page_and_link_managers, Administrators
5,251
edits
Rajagopalan (talk | contribs) (deleted the C (representing pdf icon) in the old site. Did not understand regarding carriage return mark referred by sharmila baghini. regret my inability to understand. need a live demo) |
No edit summary |
||
(12 intermediate revisions by 5 users not shown) | |||
Line 1:
{{DISPLAYTITLE: 08 - अनुनासिकः अनुस्वारः चेत्यनयोर्भेदः - २}}
<big>ध्वनिमुद्रणानि -</big>▼
{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed"
|-
|<big>
|-
|<big>
|-
|३) <big>[https://archive.org/download/SamskritaVyakaranam-PaniniiyaStudyII/04_sUtrAbhyAsaH__anunAsikaH_anusvAraH_cetyanayorbhedaH_IV_2014-06-18.mp3 sUtrAbhyAsaH_+_anunAsikaH_anusvAraH_cetyanayorbhedaH_IV_2014-06-18]</big>
|}
<big><br /></big>
Line 20 ⟶ 22:
<big><br />
<u>अद्यतनपाठः— अनुनासिकः अनुस्वारश्च कुत्र लभ्येते</u></big>
<big>अग्रे अस्माभिः ज्ञातव्यं कुत्र कुत्र अनुनासिकः अनुस्वारश्च प्रयुक्तौ भवतः | सर्वाणि स्थलानि न उच्यन्ते अत्र, किन्तु अस्माकं चिन्तनेन एकस्सन्दर्भः उत्पन्नो भविष्यति मनसि यत् कीदृशेषु स्थलेषु द्वयोरवसरार्हः |</big>
Line 27 ⟶ 30:
<big><br />
सूत्रं कथं पठनीयम् इति न जानाति चेत्, सरलरीत्या '''[https://
<big><br />
Line 34 ⟶ 37:
<big><br />
गते पाठे दृष्टं यत् संस्कृति-शब्दस्य पक्षद्वयात्मकं रूपं विद्यते | सँस्कृति-शब्दे अनुनासिकादेशो भवति | संस्कृति-शब्दे अनुस्वारागमो भवति | उभयं रूपं शुद्धम् | संशय-शब्दे तथा न; केवलम् अनुस्वारो भवति | प्रश्न उदेति किमर्थम् एतादृशभेदो विद्यते |</big>
<big>अस्य बोधार्थं, पृष्ठभूमौ किञ्चित् ज्ञानम् अपेक्षितम् | तत् किमिति सर्वप्रथमं पश्येम |</big>
<big>
'''A.''' <u>अनुस्वारः</u></big>
<big>अनुस्वारः आदेशो वा आगमो भवति | कुत्र आदेशो भवति इति सन्धिविषये दृश्यते—</big>
<big><u>अनुस्वारसन्धिः</u></big>
<big>'''मोऽनुस्वारः''' (८.३.२३, लघु० ७७) = हलि परे पदान्तस्य मकारस्य स्थाने अनुस्वारादेशः भवति | मः षष्ठ्यन्त्म्, अनुस्वारः प्रथमान्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | '''हलि सर्वेषाम्''' इत्यस्मात् '''हलि''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | '''पदस्य''' इत्यस्य अधिकारः | '''संहितायाम्''' इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितं सूत्रमेवम्— '''पदस्य मः अनुस्वारः हलि संहितायाम्''' इति |</big>
<big>यानम् गच्छति → यानं गच्छति</big>
<big>'''नश्चापदान्तस्य झलि''' (८.३.२४, लघु० ७८) = झलि अपदान्तस्य नकारस्य मकारस्य च स्थाने अनुस्वारादेशो भवति | पदस्य अन्तः पदान्तः, न पदान्तः अपदान्तः तस्य अपदान्तस्य | नः षष्ठ्यन्तं, च अव्ययपदम्, अपदान्तस्य षष्ठ्यन्तं, झलि सप्तम्यन्तं, अनेकपदमिदं सूत्रम् | '''मोऽनुस्वारः''' इत्यस्मात् '''मः''' इत्यस्य अनुवृत्तिः | अनुवृत्ति-सहितं सूत्रमेवम्— '''झलि अपदान्तस्य मः नः च अनुस्वारः''' इति | झल्-प्रत्याहारे वर्गस्य प्रथमः, द्वितीयः, तृतीयः, चतुर्थः च वर्णाः अपि च श्, ष्, स्, ह् इति वर्णाः अन्तर्भूताः |</big>
<big>वासान् + सि → वासांसि</big>
Line 61 ⟶ 72:
<big><br />
'''B.''' <u>अनुनासिकः</u></big>
<big>नित्यानुनासिकाः = ङ्, ञ्, ण्, न्, म्</big>
<big>अनित्यानुनासिकाः = सर्वे स्वराः, य्, व्, ल्</big>
<big>
<u>परसवर्णसन्धिः</u></big>
<big>'''अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः''' (८.४.५८, लघु० ७८) = ययि अनुस्वारस्य स्थाने परसवर्णादेशो भवति | परस्य सवर्णः, परसवर्णः, षष्ठी तत्पुरुषः | अनुस्वारस्य षष्ठ्यन्तं, ययि सप्तम्यन्तं, परसवर्णः प्रथमान्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | यय्-प्रत्याहारे श्, ष्, स्, ह् एतान् वर्जयित्वा सर्वे हल्-वर्णाः अन्तर्भूताः | '''संहितायाम्''' इत्यस्य अधिकारः | अनुवृत्ति-सहितं सूत्रमेवम्— '''अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः संहितायाम्''' इति |</big>
