |
|<big>चाकस् + ति → चाकस्ति</big> |
||
|} |
|||
{| class="wikitable" |
|||
|'''<big>पूर्ववर्णः</big>''' |
|||
|'''<big>आदेशः</big>''' |
|||
|'''<big>कार्यम्</big>''' |
|||
|'''<big>सूत्रम्</big>''' |
|||
|'''<big>उदाहरणम्</big>''' |
|||
|- |
|||
| rowspan="4" |<big>ह् + त्/थ्</big> |
|||
| rowspan="4" |<big>ढ्</big> |
|||
|<big>१. हकारस्य ढकारः,</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span> |
|||
|<big>हो ढः</big> |
|||
|<big>लिह् → लेह् + ति → लेढ् + ति</big> |
|||
|- |
|||
|<big>तथयोः धकारादेशः,</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span> |
|||
|<big>झषस्तथोर्धोऽधः</big> |
|||
| <big> → लेढ् + धि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span> |
|||
|<big>ष्टुना ष्टुः</big> |
|||
| <big> → लेढ् + ढि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>पूर्वढकारस्य लोपः</big> |
|||
|<big>ढो ढे लोपः</big> |
|||
| <big> → लेढि</big> |
|||
|- |
|||
| rowspan="4" | |
|||
| rowspan="4" |<big>ग् + ध्</big> |
|||
|<big>२. यदि धातुः दकारादिः,</big> |
|||
|<big>दादेर्धातोर्घः</big> |
|||
|<big>दुह् + ते → दुघ् + ते</big> |
|||
|- |
|||
|<big>तर्हि हकारस्य घकारः,</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span> |
|||
|<big>झषस्तथोर्धोऽधः</big> |
|||
| <big> → दुघ् + धे</big> |
|||
|- |
|||
|<big>तथयोः धकारादेशः,</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
| <big> → दुग्धे</big> |
|||
|- |
|||
|<big>घकारस्य जश्त्वेन गः</big> |
|||
| |
|||
| |
|||
|- |
|||
| rowspan="13" | |
|||
|<big>ग् + ध्</big> |
|||
|<big>३. द्रुह्, मुह्, स्नुह्, स्निह्</big> |
|||
|<big>वा</big> |
|||
|<big>द्रुह् → द्रोह् + ता → द्रोघ् + ता</big> |
|||
|- |
|||
| |
|||
|<big>एषां धातूनां हकारस्य</big> |
|||
|<big>द्रुहमुहष्णुहष्णिहाम्</big> |
|||
| <big> → द्रोघ् + धा</big> |
|||
|- |
|||
| |
|||
|<big>विकल्पेन घकारः, तथयोः</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span> |
|||
|<big>झषस्तथोर्धोऽधः</big> |
|||
| <big> → द्रोग्धा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>ढ्</big> |
|||
|<big>धकारादेशः, घकारस्य</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
| |
|||
|- |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
|<big>द्रुह् → द्रोह् + ता → द्रोढ् + ता</big> |
|||
|- |
|||
| |
|||
|<big>जश्त्वेन गः</big> |
|||
| |
|||
| |
|||
|- |
|||
| |
|||
| |
|||
|<big>हो ढः</big> |
|||
| <big> → द्रोढ् + धा</big> |
|||
|- |
|||
| |
|||
|<big>पक्षे हकारस्य ढकारः,</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span> |
|||
|<big>झषस्तथोर्धोऽधः</big> |
|||
| <big> → द्रोढ् + ढा</big> |
|||
|- |
|||
| |
|||
| |
|||
|<big>ष्टुना ष्टुः</big> |
|||
| <big> → द्रोढा</big> |
|||
|- |
|||
| |
|||
|<big>तथयोः धकारादेशः,</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span> |
|||
| |
|||
| |
|||
|- |
|||
| |
|||
| |
|||
|<big>ढो ढे लोपः</big> |
|||
| |
|||
|- |
|||
| |
|||
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span> |
|||
| |
|||
| |
|||
|- |
|||
| |
|||
|<big>पूर्वढकारस्य लोपः</big> |
|||
| |
|||
| |
|||
|- |
|||
| rowspan="4" | |
|||
| rowspan="4" |<big>द् + ध्</big> |
|||
|<big>४. नह्-धातोः हकारस्य</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span> |
|||
|<big>नहो धः</big> |
|||
|<big>नह् + ता → नध् + ता</big> |
|||
|- |
|||
|<big>धकारादेशः, तथयोः</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span> |
|||
|<big>झषस्तथोर्धोऽधः</big> |
|||
