13---bhAShita-saMskRutam//saMskrutashiKshaNasAmagrI/1---prathamastaraH: Difference between revisions

From Samskrita Vyakaranam
< 13 - भाषित-संस्कृतम्‌
13---bhAShita-saMskRutam//saMskrutashiKshaNasAmagrI/1---prathamastaraH
Jump to navigation Jump to search
Content added Content deleted
VisualWikitext
No edit summary
No edit summary
Line 6: Line 6:
|'''<big>विषयसूचिका</big>'''
|'''<big>विषयसूचिका</big>'''
|
|
|'''<nowiki>[[THIS PAGE IS RESERVED FOR INTRODUCTION AND INSTRUCTIONS]]</nowiki>'''
|'''<nowiki>[[THIS PAGE IS RESERVED FOR INTRODUCTION AND INSTRUCTIONS BY SWARUP MAHODAYA]]</nowiki>'''
|-
|-
|'''<big>विषयसङ्ख्या</big>'''
|'''<big>विषयसङ्ख्या</big>'''
Line 209: Line 209:
|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/abhyAsAnAM uttarANi|Page - 49]]</big>
|<big>[[13---bhAShita-saMskRutam/Introductory-Sanskrit-lessons-2023/abhyAsAnAM uttarANi|Page - 49]]</big>
|}
|}
१. संस्कृतवर्णमाला

=== <big>'''संस्कृतवर्णमाला'''</big> ===
<big>अक्षरम् = उच्चार्यमाणः ध्वनिः ।</big>

<big>स्वरः = यः स्वयं राजते सः स्वरः । स्वयम् उच्चार्यमाणम् अस्ति।</big>

<big>व्यञ्जनम् = व्यञ्जनस्य उच्चारणं स्वरसहितं भवति ।</big>

<big>अयोगवाहाः</big> <big>- एतेषां वर्णानां प्रयोगः भाषायाम् अस्ति।</big>

# <big>अनुस्वारः - स्वरेण सह योजितः ।</big>
# <big>विसर्गः - स्वरेण सहित योजितः ।</big>
# <big>जिह्वामूलीयः - कखाभ्यां पूर्वं स्थितः अर्धविसर्गसदृशः वर्णः।</big>
# <big>उपध्मानीयः - पफाभ्यां पूर्वः स्थितः अर्धविसर्गसदृशः वर्णः।</big>

=== <big>शब्देषु वर्णानां निदर्शनम्  (आनुपूर्वी)</big> ===
{| class="wikitable"
|+
!<big>अश्वः = अ + श् + व् + अः</big>
!<big>अश्वः = अ + श् + व् + अः</big>
|-
|<big>अश्वः</big>
|<big>= अ + श् + व् + अः</big>
|-
|<big>रामः</big>
|<big>= र् + आ + म् + अः</big>
|-
|<big>सीता</big>
|<big>= स् + ई + त् + आ</big>
|-
|<big>देवी</big>
|<big>= द् + ए + व् + ई</big>
|-
|<big>फलम्</big>
|<big>= फ् + अ + ल् + अ + म्  </big>
|-
|<big>औषधम्</big>
|<big>= औ + ष् + अ + ध् + अ + म्</big>
|}
<big>'''गुणिताक्षराणि चिह्नानि'''</big>
{| class="wikitable"
|<big>स्वरः</big>
|<big>अ</big>
|<big>आ</big>
|<big>इ</big>
|<big>ई</big>
|<big>उ</big>
|<big>ऊ</big>
|<big>ऋ</big>
|<big>ॠ</big>
|<big>ऌ</big>
|<big>ए</big>
|<big>ऐ</big>
|<big>ओ</big>
|<big>औ</big>
|<big>अं</big>
|<big>अः</big>
|-
|<big>चिह्नः</big>
|
|<big>ा</big>
|<big>ि</big>
|<big>ी</big>
|<big>ु</big>
|<big>ू</big>
|<big>ृ</big>
|<big>ॄ</big>
|<big>ॢ</big>
|<big>े</big>
|<big>ै</big>
|<big>ो</big>
|<big>ौ</big>
|<big>ं</big>
|<big>:</big>
|}

