१. संस्कृतवर्णमाला
13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons/sanskrit-varNamAlA
संस्कृतवर्णमाला
अक्षरम् = उच्चार्यमाणः ध्वनिः ।
स्वरः = यः स्वयं राजते सः स्वरः । स्वयम् उच्चार्यमाणम् अस्ति।
व्यञ्जनम् = व्यञ्जनस्य उच्चारणं स्वरसहितं भवति ।
अयोगवाहाः - एतेषां वर्णानां प्रयोगः भाषायाम् अस्ति।
- अनुस्वारः - स्वरेण सह योजितः ।
- विसर्गः - स्वरेण सहित योजितः ।
- जिह्वामूलीयः - कखाभ्यां पूर्वं स्थितः अर्धविसर्गसदृशः वर्णः।
- उपध्मानीयः - पफाभ्यां पूर्वं स्थितः अर्धविसर्गसदृशः वर्णः।
शब्देषु वर्णानां निदर्शनम् (आनुपूर्वी)
| अश्वः = अ + श् + व् + अः | अश्वः = अ + श् + व् + अः |
|---|---|
| अश्वः | = अ + श् + व् + अः |
| रामः | = र् + आ + म् + अः |
| सीता | = स् + ई + त् + आ |
| देवी | = द् + ए + व् + ई |
| फलम् | = फ् + अ + ल् + अ + म् |
| औषधम् | = औ + ष् + अ + ध् + अ + म् |
गुणिताक्षराणि चिह्नानि
| स्वरः | अ | आ | इ | ई | उ | ऊ | ऋ | ॠ | ऌ | ए | ऐ | ओ | औ | अं | अः |
| चिह्नः | ा | ि | ी | ु | ू | ृ | ॄ | ॢ | े | ै | ो | ौ | ं | : |
गुणिताक्षराणि - व्यञ्जनाक्षराणि [सस्वरव्यञ्जनस्य लेखनम्]
| स्वरः | अ | आ | इ | ई | उ | ऊ | ऋ | ॠ | ऌ | ए | ऐ | ओ | औ | अं | अः |
| चिह्नः | ा | ि | ी | ु | ू | ृ | ॄ | ॢ | े | ै | ो | ौ | ं | : | |
| क् | क | का | कि | की | कु | कू | कृ | कॄ | कॢ | के | कै | को | कौ | कं | कः |
| ख् | ख | खा | खि | खी | खु | खू | खृ | खॄ | खॢ | खे | खै | खो | खौ | खं | खः |
Transliteration Guide [IAST] – Vowels- स्वराः 
[Please click on the letter to hear the sound]
अ 
|
आ
|
इ
|
ई
|
उ
|
ऊ
|
ऋ
|
ॠ
|
ऌ
|
ए
|
ऐ
|
ओ
|
औ
|
अं
|
अः
|
| a | ā | i | ī | u | ū | ṛ | ṝ | ḷ | e | ai | o | ou | ṃ | ḥ |
Transliteration Guide [IAST] – Consonants - व्यञ्जनाक्षराणि
[Please click on the letter to hear the sound]
| क
|
k | ख
|
kh | ग
|
g | घ
|
gh | ङ
|
ṅ |
| च
|
c | छ
|
ch | ज
|
j | झ
|
jh | ञ
|
ñ |
| ट
|
ṭ | ठ
|
ṭh | ड
|
ḍ | ढ
|
ḍh | ण
|
ṅ |
| त
|
t | थ
|
th | द
|
d | ध
|
dh | न
|
n |
| प
|
p | फ
|
ph | ब
|
b | भ
|
bh | म
|
m |
| य
|
y | र
|
r | ल
|
l | व
|
v | ||
| श
|
ś | ष
|
ṣ | स
|
s | ह
|
h |
संयुक्ताक्षराणि [Conjunct Consonants]:
यदा स्वरस्य व्यवधानं विना द्वे अथवा अधिकानि व्यञ्जनानि एकत्र विद्यन्ते, तदा तस्य संयुक्ताक्षरम् इति कथ्यते।
Two or more consonants together without intervening vowel or pause between them is called “ Conjunct Consonant”.