| <big> → नध् + धा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>धकारादेशः, पूर्वधकारस्य</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
| <big> → नद्धा</big> |
|||
|- |
|||
|<big>जश्त्वेन दः</big> |
|||
| |
|||
| |
|||
|} |
|||
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |
|||
|+<big><u>अयं सङ्ग्रहः</u></big> |
|||
|<big>पूर्ववर्णाः</big> |
|||
|<big>आदेशः</big> |
|||
|- |
|||
|<big>घ्, झ्, ध्, भ्</big> |
|||
|<big>तथयोः धकारादेशः, पूर्वस्य जश्त्वम्</big> |
|||
|- |
|||
|<big>ढ्</big> |
|||
|<big>तथयोः धकारादेशः, ष्टुत्वम्, ढलोपः</big> |
|||
|- |
|||
|<big>व्रश्चादिसूत्रे पठिताः धातवः, छ्, श्</big> |
|||
|<big>षत्वम्, तथयोः ष्टुत्वम्</big> |
|||
|- |
|||
|<big>क्, ख्, ग्</big> |
|||
|<big>चर्त्वम्</big> |
|||
|- |
|||
|<big>च्, ज्</big> |
|||
|<big>कुत्वम्, चर्त्वम्</big> |
|||
|- |
|||
|<big>ट्, ठ्, ड्</big> |
|||
|<big>चर्त्वम्, तथयोः ष्टुत्वम्</big> |
|||
|- |
|||
|<big>त्, थ्, द्</big> |
|||
|<big>चर्त्वम्</big> |
|||
|- |
|||
|<big>प्, फ्, ब्</big> |
|||
|<big>चर्त्वम्</big> |
|||
|- |
|||
|<big>य्, व्</big> |
|||
|<big>लोपः</big> |
|||
|- |
|||
|<big>र्, ल्</big> |
|||
|<big>न किमपि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>ष्</big> |
|||
|<big>तथयोः ष्टुत्वम्</big> |
|||
|- |
|||
|<big>स्</big> |
|||
|<big>न किमपि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>ह्</big> |
|||
|<big>ढकारः/घकारः, तथयोः धकारादेशः, ढघयोः जश्त्वम्</big> |
|||
|} |
|||
{| class="wikitable" |
|||
|'''<big>पूर्ववर्णः</big>''' |
|||
|'''<big>आदेशः</big>''' |
|||
|'''<big>कार्यम्</big>''' |
|||
|'''<big>सूत्रम्</big>''' |
|||
|'''<big>उदाहरणम्</big>''' |
|||
|- |
|||
|<big>क् + ध्</big> |
|||
|<big>ग् + ध्</big> |
|||
|<big>ककारस्य जश्त्वेन गकारः</big> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
|<big>शाशक् + धि → शाशग्धि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>ख् + ध्</big> |
|||
|<big>ग् + ध्</big> |
|||
|<big>खकारस्य जश्त्वेन गकारः</big> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
|<big>लेलिख् + धि → लेलिग्धि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>ग् + ध्</big> |
|||
|<big>ग् + ध्</big> |
|||
|<big>गकारस्य जश्त्वेन गकारः एव</big> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
|<big>तात्वङ्ग् + धि → तात्वङ्ग्धि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>घ् + ध्</big> |
|||
|<big>ग् + ध्</big> |
|||
|<big>घकारस्य जश्त्वेन गकारः</big> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
|<big>लालङ्घ् + धि → लालङ्ग्धि</big> |
|||
|- |
|||
| rowspan="3" |<big>च् + ध्</big> |
|||
| rowspan="3" |<big>ग् + ध्</big> |
|||
|<big>१) चकारस्य कुत्वेन ककारः,</big> |
|||
|<big>चोः कुः</big> |
|||
|<big>पापच् + धि → पापक् + धि</big> |
|||
|- |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
|- |
|||
|<big>ककारस्य जश्त्वेन गकारः</big> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
| <big> → पापग्धि</big> |
|||
|- |
|||
| rowspan="3" | |
|||
| rowspan="3" |<big>ड् + ढ्</big> |
|||
|<big>२) व्रश्च्-धातोः व्रश्चादिना</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span> |
|||
|<big>व्रश्चभ्रस्ज...</big> |
|||
|<big>वाव्रश्च् + धि → वाव्रष् + धि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>षत्वं, धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big> |
|||
|<big>ष्टुना ष्टुः</big> |
|||
| <big> → वाव्रष् + ढि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>षकारस्य जश्त्वेन डकारः</big> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
