14---samAsaH/03A---tatpuruShasamAsaH---sAmAnyatatpuruSHa-samAsaH: Difference between revisions
Jump to navigation
Jump to search
14---samAsaH/03A---tatpuruShasamAsaH---sAmAnyatatpuruSHa-samAsaH (view source)
Revision as of 09:55, 11 August 2021
, 2 years agono edit summary
Vamsisudha (talk | contribs) No edit summary |
Vamsisudha (talk | contribs) No edit summary |
||
Line 107:
<big>५) '''उपपदसमासः''' = उपपदं सुबन्तं सुबन्तेन समस्यते | यथा – कुम्भं करोति इति = कुम्भकारः |</big>
<big>अस्मिन् करपत्रे एतेषु तत्पुरुषसमासेषु सामान्यतत्पुरुषसमासस्य विषये सूत्रसहितं विवरणं पठामः | अग्रे अन्येषां विषयाणां सूत्रसहितं विवरणं पठिष्यामः |</big>
=== <big>'''तत्पुरुषसमासस्य पञ्च उपाङ्गानि'''</big> ===
<big><br />
तत्पुरुषसमासस्य विषये पञ्च उपाङ्गानि पश्यामः –</big>
==== <big>१) '''प्रातिपदिकसंज्ञा'''</big> ====
<big>समासस्य विधानं भवति केनचित् तत्पुरुषसमास-सम्बद्धसूत्रेण | तत्पश्चात् समासस्य प्रातिपदिकसंज्ञा विधीयते '''कृत्तद्धितसमासाश्च''' (१.२.४६) इति सूत्रेण | प्रातिपदिकसंज्ञानन्तरं पूर्वोत्तरपदयोः विभक्तिप्रत्ययस्य लोपः क्रियते '''सुपो धातुप्रातिपदिकयोः''' (२.४.७१) इति सूत्रेण | यथा अव्ययीभावसमासे अस्माभिः प्रक्रिया अधीता तथैव तत्पुरुषसमासस्य विषये अपि चिन्तनीयम् |</big>
==== <big>२) '''पूर्वनिपातः'''</big> ====
<big>'''प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्''' (१.२.४३) इति संज्ञासूत्रेण तत्पुरुषसमासविधायकसूत्रे यत् पदं प्रथमा-विभक्तौ निर्दिष्टम् अस्ति तस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति | यस्य पदस्य उपसर्जनसंज्ञा भवति तत् पदं पूर्वं तिष्ठति '''उपसर्जनं पूर्वम्''' (२.२.३०) इति सूत्रेण |</big>
==== <big>३) '''तत्पुरुषसमासस्य लिङ्गम्'''</big> ====
<big>तत्पुरुषसमासे, द्वन्द्वसमासे च उत्तरपदस्य यत् लिङ्गं तदेव लिङ्गं भवति समस्तपदस्य | तदर्थं सूत्रम् अस्ति '''परवल्लिङ्गं''' '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.२६) इति |</big>
<big><br />
'''परवल्लिङ्गं''' '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.२६) = द्वन्द्वस्य तत्पुरुषस्य च परस्य यत् लिङ्गं तत् भवति | उत्तरपदलिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः विधीयते | '''स नपुंसकम्''' ( २.४.१७) इत्यनेन सूत्रेण समाहारद्वन्द्वे नपुंसकलिङ्गस्य विहितत्वात् इतरेतरयोगद्वन्द्वस्य क्रियते ग्रहणम् अस्मिन् सूत्रे | द्वन्द्वश्च तत्पुरुषश्च द्वन्द्वत्त्पुरुषौ, तयोर्द्वन्द्वतत्पुरुषयोः | परवत् अव्ययं, लिङ्गं प्रथमान्तं, द्वन्द्वतत्पुरुषयोः षष्ठ्यन्तं, त्रिपदमिदं सूत्रम् | अनुवृत्ति-सहित-सूत्रं— '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः परवत् लिङ्गम्''' |</big>