यथा ---
| उदाहरणानि | संयुक्ताक्षरम् |
|---|---|
| आत्मा | = त् + म् = त्म् |
| संस्कृतम् | = स् + क् = स्क् |
| तत्र | = त् + र् = त्र् |
| कृष्णः | = ष् + ण् = ष्ण् |
| श्यामः | = श् + य् = श्य् |
| अद्य | = द् + य् - द्य् |
| नद्यौ | = द् + य् = द्य् |
| भक्तः | = क् + त् = क्त् |
| सप्ताहः | = प् + त् = प्त् |
| पुस्तकम् | = स् + त् = स्त् |
कानिचन संयुक्ताक्षराणि ---
| उदाहरणानि | संयुक्ताक्षराणि |
|---|---|
| क् + क् | = क्क् |
| क् + त् | = क्त् |
| क् + त् + व् | = क्त्व् |
| ग् + र् | = ग्र् |
| ग् + ल् | = ग्ल् |
| ग् + व् | = ग्व् |
| घ् + न् | = घ्न् |
| श् + र् | = श्र् |
| श् + ल् | = श्ल् |
| ष् + क् | = ष्क् |
| श् + न् | = श्न् |
| त् + स् | = त्स् |
| श् + व् | = श्व् |
| श् + च् | = श्च् |
| ङ् + ग् | = ङ्ग् |
| च् + छ् | = च्छ् |
| त् + य् | = त्य् |
| न् + त् | = न्त् |
| ज् + ञ् | = ज्ञ् |
| क् + ष् | = क्ष् |
| क् + र् | = क्र् |
| छ् + र् | = छ्र् |
| ट् + र् | = ट्र् |
| ड् + र् | = ड्र् |
| स् + र् | = स्र् |
| ह् + र् | = ह्र् |
शब्देषु संयुक्ताक्षराणां निदर्शनम् ---
| उदाहरणानि | संयुक्ताक्षराणि |
|---|---|
| कुक्कुटः | = क् + उ + क् + क् + उ + ट् + अ + : |
| अर्कः | = अ + र् + क् + अ + : |
| अङ्गम् | = अ + ङ् + ग् + अ + म् |
| उष्णम् | = उ + ष् + ण् + अ + म् |
| आप्नोति | = आ + प् + न् + ओ + ति |
| विज्ञानम् | = व् + इ + ज्ञ् + आ + न् + अ + म् |
| क्षत्रियः | = क् + ष् + अ + त् + र् + इ + य् + अ + ः |
| मण्डूकः | = म् + अ + ण् + ड् + ऊ + क् + अ + ः |
| अङ्कनी | = अ + ङ् + क् + अ + न् + ई |
| शृङ्खला | = श् + ॠ + ङ् + ख् + अ + ल् + आ |
| उष्ट्रः | = उ + ष् + ट् + र् + अ + ः |
संस्कृतवर्णमाला - अभ्यासः
१. मात्राणां लेखानाभ्यासः
| स्वरः | अ | आ | इ | ई | उ | ऊ | ऋ | ॠ | ऌ | ए | ऐ | ओ | औ | अं | अः |
| चिह्नः | ा | ि | ी | ु | ू | ृ | ॄ | ॢ | े | ै | ो | ौ | ं | : | |
| क् | क | का | कि | की | कु | कू | कृ | कॄ | कॢ | के | कै | को | कौ | कं | कः |
| ख् | ख | खा | खि | खी | खु | खू | खृ | खॄ | खॢ | खे | खै | खो | खौ | खं | खः |
| ग् | |||||||||||||||
| घ् | |||||||||||||||
| ङ् | |||||||||||||||
| च् | |||||||||||||||
| छ् | |||||||||||||||
| ज् | |||||||||||||||
| झ् | |||||||||||||||
| ञ् | |||||||||||||||
| त् | |||||||||||||||
| थ् | |||||||||||||||