| <big> → वाव्रड्ढि</big> |
|||
|- |
|||
| rowspan="7" |<big>छ् + ध्</big> |
|||
|<big>१) ड् + ढ्</big> |
|||
|<big>१) छकारस्य शत्वं तदा षत्वं, धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः, षकारस्य जश्त्वेन डकारः</big> |
|||
|<big>१) च्छ्वोः शूडनुनासिके</big> |
|||
|<big>१) पाप्रच्छ् + धि → पाप्रष् + धि</big> |
|||
|- |
|||
| |
|||
| |
|||
|<big>व्रश्चभ्रस्ज...</big> |
|||
| <big> → पाप्रष् + ढि</big> |
|||
|- |
|||
| |
|||
| |
|||
|<big>ष्टुना ष्टुः</big> |
|||
| <big> → पाप्रड्ढि</big> |
|||
|- |
|||
| |
|||
| |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
| |
|||
|- |
|||
| |
|||
|<big>२)छकारस्य कुत्वं तदा जश्त्वम्</big> |
|||
| |
|||
| |
|||
|- |
|||
| |
|||
| |
|||
|<big>२) चोः कुः</big> |
|||
|<big>२) वावाञ्छ् + धि → वावांख् + धि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>२) ग् + ध्</big> |
|||
| |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
| <big> → वावाङ्ग्धि</big> |
|||
|- |
|||
| rowspan="3" |<big>ज् + ध्</big> |
|||
| rowspan="3" |<big>ग् + ध्</big> |
|||
|<big>१) जकारान्तानां कुत्वेन</big> |
|||
|<big>चोः कुः</big> |
|||
|<big>नेनिज् + धि → नेनिग् + धि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>गकारः,</big> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
| <big> → नेनिग्धि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>गकारस्य जश्त्वेन गकारः एव</big> |
|||
| |
|||
| |
|||
|- |
|||
| rowspan="3" | |
|||
| rowspan="3" |<big>क् + ध्</big> |
|||
|<big>२) व्रश्चादिगणे पठितानां षत्वं,</big> |
|||
|<big>व्रश्चभ्रस्ज...</big> |
|||
|<big>यायज् + धि → यायष् + धि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span> |
|||
|<big>ष्टुना ष्टुः</big> |
|||
| <big> → यायष् + ढि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>षकारस्य जश्त्वेन डकारः</big> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
| <big> → यायड्ढि</big> |
|||
|- |
|||
| rowspan="2" |<big>झ् + ध्</big> |
|||
| rowspan="2" |<big>ग् + ध्</big> |
|||
|<big>झकारान्तानां कुत्वेन घकारः,</big> |
|||
|<big>चोः कुः</big> |
|||
|<big>जाझर्झ् + धि → जाझर्घ् + धि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>ककारस्य जश्त्वेन गकारः</big> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
| <big> → जाझर्ग्धि</big> |
|||
|- |
|||
| rowspan="2" |<big>ट् + ध्</big> |
|||
| rowspan="2" |<big>ड् + ढ्</big> |
|||
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big> |
|||
|<big>ष्टुना ष्टुः</big> |
|||
|<big>लोलुट् + धि → लोलुट् + ढि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>टकारस्य जश्त्वेन डकारः</big> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
| <big> → लोलुड्ढि</big> |
|||
|- |
|||
| rowspan="2" |<big>ठ् + ध्</big> |
|||
| rowspan="2" |<big>ड् + ढ्</big> |
|||
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big> |
|||
|<big>ष्टुना ष्टुः</big> |
|||
|<big>पापठ् + धि → पापठ् + ढि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>ठकारस्य जश्त्वेन डकारः</big> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
| <big> → पापड्ढि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>ड् + ध्</big> |
|||
|<big>ड् + ढ्</big> |
|||
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः</big> |
|||
|<big>ष्टुना ष्टुः</big> |
|||
|<big>ईड् + ध्वे → ईड्ढ्वे</big> |
|||
|- |
|||
| rowspan="2" |<big>ढ् + ध्</big> |
|||