<big>यथा —</big>
<big>सीतायाः पतिः = सीतापतिः इति षष्ठीतत्पुरुषसमासः | अस्मिन् समासे उत्तरपदम् अस्ति पतिः इति, तस्य लिङ्गम् अस्ति पुंलिङ्गम्, अतः समस्तपदस्य लिङ्गम् अपि पुंलिङ्गम् एव भवति '''परवल्लिङ्गं''' '''द्वन्द्वतत्पुरुषयोः''' (२.४.२६) इति सूत्रेण | अनेन कारणेन सीतापतिः इति तत्पुरुषसमासः पुंलिङ्गे सिद्ध्यति |</big>
<big><br />
एवमेव इतरेतरयोगद्वन्द्वसमासे अपि समासस्य लिङ्गम् उत्तरपदम् आश्रित्य भवति -</big>
<big>कुक्क्टश्च मयूरी च = कुक्कुटमयूर्यौ | उत्तरपदं स्त्रीलिङ्गे इत्यतः समस्तपदम् अपि स्त्रीलिङ्गे भवति |</big>
<big>मयूरी च कुक्कुटश्च = मयूरीकुक्कुटौ | उत्तरपदं पुंलिङ्गे इत्यतः समस्तपदम् अपि पुंलिङ्गे भवति |</big>
<big><br /></big>
==== <big>४) '''समासान्तप्रत्ययाः'''</big> ====
<big>समासप्रक्रियायां कुत्रचित् समासान्तप्रत्ययः विधीयते इति जानीमः | समासान्ताः समासस्य अवयवाः सन्ति इत्यतः एव समासान्तानां योजनानन्तरं सम्पूर्णस्य समस्तपदस्य प्रातिपदिकसंज्ञा भवति | यद्यपि एतानि कार्याणि समस्तपदस्य निर्माणे भवन्ति तथापि प्रक्रिया तु तद्धितप्रक्रियाम् आश्रित्य एव भवति | नाम तद्धितप्रकरणे यानि सूत्राणि प्रसक्तानि भवन्ति तद्धितप्रक्रियायां, तानि समासप्रक्रियायाम् अपि प्रसक्तानि भवन्ति यतोहि समासान्ताः तद्धिताधिकारे सन्ति | अत एव पाणिनिना एते समासान्तप्रत्ययाः तद्धिताधिकारे स्थापिताः |</big>
<big><br />
'''तद्धिताः''' (४.१.७६) = अधिकारसूत्रम् इदम् | अस्य सूत्रस्य अधिकारः अस्ति ४.१.७६ इति सूत्रात् आरभ्य पञ्चमाध्यायस्य अन्तपर्यन्तं नाम ५.४.१७० इति पर्यन्तम् | अस्मिन् अधिकारे ये प्रत्ययाः विधीयन्ते ते सर्वे तद्धितसंज्ञकाः भवन्ति | सूत्रं स्वयं सम्पूर्णम् |</big>
<big><br />
'''समासान्ताः''' (५.४.६८) = एतत् अधिकारसूत्रम् अस्ति | अस्मात् सूत्रात् आरभ्य पञ्चमाध्यायस्य अन्तपर्यन्तं ये तद्धितप्रत्ययाः पाठिताः ते समासप्रक्रियायां विधीयन्ते | अर्थात् समासान्तस्य अधिकारः ५.४.६८ इत्यस्मात् सूत्रात् आरभ्य ५.४.१६० इति सूत्रपर्यन्तम् | एते समासान्तप्रत्ययाः प्रातिपदिकात् विधीयन्ते यतोहि '''ङ्याप्प्रातिपदिकात्''' ( ४.१.१) इति सूत्रस्य अधिकारः अस्ति चतुर्थाध्ययात् आरभ्य पञ्चमाध्यायस्य अन्तपर्यन्तम् |</big>
<big><br />
