चक्षुर्मात्रग्राह्यो गुणो रूपम्
10---nyAyashAstram/26---dalasArthakya-cintanam/caksurmatragrahyogunorupam
(३) तर्कसङ्ग्रहे मूलवाक्यं ‘चक्षुर्मात्रग्राह्यो गुणो रूपम्’ | चक्षुरिन्द्रियग्राह्यत्वे सति चक्षुर्भिन्नेन्द्रिय-अग्राह्यत्वे सति गुणत्वं रूपस्य लक्षणम् |
चक्षुरिन्द्रियनिष्ठजनकतानिरूपितजन्यताश्रयप्रत्यक्षनिष्ठविषयितानिरूपितविषयतावत्त्वे सति चक्षुर्भिन्नेन्द्रियनिष्ठजनकतानिरूपितजन्यताश्रयप्रत्यक्षनिष्ठविषयितानिरूपितविषयत्वाभाववत्त्वे सति गुणत्वं रूपस्य लक्षणम् |
त्रीणि दलानि :
१) चक्षुरिन्द्रियग्राह्यत्वम् | चक्षुरिन्द्रियनिष्ठजनकतानिरूपितजन्यताश्रयप्रत्यक्षनिष्ठविषयितानिरूपितविषयता |
२) चक्षुर्भिन्नेन्द्रिय-अग्राह्यत्वम् | चक्षुर्भिन्नेन्द्रियनिष्ठजनकतानिरूपिताजन्यताश्रयप्रत्यक्षनिष्ठविषयितानिरूपितविषयत्वाभावः |
३) गुणत्वम्
| उपात्तं दलम् | दोषः | कुत्र ? | निवारणम् |
| चक्षुरिन्द्रियग्राह्यत्वम् | अतिव्याप्तिः | रूपस्य आश्रये द्रव्ये, घटपटादिषु च रूपत्वजात्याम् | चक्षुर्भिन्नेन्द्रिय-अग्राह्यत्वे सति गुणत्वम् |
| चक्षुर्भिन्नेन्द्रिय-अग्राह्यत्वम् | अतिव्याप्तिः | गुरुत्वे | चक्षुरिन्द्रियग्राह्यत्वम् |
| गुणत्वम् | अतिव्याप्तिः | अन्येषु गुणेषु | चक्षुरिन्द्रियग्राह्यत्वे सति चक्षुर्भिन्नेन्द्रिय-अग्राह्यत्वम् |
| चक्षुरिन्द्रियग्राह्यत्वे सति चक्षुर्भिन्नेन्द्रिय-अग्राह्यत्वम् | अतिव्याप्तिः | रूपत्वजात्याम् | गुणत्वम् |
| चक्षुरिन्द्रियग्राह्यत्वे सति गुणत्वम् | अतिव्याप्तिः | द्वीन्द्रियग्राह्येषु सङ्ख्यादिषु गुणेषु | चक्षुर्भिन्नेन्द्रिय-अग्राह्यत्वम् |
| चक्षुर्भिन्नेन्द्रिय-अग्राह्यत्वे सति गुणत्वम् | अतिव्याप्तिः | गुरुत्वे | चक्षुरिन्द्रियग्राह्यत्वम् |
| चक्षुरिन्द्रियग्राह्यत्वे सति चक्षुर्भिन्नेन्द्रिय-अग्राह्यत्वे सति गुणत्वम् | नास्ति | नास्ति | नास्ति |
स्पर्शलक्षणे 'त्वगिन्द्रियमात्रग्राह्यो गुणो स्पर्शः' इत्यत्रापि त्रीणि दलानि सन्ति, त्वगिन्द्रियग्राह्यत्वं, त्वग्भिन्नेन्द्रियाग्राह्यत्वं च गुणत्वम् | दलसार्थक्यम् एवमेव करणीयम्