==== <big>गुणिताक्षराणि - व्यञ्जनाक्षराणि [सस्वरव्यञ्जनस्य लेखनम्]</big> ====
{| class="wikitable"
|<big>स्वरः</big>
|<big>अ</big>
|<big>आ</big>
|<big>इ</big>
|<big>ई</big>
|<big>उ</big>
|<big>ऊ</big>
|<big>ऋ</big>
|<big>ॠ</big>
|<big>ऌ</big>
|<big>ए</big>
|<big>ऐ</big>
|<big>ओ</big>
|<big>औ</big>
|<big>अं</big>
|<big>अः</big>
|-
|<big>चिह्नः</big>
|
|<big>ा</big>
|<big>ि</big>
|<big>ी</big>
|<big>ु</big>
|<big>ू</big>
|<big>ृ</big>
|<big>ॄ</big>
|<big>ॢ</big>
|<big>े</big>
|<big>ै</big>
|<big>ो</big>
|<big>ौ</big>
|<big>ं</big>
|<big>:</big>
|-
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>क्  </big>
|<big>क</big>
|<big>का</big>
|<big>कि</big>
|<big>की</big>
|<big>कु</big>
|<big>कू</big>
|<big>कृ</big>
|<big>कॄ</big>
|<big>कॢ</big>
|<big>के</big>
|<big>कै</big>
|<big>को</big>
|<big>कौ</big>
|<big>कं</big>
|<big>कः</big>
|-
|<big>ख्</big>
|<big>ख</big>
|<big>खा</big>
|<big>खि</big>
|<big>खी</big>
|<big>खु</big>
|<big>खू</big>
|<big>खृ</big>
|<big>खॄ</big>
|<big>खॢ</big>
|<big>खे</big>
|<big>खै</big>
|<big>खो</big>
|<big>खौ</big>
|<big>खं</big>
|<big>खः</big>
|}

==== <big>'''Transliteration Guide [IAST] – Vowels- [https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/a/ae/Varnamaala-Vowvels.ogg स्वराः] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big> ====
{| class="wikitable"
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/b/b8/Varna-a.ogg अ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/4/41/Varna-A.ogg आ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/5/5e/Varna-e.ogg इ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/4/48/Varna-E.ogg ई] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/9/9f/Varna-u.ogg उ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/c/c4/Varna-U.ogg ऊ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/b/b9/Varna-r.ogg ऋ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/7/7c/Varna-R.ogg ॠ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/0/02/Varna-L.ogg ऌ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/9/9e/Varna-ea.ogg ए] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/4/46/Varna-ai.ogg ऐ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/2/2a/Varna-o.ogg ओ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/9/99/Varna-au.ogg औ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/7/78/Varna-am.ogg अं] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/6/6c/Varna-aH1.ogg अः] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|-
|<big>a</big>
|<big>ā</big>
|<big>i</big>
|<big>ī</big>
|<big>u</big>
|<big>ū</big>
|<big>ṛ</big>
|<big>ṝ</big>
|<big>ḷ</big>
|<big>e</big>
|<big>ai</big>
|<big>o</big>
|<big>ou</big>
|<big>ṃ</big>
|<big>ḥ</big>
|}
===='''<big>Transliteration Guide [IAST] – Consonants - [https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/e/e8/Varnamaala-Consonants.ogg व्यञ्जनाक्षराणि] [[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]</big>'''====
{| class="wikitable"
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/0/01/Varna-k.ogg क] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>k</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/3/32/Varna-kh.ogg ख] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>kh</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/1/1d/Varna-g.ogg ग] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>g</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/1/1b/Varna-gh.ogg घ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>gh</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/8/83/Varna-nGa.ogg ङ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>ṅ</big>
|-
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/f/f2/Varna-c1.ogg च] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>c</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/7/7e/Varna-ch1.ogg छ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>ch</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/5/54/Varna-j1.ogg ज] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>j</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/c/c2/Varna-jh1.ogg झ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>jh</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/9/96/Varna-nJa.ogg ञ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>ñ</big>
|-
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/e/e0/Varna-t.ogg ट] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>ṭ</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/4/43/Varna-th.ogg ठ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>ṭh</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/2/2b/Varna-d.ogg ड] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>ḍ</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/0/0c/Varna-dh.ogg ढ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>ḍh</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/0/06/Varna-eNa.ogg ण] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>ṅ</big>
|-
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/9/90/Varna-tt.ogg त] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>t</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/2/26/Varna-tth.ogg थ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>th</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/7/74/Varna-dth.ogg द] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>d</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/e/e2/Varna-DH.ogg ध] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>dh</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/c/c5/Varna-na.ogg न] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>n</big>
|-
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/7/7c/Varna-p.ogg प] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>p</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/7/78/Varna-ph.ogg फ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>ph</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/b/b0/Varna-b.ogg ब] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>b</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/c/c9/Varna-bh.ogg भ] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>bh</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/4/4c/Varna-ma.ogg म] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>m</big>
|-
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/6/6f/Varna-ya.ogg य] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>y</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/6/6f/Varna-ya.ogg र] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>r</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/8/8c/Varna-La.ogg ल] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>l</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/4/44/Varna-Va.ogg व] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>v</big>
|
|
|-
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/0/02/Varna-ssa.ogg श] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>ś</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/1/1c/Varna-sha.ogg ष] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>ṣ</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/5/53/Varna-Sa.ogg स] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>s</big>
|<big>[https://static.miraheze.org/samskritavyakaranamwiki/4/40/Varna-Ha.ogg ह] '''[[File:Map marker icon – Nicolas Mollet – Audio – Media – Dark.png|frameless]]'''</big>
|<big>h</big>
|
|
|}