तत्पुरुषसमासस्य प्रसङ्गे एते समासान्ताः विधीयन्ते | अत्र सारांशरूपेण विवरणं दीयते | अग्रे एतेषाम् अध्ययनं भविष्यति |</big>
{| class="wikitable"
|'''<big>सूत्रक्रमाङ्कः</big>'''
|'''<big>सूत्रं</big>'''
|'''<big>समासान्तप्रत्ययः</big>'''
|'''<big>समासप्रकारः</big>'''
|-
|<big><nowiki>5|4|68</nowiki></big>
|<big>समासान्ताः</big>
|'''<big>समासान्त-</big>'''
'''<big>अधिकारसूत्रम्</big>'''
|
|-
|<big><nowiki>5|4|86</nowiki></big>
|<big>तत्पुरुषस्याङ्गुलेः</big>
<big>संख्याऽव्ययादेः</big>
|'''<big>अच्</big>'''
|<big>तत्पुरुषसमासान्तप्रत्ययः</big>
|-
|<big><nowiki>5|4|87</nowiki></big>
|<big>अहस्सर्वैकदेशसंख्यातपुण्याच्च</big>
<big>रात्रेः</big>
|'''<big>अच्</big>'''
|<big>तत्पुरुषसमासान्तप्रत्ययः</big>
|-
|<big><nowiki>5|4|88</nowiki></big>
|<big>अह्नोऽह्न एतेभ्यः</big>
|'''<big>प्रकृत्यादेशः</big>'''
|<big>तत्पुरुषसमासान्तप्रत्ययः</big>
|-
|<big><nowiki>5|4|89</nowiki></big>
|<big>न संख्याऽऽदेः समाहारे</big>
|'''<big>प्रकृत्यादेशनिषेधः</big>'''
|<big>तत्पुरुषसमासान्तप्रत्ययः</big>
|-
|<big><nowiki>5|4|90</nowiki></big>
|<big>उत्तमैकाभ्यां च</big>
|'''<big>प्रकृत्यादेशनिषेधः</big>'''
|<big>तत्पुरुषसमासान्तप्रत्ययः</big>
|-
|<big><nowiki>5|4|91</nowiki></big>
|<big>राजाऽहस्सखिभ्यष्टच्</big>
|'''<big>टच्</big>'''
|<big>तत्पुरुषसमासान्तप्रत्ययः</big>
|-
|<big><nowiki>5|4|92</nowiki></big>
|<big>गोरतद्धितलुकि</big>
|'''<big>टच्</big>'''
|<big>तत्पुरुषसमासान्तप्रत्ययः</big>
|-
|<big><nowiki>5|4|93</nowiki></big>
|<big>अग्राख्यायामुरसः</big>
|'''<big>टच्</big>'''
|<big>तत्पुरुषसमासान्तप्रत्ययः</big>
|-
|<big><nowiki>5|4|94</nowiki></big>
|<big>अनोऽश्मायस्सरसाम्</big>
<big>जातिसंज्ञयोः</big>
|'''<big>टच्</big>'''
|<big>तत्पुरुषसमासान्तप्रत्ययः</big>
|-
|<big><nowiki>5|4|95</nowiki></big>
|<big>ग्रामकौटाभ्यां च तक्ष्णः</big>
|'''<big>टच्</big>'''
|<big>तत्पुरुषसमासान्तप्रत्ययः</big>
|-
|<big><nowiki>5|4|96</nowiki></big>
|<big>अतेः शुनः</big>
|'''<big>टच्</big>'''
|<big>तत्पुरुषसमासान्तप्रत्ययः</big>
|-
|<big><nowiki>5|4|97</nowiki></big>
|<big>उपमानादप्राणिषु</big>
|'''<big>टच्</big>'''
|<big>तत्पुरुषसमासान्तप्रत्ययः</big>
|-
|<big><nowiki>5|4|98</nowiki></big>
|<big>उत्तरमृगपूर्वाच्च सक्थ्नः</big>
|'''<big>टच्</big>'''
|<big>तत्पुरुषसमासान्तप्रत्ययः</big>
|-
|<big><nowiki>5|4|99</nowiki></big>