| द् | |||||||||||||||
| ध् | |||||||||||||||
| न् | |||||||||||||||
| ट् | |||||||||||||||
| ठ् | |||||||||||||||
| ड् | |||||||||||||||
| ढ् | |||||||||||||||
| ण् | |||||||||||||||
| प् | |||||||||||||||
| फ् | |||||||||||||||
| ब् | |||||||||||||||
| भ् | |||||||||||||||
| म् | |||||||||||||||
| य् | |||||||||||||||
| र् | |||||||||||||||
| ल् | |||||||||||||||
| व् | |||||||||||||||
| श् | |||||||||||||||
| ष् | |||||||||||||||
| स् | |||||||||||||||
| ह् |
२. उदाहरणानुगुणं वर्णान् पृथक्कृत्य (आनुपूर्वीं ) लिखतु ---
| १. बालकः | = ब् + आ + ल् + अ + क् + अः |
| २. नायकः | = |
| ३. भरतः | = |
| ४. वानरः | = |
| ५. घटः | = |
| ६. फलम् | = |
| ७. नगरम् | = |
| ८. वातायनम् | = |
| ९. कागदम् | = |
| १०. मुखम् | = |
| ११. लता | = |
| १२. पेटिका | = |
| १३. माला | = |
| १४. देवी | = |
| १५. अजा | = |
३. संयुक्ताक्षरयुक्तेषु शब्देषु उदाहरणानुगुणं वर्णान् पृथक्करोतु ---
| १. कृष्णः | = क् + ॠ + ष् + ण् + अः |
| २. वृक्षः | = |
| ३. मत्स्यः | = |
| ४. कूर्मः | = |
| ५. ग्रन्थः | = |
| ६. क्रीडाङ्गणम् | = |
| ७. पादकन्दुकम् | = |
| ८. पुष्पम् | = |
| ९. पुस्तकम् | = |
| १०. कार्यालयम् | = |
| ११. षष्टिः | = |
| १२. सप्ततिः | = |
| १३. पञ्चाशीतिः | = |
| १४. द्वादशः | = |
| १५. त्रिंशत् |
परिशिष्टम्
पदम् = वर्णानाम् अर्थवान् समूहः पदम् ।
वाक्यम् = अर्थवत्पदानां समूहः वाक्यम् ।
यथाः
| वाक्यम् | पदम् | वर्णाः |
|---|---|---|
| श्यामः फलं खादति । | श्यामः | श्यामः = श् + य् + आ + म् + अः |
| फलम् | फलम् = फ् + अ + ल् + अ + म् | |
| खादति | खादति = ख् + आ + द् + अ + त् + इ |
पदं द्विविधम् [ सुप्तिङन्तं पदम् १.१.१४ ]
| सुबन्तम् / नामपदम्
सुबन्तम् = सुप् + अन्तम् यथा - |
प्रातिपदिकं + सुप् -प्रत्ययः ( ये प्रत्ययाः प्रातिपदिकेभ्यः आगच्छन्तिः, ते सुप्-प्रत्ययाः ) |
|---|---|
| रामः | रामः = राम [प्रातिपदिकम्] + सुँ |
| शिवः | शिवः = शिव + सुँ |
| सीता | सीता = सीता + सुँ |
| पार्वती | पार्वती = पार्वती + सुँ |
| धातुः +विकरणप्रत्ययः + तिङ् -प्रत्ययः | |
|---|---|
| पठति | पठति = पठ् [धातुः] +अ+ ति [प्रथमपुरुष- एकवचनान्त-तिङ-प्रत्ययः] |
| धावति | धावति = धाव् + अ+ ति |
| खादति | खादति = खाद् + अ + ति |
| हसति | हसति = हस् +अ + ति |
संस्कृतवर्णमाला PPT with audio
संस्कृतवर्णमाला PPT without audio
PAGE 1