==== <big>संयुक्ताक्षराणि [Conjunct Consonants]:</big> ====
<big>यदा स्वरस्य व्यवधानं विना द्वे अथवा अधिकानि व्यञ्जनानि एकत्र विद्यन्ते, तदा तस्य संयुक्ताक्षरम् इति कथ्यते।</big>

<big>Two or more consonants together without intervening vowel or pause between them is called “ Conjunct Consonant”.</big>

<big>यथा ---</big>
{| class="wikitable"
|+
!<big>उदाहरणानि</big>
!<big>संयुक्ताक्षरम्</big>
|-
|<big>आत्मा</big>
|= <big>त् + म् = त्म</big>
|-
|<big>संस्कृतम्</big>
|<big>= स् + क् = स्क्</big>
|-
|<big>तत्र</big>
|<big>= त् + र् = त्र्</big>
|-
|<big>कृष्णः</big>
|= <big>ष् + ण् = ष्ण्</big>
|-
|<big>श्यामः</big>
|= <big>श् + य् = श्य्</big>
|-
|<big>अद्य</big>
|<big>= द् + य् - द्य्</big>
|-
|<big>नद्यौ</big>
|<big>= द् + य् = द्य्</big>
|-
|<big>भक्तः</big>
|<big>= क् + त् = क्त्</big>
|-
|<big>सप्ताहः</big>
|<big>= प् + त् = प्त्</big>
|-
|<big>पुस्तकम्</big>
|<big>= स् + त् = स्त्</big>
|}

==== <big>कानिचन संयुक्ताक्षराणि ---</big> ====
{| class="wikitable"
|+
!<big>उदाहरणानि</big>
!<big>संयुक्ताक्षराणि</big>
|-
|<big>क् + क्</big>
|<big>= क्‍क्</big>
|-
|<big>क् + त्</big>
|<big>= क्त्</big>
|-
|<big>क् + त् + व्</big>
|<big>= क्त्व्</big>
|-
|<big>ग् + र्</big>
|<big>= ग्र्</big>
|-
|<big>ग् + ल्</big>
|<big>= ग्ल्</big>
|-
|<big>ग् + व्</big>
|<big>= ग्व्</big>
|-
|<big>घ् + न्</big>
|<big>= घ्‍न्</big>
|-
|<big>श् + र्</big>
|<big>= श्र्</big>
|-
|<big>श् + ल्</big>
|<big>= श्ल्</big>
|-
|<big>ष् + क्</big>
|<big>= ष्क्</big>
|-
|<big>श् + न्</big>
|<big>= श्न्</big>
|-
|<big>त् + स्</big>
|<big>= त्स्</big>
|-
|<big>श् + व्</big>
|<big>= श्व्</big>
|-
|<big>श् + च्</big>
|<big>= श्च्</big>
|-
|<big>ङ् + ग्</big>
|<big>= ङ्ग्</big>
|-
|<big>च् + छ्</big>
|<big>= च्छ्</big>
|-
|<big>त् + य्</big>
|<big>= त्य्</big>
|-
|<big>न् + त्</big>
|<big>= न्त्</big>
|-
|<big>ज् + ञ्</big>
|<big>= ज्ञ्</big>
|-
|<big>क् + ष्</big>
|<big>= क्ष्</big>
|-
|<big>क् + र्</big>
|<big>= क्र्</big>
|-
|<big>छ् + र्</big>
|<big>= छ्र्</big>
|-
|<big>ट् + र्</big>
|<big>= ट्र्</big>
|-
|<big>ड् + र्</big>
|<big>= ड्र्</big>
|-
|<big>स् + र्</big>
|<big>= स्र्</big>
|-
|<big>ह् + र्</big>
|<big>= ह्र्</big>
|}