|<big>नावो द्विगोः</big>
|'''<big>टच्</big>'''
|<big>तत्पुरुषसमासान्तप्रत्ययः</big>
|-
|<big><nowiki>5|4|100</nowiki></big>
|<big>अर्धाच्च</big>
|'''<big>टच्</big>'''
|<big>तत्पुरुषसमासान्तप्रत्ययः</big>
|-
|<big><nowiki>5|4|101</nowiki></big>
|<big>खार्याः प्राचाम्</big>
|'''<big>टच्</big>'''
|<big>तत्पुरुषसमासान्तप्रत्ययः</big>
|-
|<big><nowiki>5|4|102</nowiki></big>
|<big>द्वित्रिभ्यामञ्जलेः</big>
|'''<big>टच्</big>'''
|<big>तत्पुरुषसमासान्तप्रत्ययः</big>
|-
|<big><nowiki>5|4|103</nowiki></big>
|<big>अनसन्तान्नपुंसकाच्छन्दसि</big>
|'''<big>टच्</big>'''
|<big>तत्पुरुषसमासान्तप्रत्ययः</big>
|-
|<big><nowiki>5|4|104</nowiki></big>
|<big>ब्रह्मणो जानपदाख्यायाम्</big>
|'''<big>टच्</big>'''
|<big>तत्पुरुषसमासान्तप्रत्ययः</big>
|-
|<big><nowiki>5|4|105</nowiki></big>
|<big>कुमहद्भ्यामन्यतरस्याम्</big>
|'''<big>टच्</big>'''
|<big>तत्पुरुषसमासान्तप्रत्ययः</big>
|}
=== <big>'''तत्पुरुषसमासान्त-प्रत्ययसम्बद्ध-सूत्राणां सारांशः'''</big> ===
<big>तत्पुरुषसमासान्त-प्रत्ययसम्बद्ध-सूत्राणां सारांशः दीयते –</big>
<big><br />
'''a) तत्पुरुषस्याङ्गुलेः संख्याऽव्ययादेः''' ( ५.४.८६) = तत्पुरुषसमासे पूर्वपदं सङ्ख्यावाचकशब्दः उत अव्ययवाचकः शब्दः अस्ति , उत्तरपदं च 'अङ्गुलि' इति शब्दः विद्यते, तस्मात् 'अच्' इति समासान्तप्रत्ययः विधीयते | यथा – द्वे अङ्गुली प्रमाणम् अस्य = द्व्यङ्गुलम् |</big>
<big><br />
'''b) अहस्सर्वैकदेशसंख्यातपुण्याच्च रात्रेः''' ( ५.४.८७) = तत्पुरुषसमासस्य पूर्वपदम् 'अहन्', 'सर्व', 'सङ्ख्यात' तथा 'पुण्य' एतेषु कश्चन शब्दः, एकदेशवाचकः शब्दः, संख्यावाचकः शब्दः, अथवा अव्ययवाचकः शब्दः अस्ति, तथा च उत्तरपदम् 'रात्रि' इति शब्दः अस्ति, तस्मात् 'अच्' इति समासान्तप्रत्ययः भवति | यथा - अहश्च रात्रिश्च एतयोः समाहारः = अहोरात्रः | सर्वरात्रः, पुण्यरात्रः, पूर्वरात्रः इत्यादीनि उदाहरणानि |</big>
<big><br />
'''c) अह्नोऽह्न एतेभ्यः''' (५.४.८८) = यस्मिन् समस्तपदे 'सर्व' शब्दः, 'सङ्ख्यात'शब्दः, एकदेशवाचकः शब्दः उत अव्ययवाचकः शब्दः पूर्वपदरूपेण विद्यते, तथा च 'अहन्' शब्दः उत्तरपदरूपेण विद्यते, तस्मात् टच् इति समासान्तप्रत्यये प्राप्ते अहन्-शब्दस्य अह्न-आदेशः भवति | यथा – सर्वाह्णः, पूर्वाह्णः |</big>
<big><br />
'''d) न संख्याऽऽदेः समाहारे''' ( ५.४.८९) = समाहारद्विगोः विषये अहन्-शब्दस्य 'अह्न' इति आदेशः न भवति | यथा - द्वयोः अह्नोः समाहारः = द्वयहः |</big>