| rowspan="2" |<big>ढ्</big> |
|||
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big> |
|||
|<big>ष्टुना ष्टुः</big> |
|||
|<big>तृणेढ् + धि → तृणेढ् + ढि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>पूर्वढकारस्य लोपः</big> |
|||
|<big>ढो ढे लोपः</big> |
|||
| <big> → तृणेढि</big> |
|||
|} |
|||
{| class="wikitable" |
|||
|'''<big>पूर्ववर्णः</big>''' |
|||
|'''<big>आदेशः</big>''' |
|||
|'''<big>कार्यम्</big>''' |
|||
|'''<big>सूत्रम्</big>''' |
|||
|'''<big>उदाहरणम्</big>''' |
|||
|- |
|||
|<big>त् + ध्</big> |
|||
|<big>द् + ध्</big> |
|||
|<big>तकारस्य जश्त्वेन दकारः</big> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
|<big>कृन्त् + धि → कृन्द्धि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>थ् + ध्</big> |
|||
|<big>द् + ध्</big> |
|||
|<big>थकारस्य जश्त्वेन दकारः</big> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
|<big>मामन्थ् + धि → मामन्द्धि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>द् + ध्</big> |
|||
|<big>द् + ध्</big> |
|||
|<big>दकारस्य जश्त्वेन दकारः</big> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
|<big>अद् + धि → अद्धि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>ध् + ध्</big> |
|||
|<big>द् + ध्</big> |
|||
|<big>दकारस्य जश्त्वेन दकारः</big> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
|<big>रुन्ध् + धि → रुन्द्धि</big><span lang="hi-IN">पूर्ववर्णः</span> |
|||
|- |
|||
|<big>प् + ध्</big> |
|||
|<big>ब् + ध्</big> |
|||
|<big>पकारस्य जश्त्वेन बकारः</big> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
|<big>चेक्षिप् + धि → चेक्षिब्धि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>फ् + ध्</big> |
|||
|<big>ब् + ध्</big> |
|||
|<big>फकारस्य जश्त्वेन बकारः</big> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
|<big>जोगुम्फ् + धि → जोगुम्ब्धि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>ब् + ध्</big> |
|||
|<big>ब् + ध्</big> |
|||
|<big>बकारस्य जश्त्वेन बकारः</big> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
|<big>लालम्ब् + धि → लालम्ब्धि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>भ् + ध्</big> |
|||
|<big>ब् + ध्</big> |
|||
|<big>भकारस्य जश्त्वेन बकारः</big> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
|<big>रारभ् + धि → रारब्धि</big> |
|||
|- |
|||
| rowspan="5" |<big>श् + ध्</big> |
|||
| rowspan="5" |<big>ड् + ध्</big> |
|||
|<big>शकारस्य व्रश्चादिना षत्वं,</big> |
|||
|<big>व्रश्चभ्रस्ज...</big> |
|||
|<big>नानश् + धि → नानष् + धि</big> |
|||
|- |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
|- |
|||
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big> |
|||
|<big>ष्टुना ष्टुः</big> |
|||
| <big> → नानष् + ढि</big> |
|||
|- |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
|- |
|||
|<big>षकारस्य जश्त्वेन डकारः</big> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
| <big> → नानड्ढि</big> |
|||
|- |
|||
| rowspan="3" |<big>ष् + ध्</big> |
|||
| rowspan="3" |<big>ड् + ध्</big> |
|||
|<big>धकारस्य ष्टुत्वेन ढकारः,</big> |
|||
|<big>ष्टुना ष्टुः</big> |
|||
|<big>लालष् + धि → लालष् + ढि</big> |
|||
|- |
|||
| |
|||
| |
|||
| |
|||
|- |
|||
|<big>षकारस्य जश्त्वेन डकारः</big> |
|||
|<big>झलां जश् झशि</big> |
|||
| <big> → लालड्ढि</big> |
|||
|- |
|||
|<big>स् + ध्</big> |
|||
|<big>ध्</big> |
|||
|<big>सकारस्य लोपः</big> |
|||
|<big>धि च</big> |
|||
|<big>वावस् + धि → वावधि</big> |
|||
|} |
|} |