==== <big>शब्देषु संयुक्ताक्षराणां निदर्शनम् ---</big> ====
{| class="wikitable"
|+
!<big>उदाहरणानि</big>
!<big>संयुक्ताक्षराणि</big>
|-
|<big>कुक्‍कुटः</big>
|<big>= क् + उ + क् + क् + उ + ट् + अ +  :</big>
|-
|<big>अर्कः</big>
|<big>= अ + र् + क् + अ +  :</big>
|-
|<big>अङ्गम्</big>
|<big>= अ + ङ् + ग् + अ + म्</big>
|-
|<big>उष्णम्</big>
|<big>= उ + ष् + ण् + अ + म्</big>
|-
|<big>आप्नोति</big>
|<big>= आ + प् + न् + ओ + ति</big>
|-
|<big>विज्ञानम्</big>
|<big>= व् + इ + ज्ञ् + आ + न् + अ + म्</big>
|-
|<big>क्षत्रीयः</big>
|<big>= क् + ष् + अ + त् + र् + इ + य् + अ + ः</big>
|-
|<big>मण्डूकः</big>
|<big>= म् + अ + ण् + ड् + ऊ + क् + अ + ः</big>
|-
|<big>अङ्कनी</big>
|<big>= अ + ङ् + क् + न् + ई</big>
|-
|<big>शृङ्खला</big>
|<big>= श् + ॠ + ङ् + ख् + अ + ल् + आ</big>
|-
|<big>उष्ट्रः</big>
|<big>= उ + ष् + ट् + र् + अ + ः</big>
|}

=== संस्कृतवर्णमाला - अभ्यासः ===

==== <big>१. मात्राणां लेखानाभ्यासः</big> ====
{| class="wikitable"
|<big>स्वरः</big>
|<big>अ</big>
|<big>आ</big>
|<big>इ</big>
|<big>ई</big>
|<big>उ</big>
|<big>ऊ</big>
|<big>ऋ</big>
|<big>ॠ</big>
|<big>ऌ</big>
|<big>ए</big>
|<big>ऐ</big>
|<big>ओ</big>
|<big>औ</big>
|<big>अं</big>
|<big>अः</big>
|-
|<big>चिह्नः</big>
|
|<big>ा</big>
|<big>ि</big>
|<big>ी</big>
|<big>ु</big>
|<big>ू</big>
|<big>ृ</big>
|<big>ॄ</big>
|<big>ॢ</big>
|<big>े</big>
|<big>ै</big>
|<big>ो</big>
|<big>ौ</big>
|<big>ं</big>
|<big>:</big>
|-
|<big>क्  </big>
|<big>क</big>
|<big>का</big>
|<big>कि</big>
|<big>की</big>
|<big>कु</big>
|<big>कू</big>
|<big>कृ</big>
|<big>कॄ</big>
|<big>कॢ</big>
|<big>के</big>
|<big>कै</big>
|<big>को</big>
|<big>कौ</big>
|<big>कं</big>
|<big>कः</big>
|-
|<big>ख्</big>
|<big>ख</big>
|<big>खा</big>
|<big>खि</big>
|<big>खी</big>
|<big>खु</big>
|<big>खू</big>
|<big>खृ</big>
|<big>खॄ</big>
|<big>खॢ</big>
|<big>खे</big>
|<big>खै</big>
|<big>खो</big>
|<big>खौ</big>
|<big>खं</big>
|<big>खः</big>
|-
|<big>ग्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>घ्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>ङ्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>च्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>छ्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>ज्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>झ्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>ञ्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>त्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>थ्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>द्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>ध्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>न्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>ट्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>ठ्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>ड्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>ढ्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>ण्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>प्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>फ्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>ब्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>भ्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>म्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>य्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>र्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>ल्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>व्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>श्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>ष्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>स्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|<big>ह्</big>
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|}