<big><br />
'''e) उत्तमैकाभ्यां च''' ( ५.४.९०) = 'पुण्य' शब्दस्य विषये तथा च 'एक' शब्दस्य विषये अहन् शब्दस्य अह्न-आदेशः न भवति | यथा - पुण्याहः, एकाहः |</big>
<big><br />
'''f) राजाऽहस्सखिभ्यष्टच्''' ( ५.४.९१) = यस्य तत्पुरुषसमास्य उत्तरपदरूपेण 'राजन्', 'अहन्' उत 'सखि' एतेषु कश्चन शब्दः विधीयते, तस्मात् टच् इति समासान्तप्रत्ययः भवति | यथा- महाराजः |</big>
<big><br />
'''g) गोरतद्धितलुकि''' ( ५.४.९२) = तत्पुरुषसमासे 'गो' इति शब्दः उत्तरपदरूपेण विद्यते, तथा च यत्र तद्धितप्रत्ययस्य लुक् न भवति, तत्र 'टच्' इति समासान्तप्रत्ययः विधीयते | यथा - परमगवः |</big>
<big><br />
'''h) अग्राख्यायामुरसः''' ( ५.४.९३) = तत्पुरुषसमासस्य उत्तरपदरूपेण 'अग्रः' अस्मिन् अर्थे 'उरस्' शब्दः विधीयते चेत्, तस्मात् 'टच्' इति समासान्तप्रत्ययः भवति | यथा – अश्वानाम् उरः = अश्वोरसम् |</big>
<big><br />
'''i) अनोऽश्मायस्सरसाम् जातिसंज्ञयोः''' ( ५.४.९४) = यस्य तत्पुरुषसमासस्य उत्तरपदरूपेण 'अनस्', 'अश्मन्', 'अयस्' तथा 'सरस्' एतेषु कश्चन शब्दः विद्यते, तस्मात् जातौ तथा संज्ञायां गम्यमानायां 'टच्' इति समासान्तप्रत्ययः भवति | यथा - महान् च असौ अनः च = महानसः |</big>
<big><br />
'''j) ग्रामकौटाभ्यां च तक्ष्णः''' ( ५.४.९५) = यस्मिन् तत्पुरुषसमासे पूर्वपदम् 'ग्राम' तथा 'कौट' एतयोः किञ्चन अस्ति तथा च उत्तरपदम् 'तक्षन्' इति शब्दः अस्ति, तस्मात् 'टच्' इति समासान्तप्रत्ययः भवति | यथा - ग्रामस्य तक्षः = ग्रामतक्षः |</big>
<big><br />
'''k) अतेः शुनः''' ( ५.४.९६) = यस्मिन् तत्पुरुषसमासे पूर्वपदम् 'अति' तथा उत्तरपदम् 'श्वन्' इति अस्ति, तस्मात् टच् इति समासान्तप्रत्ययः भवति | यथा – अतिक्रान्तः श्वानम् = अतिश्वः |</big>
<big><br />
'''l) उपमानादप्राणिषु''' ( ५.४.९७) = उपमानवाची प्रयुक्तः श्वन् शब्दः यस्य तत्पुरुषसमासस्य उत्तरपदरूपेण प्रयुज्यते, तस्मात् टच् इति समासान्तप्रत्ययः भवति | परन्तु समस्तपदेन प्राणिनः निर्देशः क्रियते चेत् अयं प्रत्ययः न विधीयते | यथा - आकर्षः श्वा इव = आकर्षश्वः |</big>
<big><br />
'''m) उत्तरमृगपूर्वाच्च सक्थ्नः''' ( ५.४.९८) = तत्पुरुषसमासे पूर्वपदम् 'उत्तर', 'मृग', 'पूर्व' एतेषु किञ्चन उत उपमानवाचकः शब्दः अस्ति, तथा च उत्तरपदम् 'सक्थिन्' शब्दः अस्ति, तस्मात् टच् इति समासान्तप्रत्ययः भवति | यथा – उत्तरं सक्थि (leg) = उत्तरसक्थम् |</big>
<big><br />