Line 89 ⟶ 103:
किम् + लिखितम् → अनुस्वारसन्धिः ('''मोऽनुस्वारः''') → किं + लिखितम् → परसवर्णसन्धिः ('''अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः''') → किल्ँलिखितम् | अत्र लकारस्य दन्त्यस्थानम् अपि युज्यते, नासिका अपि युज्यते |</big>
<big>सं + यमः → सँय्यमः/संयमः</big>
Line 97 ⟶ 110:
<big>सं + लोपः → सँल्लोपः/संलोपः</big>
<big>अधुना अनुस्वारात् रेफः अस्ति चेत् का गतिः ? रेफः यय्-प्रत्याहारे अन्तर्भूतः अतः तस्य '''अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः''' (८.४.५८) इति सूत्रेण परसवर्णादेशः स्यात् | किन्तु वस्तुस्थितिः भिन्ना | रेफस्य कोऽपि सवर्णः नास्ति, "रेफोष्मणां सवर्णा न सन्ति" इति भाष्यम् | अतः अनुस्वारात् परे रेफोऽस्ति चेत्, किमपि कार्यं नास्ति; यथावत् तिष्ठति |</big>
<big>'''तोर्लि''' (८.४.६०, लघु० ६९) = तवर्गस्य लकारे परे परसवर्णः | तोः षष्ठ्यन्तं, लि सप्तम्यन्तं, द्विपदमिदं सूत्रम् | अनुवृत्ति-सहितं सूत्रमेवम्— '''तोः परसवर्णः लि संहितायाम्''' इति | अनेन पदान्ते नकारः अस्ति चेत् अपि च अग्रिमपदस्य प्रथमवर्णः लकारः चेत्, तर्हि संहितायां नकारस्य स्थाने लँ-आदेशो भवति | श्रद्धवान् + लभते → श्रद्धवाँल्लभते |</big>
Line 121 ⟶ 132:
<big><br />
'''१.''' <u>रुत्वप्रकरणम्</u></big>
<big>रुत्वम् एकं प्रकरणम् | प्रकरणं नाम यत्र एकस्मिन् स्थले वारं वारं एकप्रकारकं कार्यं सिध्यति | रुत्व-प्रकरणे १२ सूत्राणि सन्ति | अस्मिन् प्रकरणे वारं वारं "रु" विहितं भवति | रु इति कश्चन आदेशः | अस्य प्रकरणस्य द्वितीयसूत्रात् आरभ्य यत्र यत्र रु आदिष्टो भवति तत्र तत्र तस्य रेफात् प्राक् यः स्वरः अस्ति, तस्य स्थाने विकल्पेन अनुनासिकादेशो भवति | तदा रु-स्थाने विसर्गः; अपि च विसर्गस्य स्थाने सकारः |</big>
<big>यथा—</big>
<big>सम् + स्कृति → '''समः सुटि''' इत्यनेन मकारस्य रुत्वम् → सरु + स् + कृति → अनुबन्धलोपे →
<big><u>रुत्वप्रकरण-सूत्राणि</u></big>
<big>'''मतुवसो रु सम्बुद्धौ छन्दसि''' (८.३.१)</big>
Line 162 ⟶ 176:
<big><br />
राम + सु → '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' , '''तस्य लोपः''' → राम + स् → '''ससजुषोरुः''' इत्यनेन पदान्तसकारस्य स्थाने रु आदेशः → राम + रु → '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' , '''तस्य लोपः''' →
<big><br />
Line 192 ⟶ 206:
<big><br />
'''खरवसानयोर्विसर्जनीयः''' (८.३.१५, लघु० ९३) = पदान्तस्य रेफस्य स्थाने विसर्गो भवति खरि परे अथवा अवसानावस्थायाम् |
<big><br />
'''विसर्जनीयस्य सः''' (८.३.३४, लघु० ९६) = खरि परे विसर्जनीयस्य स्थाने सकारादेशो भवति | विसर्जनीयस्य
<big><br />
Line 210 ⟶ 224:
<big><br />
कृ + क्तिन् → कृति → सम् + कृति → '''सम्परिभ्यां करोतौ भूषणे''' इत्यनेन सुट्-आगमः → सम् + सुट् + कृति → अनुबन्धलोपे → सम् + स् + कृति → '''समः सुटि''' इत्यनेन मकारस्य रुत्वम् → सरु + स् + कृति → '''उपदेशेऽजनुनासिका इत्''' इत्यनेन उकारस्य इत्-संज्ञा, '''तस्य लोपः''' इत्यनेन लोपश्च →
<big><br />
Line 227 ⟶ 241:
<big><br />
'''३.''' <u>सत्वसन्धिः - काँश्चित्/कांश्चित्</u></big>
<big>सत्वसन्धि-विधायकं सूत्रमपि रुत्वप्रकरणे स्थितम् अतः प्रक्रिया तथा भवति यथा कृ-धातु-प्रसङ्गे आसीत् |</big>
Line 234 ⟶ 249:
<big><br />
'''नश्छव्यप्रशान्''' इत्यनेन न् → रु; '''उपदेशेऽजनुनासिक इत्''' इत्यनेन रु →
<big><br />
कान् + चित् → कारु + चित् →
<big>तर्हि कान् + चित् → काँश्चित् अपि भवति, कांश्चित् अपि भवति |</big>
Line 252 ⟶ 268:
<big><br />
अधुना संशय-शब्दं परिशीलयाम | संशय़ = सम् + शी + अच् | अत्र कृ-धातुः नास्ति, अतः सुट्-आगमः न भवति | सुट्-आगमस्य अभावे '''समः सुटि''' कार्यं कर्तुं नार्हति | अतः अत्र '''मोऽनुस्वारः''' एव कार्यं करोति |</big>
<big>सम् + शी + अच् → सम् + शयः → अनुस्वारसन्धिः ('''मोऽनुस्वारः''') → सं + शयः</big>
Line 262 ⟶ 279:
[https://
|