==== <big>२. उदाहरणानुगुणं वर्णान् पृथक्‍कृत्य (आनुपूर्वीं ) लिखतु ---</big> ====
{| class="wikitable"
|+
|<big>१. बालकः</big>
|<big>= ब् + आ + ल् + अ + क् + अः</big>
|-
|<big>२.  नायकः</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>३. भरतः</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>४. वानरः</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>५. घटः</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>६. फलम्</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>७. नगरम्</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>८. वातायनम्</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>९. कागदम्</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>१०. मुखम्</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>११. लता</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>१२. पेटिका</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>१३. माला</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>१४. देवी</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>१५. अजा</big>
|<big>=</big>
|}

==== <big>३. संयुक्ताक्षरयुक्तेषु शब्देषु उदाहरणानुगुणं वर्णान् पृथक्‍करोतु ---</big> ====
{| class="wikitable"
|<big>१. कृष्णः</big>
|<big>= क् + ॠ + ष् + ण् + अः</big>
|-
|<big>२. वृक्षः</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>३. मत्स्यः</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>४. कूर्मः</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>५. ग्रन्थः</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>६. क्रीडाङ्गणम्</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>७. पादकन्दुकम्</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>८. पुष्पम्</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>९. पुस्तकम्</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>१०. कार्यालयम्</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>११. षष्टिः</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>१२. सप्ततिः</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>१३. पञ्चाशीतिः</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>१४. द्वादशः</big>
|<big>=</big>
|-
|<big>१५. त्रिंशत्</big>
|
|}

=== <big>परिशिष्टम्</big> ===

==== '''<big>पदम् =</big> <big>वर्णानाम् अर्थवान् समूहः पदम् ।</big>''' ====

==== <big>वाक्यम् = अर्थवत्पदानां समूहः वाक्यम् ।</big> ====
<big>यथाः</big>
{| class="wikitable"
|+
!<big>वाक्यम्</big>
!<big>पदम्</big>
!<big>वर्णाः</big>
|-
|<big>श्यामः फलं खादति ।</big>
|<big>श्याम्</big>
|<big>श्यामः = श् + य् + आ + म् + अ :</big>
|-
|
|<big>फलम्</big>
|<big>फलम् = फ् + अ + ल् + अ + म्</big>
|-
|
|<big>खादति</big>
|<big>खादति = ख् + आ + द् + अ + त् + इ</big>
|}
<big>पदं द्विविधम् <sup>[ '''सुप्तिङन्तं पदम् १.१.१४'''</sup> <sup>]</sup></big>
{| class="wikitable"
|+
!<big>सुबन्तम् /नामपदम्</big>
<big>सुबन्तम्</big> <big>= सुप् + अन्तम्</big>

<big>यथा -</big>
!<big>प्रातिपदिकं + सुप् -प्रत्ययः ( ये प्रत्ययाः प्रातिपदिकेभ्यः आगच्छन्तिः, ते सुप्‌-प्रत्ययाः )</big>
|-
|<big>रामः</big>
|<big>रामः = राम [प्रातिपदिकम्] + सुँ</big>
|-
|<big>शिवः</big>
|<big>शिवः = शिव + सुँ</big>
|-
|<big>सीता</big>
|<big>सीता = सीता + सुँ</big>
|-
|<big>पार्वती</big>
|<big>पार्वती = पार्वती + सुँ</big>
|}
{| class="wikitable"
!<big>तिङन्तम्/ क्रियापदम् (यत् क्रियां सूचयति तत् तिङन्तपदं/ क्रियापदम्)</big> <big>तिङन्तम् = तिङ् + अन्तम् ।</big> <big>यथा -</big>
!<big>धातुः +विकरणप्रत्ययः + तिङ् -प्रत्ययः</big>
|-
|<big>पठति</big>
|<big>पठति = पठ् [धातुः] +अ+ ति [प्रथमपुरुष- एकवचनान्त-तिङ-प्रत्ययः]</big>
|-
|<big>धावति</big>
|<big>धावति = धाव् + अ+ ति</big>
|-
|<big>खादति</big>
|<big>खादति = खाद् + अ + ति</big>
|-
|<big>हसति</big>
|<big>हसति = हस् +अ + ति</big>
|}
'''PAGE 1'''