'''n) नावो द्विगोः''' ( ५.४.९९) = यस्मिन् द्विगुसमासे 'नौ' शब्दः उत्तरपदरूपेण विद्यते, तस्मात् टच् इति समासान्तप्रत्ययः भवति | परन्तु द्विगुसमासस्य निमित्तभूतस्य तद्धितप्रत्ययस्य यदि लुक् भवति तर्हि अयम् टच् प्रत्यय न भवति | यथा - पञ्चानां नवां समाहारः = पञ्चनावः |</big>
<big><br />
'''o) अर्धाच्च''' ( ५.४.१००) = यस्मिन् तत्पुरुषसमासे 'अर्ध' शब्दः पूर्वपदरूपेण विद्यते तथा च 'नौ' शब्दः उत्तरपदरूपेण विद्यते, तस्मात् 'टच्' इति समासान्तप्रत्ययः भवति | यथा - अर्धं नावः = अर्धनावः |</big>
<big><br />
'''p) खार्याः प्राचाम्''' ( ५.४.१०१) = यस्मिन् तत्पुरुषसमासे 'खारी' शब्दः उत्तरपदरूपेण विद्यते, तथा च 'अर्ध' शब्दः पूर्वपदरूपेण विद्यते उत द्विगुसमासविधानम् भवति, तत्र 'टच्' इति समासान्तप्रत्ययः भवति | यथा - अर्धं खार्याः ( quantity) = अर्धखारः |</big>
<big><br />
'''q) द्वित्रिभ्यामञ्जलेः''' ( ५.४.१०२) = यस्मिन् द्विगुसमासे पूर्वपदम् 'द्वि' उत 'त्रि' एतयोः किञ्चन अस्ति तथा च उत्तरपदम् 'अञ्जलि' इति शब्दः अस्ति, तस्मात् प्राचामाचार्याणाम् मतेन 'टच्' इति समासान्तप्रत्ययः भवति |परन्तु प्रक्रियायाम् द्विगुनिमित्तकस्य तद्धितप्रत्ययस्य लुक् भवति चेत् टच्-प्रत्ययः न विधीयते | यथा - द्व्योः अञ्जल्योः समाहारः = द्वयञ्जलः |</big>
<big><br />
'''r) अनसन्तान्नपुंसकाच्छन्दसि''' ( ५.४.१०३) = यस्य तत्पुरुषसमास्य उत्तरपदस्य अन्ते 'अन्' तथा 'असन्' इति विद्यते, तस्मात् नपुँसकरूपस्य निर्माणे वेदेषु टच् इति समासान्तप्रत्ययः भवति |</big>
<big><br />
'''s) ब्रह्मणो जानपदाख्यायाम्''' ( ५.४.१०४) = यस्मिन् तत्पुरुषसमासे 'ब्रह्मन्' शब्दः उत्तरपदरूपेण विद्यते तथा च येन समस्तपदेन ब्रह्मण जनपदेन सह सम्बन्धः निर्दिश्यते, तस्मात् टच् इति समासान्तप्रत्ययः भवति | यथा - सुराष्ट्रे ब्रह्मा = सुराष्ट्रब्रह्म |</big>
<big><br />
'''t) कुमहद्भ्यामन्यतरस्याम्''' ( ५.४.१०५) = यस्मिन् तत्पुरुषसमासे 'कु' उत 'महत्' शब्दः पूर्वपदरूपेण विद्यते, तथा च 'ब्रह्मन्' शब्दः उत्तरपदरूपेण विद्यते, तस्मात् विकल्पेन 'टच्' इति समासान्तप्रत्ययः भवति | यथा - कुत्सितः ब्रह्मा = कुब्रह्मः |</big>
<big>५) '''उत्तरपदाधिकारः''' = कुत्रचित् उत्तरपदे इति अधिकारे स्थितस्य सूत्रस्य प्रभावेण पूर्वपदे किञ्चित् कार्यं भवति | अष्टाध्यायाम् उत्तरपदाधिकारः ( ६.३.१) इत्यस्मात् सूत्रात् आरभ्य ( ६.३.१३१) इति सूत्रपर्यन्तम् अस्ति | अस्मिन् अधिकारे उत्तरपदे परे पूर्वपदस्य किञ्चित् कार्यं भवति | यथा विश्वमित्रः इति समासे पूर्वपदस्य स्वरस्य दीर्घत्वं भूत्वा विश्वामित्रः इति भवति |</big>
<big><br /></big>
अधुना तत्पुरुषसमासस्य प्रभेदानाम् अध्ययनं भवति –
| |||