1. Lesson 1 PDF

2. Lesson 1 AbhyasaH PDF

Revision as of 11:44, 29 July 2023


प्रथमस्तरीय पाठाः

विषयसूचिका [[THIS PAGE IS RESERVED FOR INTRODUCTION AND INSTRUCTIONS BY SWARUP MAHODAYA]]
विषयसङ्ख्या विषयः पुटसंख्या / Link
१ संस्कृतवर्णमाला Page - 1
२ वस्तूनां परिचयः Page - 2
३ परिचयः Page - 3
४ एषः/सः, एषा/सा, एतत्/तत् Page - 4
५ सरलवाक्यानि प्रश्नाः च Page - 5
६ अस्ति - नास्ति, अत्र - सर्वत्र Page - 6
७ अहम्-भवान्-भवती   Page - 7
८ एतस्य/एतस्याः – तस्य/तस्याः नाम?   Page - 8
९ सम्बन्धषष्ठी - शब्दानां प्रयोगः Page - 9
१० क्रीडा - क्रियापदानि Page - 10
११ कर्तृपदयुक्त-क्रियापदानि Page - 11
१२ भवान् - भवती Page - 12
१३ सङ्ख्याः Page - 13
१४ समयः Page - 14
१५ बहुवचनम् Page - 15
१६ बहुवचनक्रियापदानि Page - 16
१७ वर्तमानकालः [लट्‌लकारः लोट्‌लकारः] Page - 17
१८ द्वितीयाविभक्तिः Page - 18
१९ कदा ?; कुत्र ?; किम् ? Page - 19
२० सम्भाषणम् Page - 20
२१ स्थावरवस्तूनि Page - 21
२२ दिशाः Page - 22
२३ पञ्चम्यर्थे  तः Page - 23
२४ शीघ्रं, मन्दं, शनैः, उच्चैः Page - 24
२५ कथम् ?; किमर्थम्  ? Page - 25
२६ भूतकालकृदन्तरूपाणि Page - 26
२७ भविष्यत्कालरूपाणि Page - 27
२८ सम्बोधनरूपाणि Page - 28
२९ यदि - तर्हि Page - 29
३० यदा - तदा Page - 30
३१ यत्र – तत्र Page - 31
३२ च - एव - अपि - इति Page - 32
३३ तः पर्यन्तम् Page - 33
३४ सह - विना Page - 34
३५ अद्य - ह्यः - परश्वः, वासराणि, अद्यतन - ह्यस्तन - श्वस्तन Page - 35
३६ आगामि - गत Page - 36
३७ यावत् - तावत् Page - 37
३८ स्म -प्रयोगः Page - 38
३९ क्त्वा- ल्यप् Page - 39
४० तुमुन्-प्रत्ययः Page - 40
४१ अपेक्षा / अपेक्षया Page - 41
४२ रुचिवाचकाः Page - 42
४३ विरुद्धार्थकाः शब्दाः Page - 43
४४ चेत् , नो चेत् Page - 44
४५ शरीरावयवनामानि Page - 45
४६ यः - सः , या-सा Page - 46
४७ यत् -- तत् , यद्यपि - तथापि Page - 47
४८ कुटुम्ब-सम्बन्धशब्दाः Page - 48
४९ अभ्यासानाम् उत्तराणि Page - 49

१. संस्कृतवर्णमाला

संस्कृतवर्णमाला

अक्षरम् = उच्चार्यमाणः ध्वनिः ।

स्वरः = यः स्वयं राजते सः स्वरः । स्वयम् उच्चार्यमाणम् अस्ति।

व्यञ्जनम् = व्यञ्जनस्य उच्चारणं स्वरसहितं भवति ।

अयोगवाहाः - एतेषां वर्णानां प्रयोगः भाषायाम् अस्ति।

  1. अनुस्वारः - स्वरेण सह योजितः ।
  2. विसर्गः - स्वरेण सहित योजितः ।
  3. जिह्वामूलीयः - कखाभ्यां पूर्वं स्थितः अर्धविसर्गसदृशः वर्णः।
  4. उपध्मानीयः - पफाभ्यां पूर्वः स्थितः अर्धविसर्गसदृशः वर्णः।

शब्देषु वर्णानां निदर्शनम्  (आनुपूर्वी)

अश्वः = अ + श् + व् + अः अश्वः = अ + श् + व् + अः
अश्वः = अ + श् + व् + अः
रामः = र् + आ + म् + अः
सीता = स् + ई + त् + आ
देवी = द् + ए + व् + ई
फलम् = फ् + अ + ल् + अ + म्  
औषधम् = औ + ष् + अ + ध् + अ + म्

गुणिताक्षराणि चिह्नानि

स्वरः अ आ इ ई उ ऊ ऋ ॠ ऌ ए ऐ ओ औ अं अः
चिह्नः ा ि ी ु ू ृ ॄ ॢ े ै ो ौ ं :

गुणिताक्षराणि - व्यञ्जनाक्षराणि [सस्वरव्यञ्जनस्य लेखनम्]

स्वरः अ आ इ ई उ ऊ ऋ ॠ ऌ ए ऐ ओ औ अं अः
चिह्नः ा ि ी ु ू ृ ॄ ॢ े ै ो ौ ं :
क्   क का कि की कु कू कृ कॄ कॢ के कै को कौ कं कः
ख् ख खा खि खी खु खू खृ खॄ खॢ खे खै खो खौ खं खः

Transliteration Guide [IAST] – Vowels- स्वराः

अ आ इ ई उ ऊ ऋ ॠ ऌ ए ऐ ओ औ अं अः
a ā i ī u ū ṛ ṝ ḷ e ai o ou ṃ ḥ

Transliteration Guide [IAST] – Consonants - व्यञ्जनाक्षराणि

क k ख kh ग g घ gh ङ ṅ
च c छ ch ज j झ jh ञ ñ
ट ṭ ठ ṭh ड ḍ ढ ḍh ण ṅ
त t थ th द d ध dh न n
प p फ ph ब b भ bh म m
य y र r ल l व v
श ś ष ṣ स s ह h

संयुक्ताक्षराणि [Conjunct Consonants]:

यदा स्वरस्य व्यवधानं विना द्वे अथवा अधिकानि व्यञ्जनानि एकत्र विद्यन्ते, तदा तस्य संयुक्ताक्षरम् इति कथ्यते।

Two or more consonants together without intervening vowel or pause between them is called “ Conjunct Consonant”.

यथा ---

उदाहरणानि संयुक्ताक्षरम्
आत्मा = त् + म् = त्म
संस्कृतम् = स् + क् = स्क्
तत्र = त् + र् = त्र्
कृष्णः = ष् + ण् = ष्ण्
श्यामः = श् + य् = श्य्
अद्य = द् + य् - द्य्
नद्यौ = द् + य् = द्य्
भक्तः = क् + त् = क्त्
सप्ताहः = प् + त् = प्त्
पुस्तकम् = स् + त् = स्त्

कानिचन संयुक्ताक्षराणि ---

उदाहरणानि संयुक्ताक्षराणि
क् + क् = क्‍क्
क् + त् = क्त्
क् + त् + व् = क्त्व्
ग् + र् = ग्र्
ग् + ल् = ग्ल्
ग् + व् = ग्व्
घ् + न् = घ्‍न्
श् + र् = श्र्
श् + ल् = श्ल्
ष् + क् = ष्क्
श् + न् = श्न्
त् + स् = त्स्
श् + व् = श्व्
श् + च् = श्च्
ङ् + ग् = ङ्ग्
च् + छ् = च्छ्
त् + य् = त्य्
न् + त् = न्त्
ज् + ञ् = ज्ञ्
क् + ष् = क्ष्
क् + र् = क्र्
छ् + र् = छ्र्
ट् + र् = ट्र्
ड् + र् = ड्र्
स् + र् = स्र्
ह् + र् = ह्र्

शब्देषु संयुक्ताक्षराणां निदर्शनम् ---

उदाहरणानि संयुक्ताक्षराणि
कुक्‍कुटः = क् + उ + क् + क् + उ + ट् + अ +  :
अर्कः = अ + र् + क् + अ +  :
अङ्गम् = अ + ङ् + ग् + अ + म्
उष्णम् = उ + ष् + ण् + अ + म्
आप्नोति = आ + प् + न् + ओ + ति
विज्ञानम् = व् + इ + ज्ञ् + आ + न् + अ + म्
क्षत्रीयः = क् + ष् + अ + त् + र् + इ + य् + अ + ः
मण्डूकः = म् + अ + ण् + ड् + ऊ + क् + अ + ः
अङ्कनी = अ + ङ् + क् + न् + ई
शृङ्खला = श् + ॠ + ङ् + ख् + अ + ल् + आ
उष्ट्रः = उ + ष् + ट् + र् + अ + ः

संस्कृतवर्णमाला - अभ्यासः

१. मात्राणां लेखानाभ्यासः

स्वरः अ आ इ ई उ ऊ ऋ ॠ ऌ ए ऐ ओ औ अं अः
चिह्नः ा ि ी ु ू ृ ॄ ॢ े ै ो ौ ं :
क्   क का कि की कु कू कृ कॄ कॢ के कै को कौ कं कः
ख् ख खा खि खी खु खू खृ खॄ खॢ खे खै खो खौ खं खः
ग्
घ्
ङ्
च्
छ्
ज्
झ्
ञ्
त्
थ्
द्
ध्
न्
ट्
ठ्
ड्
ढ्
ण्
प्
फ्
ब्
भ्
म्
य्
र्
ल्
व्
श्
ष्
स्
ह्

२. उदाहरणानुगुणं वर्णान् पृथक्‍कृत्य (आनुपूर्वीं ) लिखतु ---

१. बालकः = ब् + आ + ल् + अ + क् + अः
२.  नायकः =
३. भरतः =
४. वानरः =
५. घटः =
६. फलम् =
७. नगरम् =
८. वातायनम् =
९. कागदम् =
१०. मुखम् =
११. लता =
१२. पेटिका =
१३. माला =
१४. देवी =
१५. अजा =

३. संयुक्ताक्षरयुक्तेषु शब्देषु उदाहरणानुगुणं वर्णान् पृथक्‍करोतु ---

१. कृष्णः = क् + ॠ + ष् + ण् + अः
२. वृक्षः =
३. मत्स्यः =
४. कूर्मः =
५. ग्रन्थः =
६. क्रीडाङ्गणम् =
७. पादकन्दुकम् =
८. पुष्पम् =
९. पुस्तकम् =
१०. कार्यालयम् =
११. षष्टिः =
१२. सप्ततिः =
१३. पञ्चाशीतिः =
१४. द्वादशः =
१५. त्रिंशत्

परिशिष्टम्

पदम् = वर्णानाम् अर्थवान् समूहः पदम् ।

वाक्यम् = अर्थवत्पदानां समूहः वाक्यम् ।

यथाः

वाक्यम् पदम् वर्णाः
श्यामः फलं खादति । श्याम् श्यामः = श् + य् + आ + म् + अ :
फलम् फलम् = फ् + अ + ल् + अ + म्
खादति खादति = ख् + आ + द् + अ + त् + इ

पदं द्विविधम् [ सुप्तिङन्तं पदम् १.१.१४ ]

सुबन्तम् /नामपदम्

सुबन्तम् = सुप् + अन्तम्

यथा -

प्रातिपदिकं + सुप् -प्रत्ययः ( ये प्रत्ययाः प्रातिपदिकेभ्यः आगच्छन्तिः, ते सुप्‌-प्रत्ययाः )
रामः रामः = राम [प्रातिपदिकम्] + सुँ
शिवः शिवः = शिव + सुँ
सीता सीता = सीता + सुँ
पार्वती पार्वती = पार्वती + सुँ
तिङन्तम्/ क्रियापदम् (यत् क्रियां सूचयति तत् तिङन्तपदं/ क्रियापदम्) तिङन्तम् = तिङ् + अन्तम् । यथा - धातुः +विकरणप्रत्ययः + तिङ् -प्रत्ययः
पठति पठति = पठ् [धातुः] +अ+ ति [प्रथमपुरुष- एकवचनान्त-तिङ-प्रत्ययः]
धावति धावति = धाव् + अ+ ति
खादति खादति = खाद् + अ + ति
हसति हसति = हस् +अ + ति

PAGE 1

1. Lesson 1 PDF

2. Lesson 1 AbhyasaH PDF

Retrieved from "https://worldsanskrit.net/wiki/13---bhAShita-saMskRutam//saMskrutashiKshaNasAmagrI/1---prathamastaraH?oldid=20733"